Przemysław Wiater

Początki hutnictwa szkła w dolinie rzeki Kamiennej w świetle literatury.

Historia hutnictwa szkła w Sudetach sięga średniowiecza.

W Karkonoszach znajdują się ślady najstarszych śląskich hut szkła, co potwierdzają źródła archiwalne. Hutnictwo szkła koncentrowało się przede wszystkim w dolinie rzeki Kamiennej. Huty po wyzyskaniu drewna z najbliższej okolicy przesuwały się na nowe, zazwyczaj wyżej położone miejsca. Zwykle lokowane były nad strumieniami górskimi, często w miejscach odludnych, na uboczu, co pozwalało zachować przed obcymi tajniki produkcji szkła.

Piechowice [1305 Petrisdorf, 1687 Pettersdorf, 1747 Petersdorf, 1945 Piotrowice, 1946 Piechowice] są położone po obu stronach rzeki Kamiennej,

u zbiegu z Małą Kamienną. Rozciagają się wzdłuż brzegów rzeki dążąc lekko ku górze na kierunku południowo - zachodnim, w tak zwanej "Dolinie Cieplickiej", będącej częścią Kotliny Jeleniogórskiej. Piechowice leżą na wysokości od 360 do 480 m.n.p.m.

Założenie Piechowic może wiązać się z kolonizacją Śląska w XIII wieku. Tereny te wchodziły w skład dzielnicy śląskiej i należały do części, nad którą panował książę Bolesław II Łysy zwany Rogatką, książę legnicki zmarły

w 1278 r. Po jego śmierci przeszły pod panowanie księcia Bernarda lwóweckiego zmarłego w 1286 r, a następnie należały do księstwa świdnicko

- jaworskiego rządzonego przez jego brata Bolka I zmarłego w 1301 r. Księżniczka Anna, wnuczka Bolka I w 1353 r. wyszła za mąż za cesarza

Karola IV, dzięki czemu ziemie te dostały się pod panowanie Korony Czeskiej. Po pokoju w Hubertsburgu, który w 1763 r. zakończył wojny śląskie, ziemie te weszły w skład Prus, a następnie zjednoczonych Niemiec, aby w 1945 r. znaleźć się w granicach Polski.

W czwartej ćwierci XIII wieku miała miejsce kolejna fala kolonizacyjna

i zakładanie nowych wsi na obszarze Dolnego Śląska. Według dokumentu

z 12.03.1281 książę Bernard lwówecki sprzedał zakonowi joannitów ze Strzegomia obszar o powierzchni 250 łanów wokół "warme Brunnen" czyli "ciepłych źródeł", a więc w okolicy dawnych Cieplic Śląskich. W niedługi czas potem 13.06.1281 r. książę Bernard sprzedał tym samym joannitom strzegomskim obszar 100 łanów nad rzeką Kamienną. Leżały one między "rzeką, którą nazywają Kamienna, która płynie z jednej strony i Małą Kamienną z drugiej, ze wszystkimi przyległościami". Cena kupna wynosiła 100 srebrnych marek i 2 beczki wina. Joannici kupili ten obszar prawdopodobnie ze względu na występujące tutaj bogactwa naturalne (Liebich, s.11-12).

Pierwsza pisana wzmianka o Piechowicach zwanych wówczas "Petirsdorf" pochodzi z "Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis" z 1305 r., gdzie Piechowice są wymienione wśród innych wsi należących do biskupstwa wrocławskiego płacących podatki na rzecz kościoła. (Liebich, s.18). Z reguły nowo założonym wsiom przysługiwało 20 lat zwolnienia od płacenia podatków. Przyjąć zatem można, że Piechowice mogły powstać około 1285 r., gdyż dokument z 13.06.1281 r. jeszcze Piechowic jako wsi nie wymienia. Być może dawna nazwa Piechowic pochodziła od imienia jednego z joannitów strzegomskich, którzy przybyli na te ziemie lub od św. Piotra, jako wieś należąca do posiadłości kościelnych. Następnie Piechowice są wymieniane w dokumencie pochodzącym z 28.01.1337 r., a dotyczącym sprzedaży lasu mieszczaninowi Wernerowi przez księcia Henryka I jaworskiego i w wielu późniejszych źródłach. Od 1364 r. Piechowice stają się na długie lata własnością rodziny Schaffgotsch. W XV w. Piechowice wymieniają między innymi dokumenty z lat 1406, 1417, 1456, 1478, 1488, 1497.

Jedną z części Piechowic jest położona w południowo-zachodniej części Cicha Dolina. Jej dawna nazwa "Quirltal" oznacza "Poprzeczną Dolinę"

jako dolinę leżącą prostopadle w stosunku do rzeki Kamiennej. Znajduje się w porośniętym świerkowym lasem wąwozie pomiędzy wzniesieniami Młynik od zachodu i Trzmielak oraz Sobiesz od wschodu. Przez jej środek w kierunku północnym płynie potok wpadający do Kamiennej, a w mniej więcej połowie znajduje się niewielkie wzniesienie morenowe. Prowadzi tutaj ścieżka o dawnej nazwie "Pestweg" - "Ścieżka zadżumionych". Dolina była miejscem, w którym pojawiać się miały nocne pochody szkieletów czy straszyła postać mężczyzny bez głowy. Być może są to odległe pozostałości po opowieściach, którymi dawni szklarze odstraszali nieporządanych gości.

Dawne przekazy wzmiankowały w Cichej Dolinie istnienie kaplicy. Domyślać się można, że ustawiono ją już po likwidacji średniowiecznej huty szkła. Miała prawdopodobnie za zadanie odpędzać złe moce, które strzegły tajemnic dawnych szklarzy.

Z 1785 r. zachował sie opis Cichej Doliny autorstwa śląskiego pastora Buquoi:

" W wąwozie Cichej Doliny, pomiędzy dwiema górami od południowej strony stoją domy oraz gospoda, która nazywa się 'Zobtenschänke'. Mogły ona być wybudowane jako schronienie przed Tatarami na Śląsku. Tę osadę jest bardzo trudno znaleść i jest bardzo niedostępna, [...]." (Liebich, s.46).

Pastor Heermann z Piechowic, przyjaciel pastora Buquoi, stwierdza, że w Cichej Dolinie znajdowały się cztery domy. Jeszcze w połowie XIX wieku według przekazu Hermanna Liebiga z Sobieszowa na pagórku nad potokiem znajdować się miały ruiny i sklepiona piwnica po dawnym zajeździe (Liebich, s.46).

Podczas prowadzonych wiosną 1895 r. prac związanych z zakładaniem szkółki leśnej natrafiono na małej polanie w odległości dwóch kroków od siebie dwa groby. Spowodowało to rozpoczęcie prac badawczych. Na polanie

o powierzchni około 25 - 30 arów po wykonaniu głębokiego wykopu (Breuer,

s. 122 -125, Seydel, s.104, Liebich, s.48) znaleziono

"resztki dawnej huty szkła - fragmenty glinianych trzonków i różnego rodzaju kawałki szkła w bardzo dużej ilośći. Pomiędzy nimi były fragmenty wypalonego szkła w kolorze cytrynowym, mocno opalizujące stopki szklane, duży kawałek szkła kobaltowego w kolorze ciemnoniebieskim i małe kawałki szkła kryształowego o wysokim stopniu czystości." (Liebich, s. 48, Seydel, s. 104-105).

Znaleziska te przekazano do Muzeum RGV [Towarzystwa Karkonoskiego] w Jeleniej Górze. Przypuszczalnie huta ta mogła zostać założona przez osadników z Turyngii (Wdr, 04.1924) i powstać w pierwszej połowie XIV wieku, a przy procesie barwienia szkła mogli być zatrudnieni Wenecjanie. (Seydel, s.105). Zapomniane stanowisko odszukał w 1957 r. Tadeusz Steć. W dniach 18.06 - 25.06, 5.08 - 17.08 i 3.10 -10.10.1964 r. oraz od 6.08 do 4.09.1965 r. pod kierownictwem W. Gluzińskiego Dział Historii Kultury Materialnej Śląska przy Muzeum Śląskim we Wrocławiu podjął na tym terenie kolejne badania wykopaliskowe. (Gluziński, s. 9-21). Huta ta należała do typu "hut wędrujących" i po wyrąbaniu lasu w tej okolicy przeniosła się dalej, najprawdopodobniej do miejsca zwanego dawniej "Kratzenbusch" - "Poszarpane krzaki" pomiędzy Piechowicami a Piastowem, poniżej Bobrowych Skał. Przypuszcza się też, że mogła zmienić swoją lokalizację nad zakręt rzeki Kamiennej w Piechowicach Górnych czy też do Szklarskiej Poręby Dolnej, tam gdzie później znajdowała się witriolejnia lub wreszcie do samej Szklarskiej Poręby (Gluziński, s. 21, Liebich, s.48 - 49). Na miejscu huty szkła w Cichej Dolinie powstała następnie mała osada rolnicza.

Według innych źródeł właśnie huta szkła z podpiechowickich "Kratzenbusch" była najstarszą w całym regionie i dała początek hucie w Cichej Dolinie. (Winkler, s.12-13 i przypis 1 tamże). Być może było to pierwotne miejsce wydobywania rudy żelaza, z którego górnicy mogli następnie przenieść się na Wysoki Grzbiet Izerski (Winkler, s. 15).

Austriacki kataster z 1735 r. wymienia czynne w Piechowicach 2 kuźnie, 2 warsztaty takczy lnu, 2 bednarzy, 1 farbiarza, 3 krawców, 4 piekarzy,

5 rzeźników, 3 młynarzy, 3 szewców, 7 kupców, 1 ślusarza, 12 bielarzy,

2 kołodziei, 2 stolarzy, 2 murarzy i 4 karczmarzy, lecz ani jednego szklarza. Świadczy to o zaniechaniu w tym czasie produkcji szkła na terenie Piechowic (Libich, s.94).

W 1862 r. Friedrich Wilhelm Heckert kupił od Benjamina Matterne leżący nad rzeką Kamienną "Felsenmühle", który w tym czasie był szlifiernią szkła i na tej parceli w latach 1866 - 1872 wybudował znaną później ze swych wyrobów hutę szkła. Prosperuje ona do dziś jako piechowicka huta szkła kryształowego "Julia".

Szklarska Poręba [1366 Schribishau, 1371 Schreiberhow, Schreibersau, 1677 Schreiberhau, 1789 Schreiberau, 1825 Schreiberhau, 1945 Szklarska Poręba] była początkowo peryferyjną dzielnicą Piechowic. Położona jest

w dolinie rzeki Kamiennej i jej dopływów, pomiędzy pasmem górskim Karkonoszy a Górami Izerskimi. Składa się z szeregu niewielkich osiedli rozrzuconych na dużym obszarze u stóp masywu Szrenicy i Wysokiego Grzbietu Izerskiego. Zabudowania Szklarskiej Poręby rozciągają się na wysokości od 450 do około 850 m.n.p.m.

Historia Szklarskiej Poręby sięga końca XIII lub początków XIV wieku (Gluziński, s. 21, Winkler, s. 12, Seydel, s. 239 i inni). Po raz pierwszy nazwa ta pojawia się w dokumencie z 7.08.1366 r. dotyczącym sprzedaży przez Sydila Molsteyna szklarzowi Kuncze huty szkła w "Schribirshau" ze wszystkimi do niej prawami. Dokument ten poświadczył książę świdnicko-jaworski Bolko II Mały (Winkler, s.12). Dokument ten świadczy o istnieniu w Szklarskiej Porębie huty szkła już przed datą jego wystawienia. Być może stało się to za zgodą joannitów, do których pod koniec XIII w. te tereny należały. (Winkler, s. 13).

Dokumentem z dnia 1.06.1371 r. Konrad Kuncze sprzedał tę hutę Tomasowi Kegel, aby w osiem miesięcy później dnia 24.01.1372 r.odkupić ją od niego na powrót (Rohkam, s. 15). Nie znana jest dokładna lokalizacja tej huty (Rohkam, s. 16). Prawdopodobnie huta znajdować się mogła w Szklarskiej Porębie Dolnej jako najstarszej części wsi, nad Szklarskim Potokiem,

w okolicach Orlej Skały, w dolnym odcinku ul. Piastowskiej (Winkler, s.13, Rohkam, s. 16). Wokół niej osiedlili się zapewne hutnicy tworząc z czasem niewielką osadę.W późniejszych latach wybudowana tam została karczma

i gospodarstwa rolne. Miejsce to, ustronnie położone, znajdowało się wśród dużych połaci leśnych, nad wartkim górskim potokiem, w okolicy obfitującej

w złoża kwarcu.

Kolejnym miejscem związanym z przypuszczalną lokalizacją huty szkła

w średniowiecznej Szklarskiej Porębie Dolnej mogło być obniżenie terenu przy dzisiejszej ul. Turystycznej, do której dochodzi ul. Piastowska, nad rzeką Kamienną, w okolicy przystanku P.K.S. "Szklarska Poręba Dolna" (Liebich,

s. 48). W prawdopodobnym pierwotnym miejscu lokalizacji średniowiecznej huty szkła mieściła się następnie witriolejnia, czyli wytwórnia kwasu siarkowego produkowanego z wydobywanych w sztolniach na Czarnej Górze łupków pirytu. Założono ją w połowie XVI wieku (Winkler, s.14). W jej skład w XVIII w. wchodziło siedem budynków fabrycznych. Po drugiej stronie Kamiennej zlokalizowana była mała cegielnia i wytwórnia glinianych beczek na kwas siarkowy.Witriolejnia zakończyła swoją działalność około 1840 r. Później funkcjonował tutaj zajazd, który był centralnym miejscem wypraw w Karkonosze, a w 1856 r. założono w tym miejscu stację pocztową.

Nie jest znana dokładna liczba hut szkła w Szklarskiej Porębie, lecz można przypuszczać, że w średniowieczu głównym obszarem ich lokalizacji była dolina, w której jest położona Szklarska Poręba Dolna wznosząca się ku masywowi Czarnego Grzbietu Izerskiego (Rohkam, s.16).

Średniowieczne Karkonosze i Góry Izerskie były miejscem intensywnej penetracji przez poszukiwaczy minerałów i kamieni szlachetnych zwanych Walonami. Pozostawili oni po sobie sekretne znaki, które służyły im za drogowskazy oraz zapiski o karkonoskich bogactwach. Jeszcze przed II wojną światową można było takie zapiski lub odpisy z ksiąg walońskich znaleźć

w posiadaniu mieszkańców Szklarskiej Poręby (Rohkam, s. 19).

We wrocławskiej księdze walońskiej pochodzącej z 1456 r., a znanej

z odpisu z 1470 r. przypuszczalnego autorstwa Antoniusa de Medici, zwanego też Walończykiem, znajduje się następujący fragment:

"Tak więc zapytaj w Jeleniej Górze o wieś, która się nazywa Piechowice, potem będzie Kopaniec. Idź w górę Drogą Górną, następnie w kierunku na Czarną Górę przez hutę szkła, tak dojdziesz do Białej Wody lub Białego Potoku, tutaj znajdziesz złota do wypłukania i ametystów ile tylko zapragniesz." (Rohkam, s. 20 i inni).

Przypuszczalnie chodzi o lokalizację huty w Szklarskiej Porębie Górnej

w okolicach dzisiejszej Górki Hutniczej [771 m.n.p.m.], od strony Czarnej Góry [964 m.n.p.m.] (Wdr, 04.1924) . Można było tutaj przed II wojną światową znaleźć resztki szkła pochodzące z huty datowanej na około 1450 r.(Rohkam, s.20) lub została wybudowana na miejscu, w którym później powstała preusslerowska huta w Białej Dolinie (Tichy, s.240). Być może huta przeniesiona została następnie nad rzekę Kamienną (Rohkam, s. 24-25) lub

w widły Kamiennej i Kamieńczyka, znajdujące się w okolicach dzisiejszej

ul. Objazdowej w Szklarskiej Porębie Górnej (Rohkam, s. 24).

W umowie z dnia 30.09. 1575 r. Hans II Schaffgotsch wyraża zgodę na założenie przez szklarza Hansa Friedricha z Kindelsdorf huty szkła w Szklarskiej Porębie nad "Böhemischen Furt" - nad Czeskim Brodem. Jest to teren drugiej od strony Piechowic uprzemysłowionej doliny nad rzeką Kamienną. Teren, na którym ją zlokalizowano miał powierzchnię 4 łanów. Znajdujące się na nim drzewo pochodzące z wiatrołomów mogło być bezpłatnie wykorzystane do produkcji szkła. Do wypalania węgla drzewnego wyznaczono cztery miejsca, za korzystanie z których opłata roczna wynosiła cztery talary oraz za lokalizację huty płacić musiano co roku dwadzieścia talarów na rzecz Schaffgotschów. Dodatkowo mistrz szklarski zobowiązany był do dostarczania bezpłatnie pewnej ilości szklanych naczyń do picia, natomiast za zamówione w tej hucie szyby okienne Schaffgotschowie musieli płacić.(Rohkam, s.23). Wokół osiedlić się mogli pracownicy zatrudnieni przy produkcji szkła. W 1583 r. Hans Friedrich przeniósł się w Góry Sowie, a jego hutę przejął Christoph Liebig. Z tego okresu pochodzi osiedle szklarzy w Dolinie Siedmiu Domów w Szklarskiej Porębie Średniej. Na mapie Simona Hüttla powstałej pomiędzy 1576 a 1585 r. jest zaznaczona jako "neue Hütte" - "nowa huta" i zlokalizowana na wysokim prawym brzegu Kamiennej (Bartos, Novakova, s.9). Miejsce to jeszcze pod koniec XIX w. nosiło nazwę "Brände"- "Pogorzelisko", co świadczyć by mogło o istnieniu na tym terenie dawnej huty, wokół której wytrzebiono las lub było terenem wypalania węgla drzewnego (Winkler, s. 23, Rohkam, s.24). Być może na miejscu wykarczowanym dla potrzeb huty szkła osiedliła się następnie na początku XVII w. grupa protestanckich emigrantów religijnych pod przewodnictwem Marii Pluch, skąd wzięła nazwę jedna z dzielnic Szklarskiej Poręby "Mariental" - "Marysin" Istnieje też możliwość lokalizacji tej huty w okolicach Muzeum Mineralogicznego "Juna" w miejscu, w którym do Kamiennej wpływa Czeska Struga.

Około 1600 r. jeleniogórski lekarz Caspar Schwenkfeldt (1563-1609), zwany "śląskim Pliniuszem" pisał, że w Szklarskiej Porębie "robią dobre białe szkło", co oznaczało znaczny postęp technologiczny w jego produkcji. Do tej pory w tych okolicach wytwarzane było gorsze jakościowo tzw. "szkło leśne" o zabarwieniu zielonkawym bądź szarawym. (Tichy, s.240).

W 1616 r. do Szklarskiej Poręby przybył z czeskiego okręgu Kresice Wolfgang Preussler (1550 - 1620), pochodzący z rodziny wymienianej

w czeskich kronikach przemysłu szklarskiego od schyłku XV w. Dał on początek śląskiej gałęzi rodu tak bardzo zasłużonego dla miejscowego hutnictwa szkła. Wolfgang Preussler uzyskał od właściciela karkonoskich dóbr Hansa Ulricha Schaffgotscha zgodę na budowę w Białej Dolinie nad potokiem Bieleń huty szkła, na wysokości ok. 700 m.n.p.m.. Zlokalizowano ją przy dzisiejszej ul. Partyzantów w obrębie obecnych domów wczasowych "Niespodzianka" i "Zdrowie". Budowę huty rozpoczęto wiosną 1617 r., a już jesienią 1617 r. dokonano w niej pierwszego wytopu szkła. W następnych latach hutą kierowali Hans (zm. 1668 r.), Johann Christoph (zm. 1706 r.), Johann Christoph (zm. 1740 r.) Georg Sigmund (zm. 1751 r.). Preusslerowie płacili Schaffgotschom czynsz oraz dostarczali pewne ilości wyrobów na ich potrzeby. (Trznadel, s.18, Winkler, s.73 - 81, Partsch, s. 557, Rohkam, s. 28 -30, Seydel, s. 105 - 106, Tichy, s.240 - 242). Była ona czynna do 1754 r. Huta na Białej Dolinie zaznaczona jest na mapie Śląska z 1746 r. autorstwa I. W. Wielanda (przechowywana: Archiwum Państwowe w Jeleniej Górze). Była ona w tym czasie najbardziej znaną hutą szkła w Szklarskiej Porębie. Pod koniec XVII w. czynsz pieniężny płacony za hutę szkła w Białej Dolinie Schaffgotschom przez Preusslerów wynosił 100 talarów.

W 1702 r.koło drogi prowadzącej w kierunku dzisiejszych Jakuszyc,

u stóp wzniesienia "Weiberberg"- zwanego dzisiaj Babińcem (985 m.n.p.m.), nad rzeką Kamienną, na jej lewym brzegu powstała w Szklarskiej Porębie kolejna huta szkła założona przez Johanna Christopha Preusslera. Zlokalizowana była niedaleko od miejsca gdzie stała dawniej leśniczówka "Gebert-Baude". Jej budowa i produkcja związane były z dobrą koniunkturą na śląskie szkło na początku XVIII w. Funkcjonowała ona przez około 50 lat (Winkler, s.102, Rohkam, s.35).

W 1754 r. huta z Białej Doliny zostaje przeniesiona przez Georga Siegmunda Preusslera pod granicę państwa na Orle otrzymując nazwę "Karlstal". Umiejscowiono ją na skrzyżowaniu "Starej Drogi Celnej" i drogi do Świeradowa. W 1786 r. Karl Christian Preussler wybudował tutaj szlifiernię zatrudniającą 30 pracowników. W 1808 r.hutę strawił pożar, lecz odbudowano ją w 1809 r.(Wdr, 09.1928). Huta "Karlstal" prosperowała do 1890 r., później funkcjonował jeszcze tutaj zajazd G. Schneidera. Został on upamiętniony

w pierwszym akcie sztuki Gerharta Hauptmanna "Und Pippa tanzt..." .

W połowie XVIII w. doszło pomiędzy Austrią a Prusami do wojny celnej, co niekorzystnie odbiło się na produkcji tutejszych hut szkła i spowodowało kryzys gospodarczy oraz załamanie się rynku na miejscowe produkty.

W 1800 r. w Szklarskiej Porębie pracowało 14 szlifierzy szkła,

5 obcinaczy, 6 pozłotników, 5 wydmuchiwaczy, 10 kupców zajmujących się handlem szkłem, 9 wytwórców wyrobów szklanych, 2 producentów luster.

Dnia 8.07.1842 r. rozpoczęła produkcję najbardziej znana ze szklarskoporębiańskich - huta "Józefina" położona w dolinie rzeki Kamiennej, powyżej Kruczych Skał. (Wdr, 06/07.1942 i inni). Funkcjonuje ona pod zmienioną nazwą jako huta szkła kryształowego "Julia" i przeżywa obecnie głęboki kryzys działalności.

W Piechowicach i Szklarskiej Porębie działały liczne przydomowe warsztaty szklarskie, w których szlifowano, malowano i grawerowano szkło wytwarzane w miejscowych hutach.

Wybrana literatura:

Baier H., Die Industrie des Riesengebirges, Breslau 1921

Breuer, Eine vergessene Glashütte, Wdr 1895, s.122-125

Chrzanowska A., Gluziński W., Trznadel W., Z dziejów szklarstwa na Dolnym Śląsku, Wrocław 1974

Chrzanowska A., Artystyczne szkła śląskie XVII i XVIII w., Warszawa 1987

Czihak E., Schlesische Gläser, Breslau 1891

Gluziński W., Odkopuje się średniowieczną hutę szkła koło Piechowic, "Rocznik Jeleniogórski", 3/1965, s. 9 - 21

Gluziński W., Badania wykopaliskowe na terenie średniowiecznej huty szkła w Piechowicach [w:] Szkło i ceramika, 9/1966, s. 245 - 248

Góry Izerskie. Słownik geografii turystycznej Sudetów p.red. M.Staffy,Warszawa 1993

Gruhn H., Die Walen im Riesen- und Isergebirge, Wdr 1929, s. 113

Karkonosze. Słownik geografii turystycznej Sudetów p. red. M. Staffy, Warszawa 1993

Karkonosze polskie, p.red. A.Jahna, Warszawa 1985

Kieser R., Die Riesengebirgs - Glas Industrie im Hausfleissvereins - Gebäude in Warmbrunn, Schlesien 1913, s.471 - 473

Klante M., Schlesisches Glas im Wandel der Jahrhunderte, [w:] Schlesiesches Jahrbuch, 1935/36, Jhb VIII, s.111 nn

Kwaśny Z., Rozwój przemysłu w majątkach Schaffgotschów w latach 1750-1850, Wrocław 1965

Kwaśny Z., Hutnictwo szkła na Śląsku w latach 1750 - 1850. [w:] Studia i Materiały do dziejów Śląska, Wrocław 1973, s.103 - 179

Liebich C., Werden und Wechsen von Petersdorf im Riesengebirge, Würzburg 1961

Oltmanns O., Vom Bergbau- und Vitriolwerk im Zackental, Wdr 1940, s.12

Partsch C.,Franz Pohl der Schöpfer der Glasfabrik Josephinenhütte, Schlesien 1913, s.557

Peuckert W.E., Antonius Wale, Wdr 1929, s.115

Rohkam H., Hundert Jahre Schreiberhauer Josephinenhütte, Wdr 06/07.1942

Rohkam H., Vom Glasmacherdorf zum heilklimatischen Kurort, Breslau 1939

Scholz F., Alte Bergwerke in Schreiberhau, Wdr 1915, s.20

Seydel H., Die deutschen Glasshütten im Riesen- und Isergebirge, [w:] Schlesien, ein Heimatsbuch, p.red. W. Müller-Eberhart, Leipzig 1923

Steć T., Walczak W., Karkonosze. Monografia krajoznawcza, Warszawa 1962

Trux E., Schlesische Glaskunst des 18. bis 20. Jahrhunderts, Würzburg 1988

Trznadel W., Huta szkła kryształowego "Julia" w Szklarskiej Porębie w latach 1841-1963, Wrocław 1966

Tichy H., Alte und neue Gläser der Josephinenhütte, Wdr 05.1932

Tichy H., Die alte Glashütte Karlstal, Wdr 09.1928

Tichy H., Schreiberhauer Glasindustrie, Schlesische Heimatblätter 1923,s.240-242 i 253-258.

Winkler W., Schreiberhau, seine Geschichte, Natur und Beschreibung..., b.m.w. 1894

Z dziejów szkła artystycznego w Polsce. Wybór materiałów z sesji naukowej zorganizowanej w 1980 roku przez Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 1985

skrót: Wdr = Wanderer im Riesengebirge