ROMANTYZM cz. I

1. Cechy gatunkowe ballady na przykładzie kilku ballad Mickiewicza.

W roku 1822 Mickiewicz opublikował swój pierwszy tom ballad i romansów, a data ta jest również uważana jako przełom romantyczny w Polsce. Zawierały one znacznie odmienną wizję literatury od dotąd panującej – klasycznej. Szukała ona bowiem źródeł mądrości i wzorców estetycznych nie w dostojnej i zdyscyplinowanej twórczości antycznej, lecz w świecie ludowych baśni, podań, mitów.

Ballada jest gatunkiem typowo romantycznym:

• nie przestrzega reguły o czystości gatunków literackich;

• sytuuje się na pograniczu liryki i epiki, a ze względu na tendencje do dialogowych ujęć i zwartej konstrukcji fabuły zawiera wiele elementów dramatu;

• gatunek synkretyczny;

• wyraża romantyczne przekonanie o niepodzielności świata poezji;

• rozległa skala stylistyczna ballad Mickiewicza, gdzie sąsiadują ze sobą utwory humorystyczne, rubaszne i pełne grozy(“Lilie”)

Te powyżej wymienione cechy ballad, autorstwa młodego Mickiewicza, były na początku uważane za klasyków jako niedostatek warsztatu poetyckiego. W istocie stanowiły świadomy element romantyczny programu.

• Ś w i t e ź

• baśniowość, tajemniczość;

• budowa stroficzna;

• elementy liryki, epiki, dramatu;

• tajemniczy i pełen grozy pejzaż: rozgwieżdżone niebo odbija się w zwierciadle wody, tworząc efekt zamkniętej kuli; odczuwalna jest tu potęga dzikiej i nieprzyjaznej natury; grozę sytuacji potęguje ujęcie przestrzeni;

• opisy jeziora i okolicy: akcja utworu rozgrywa się nad jeziorem otoczonym ciemnym borem; jezioro jest niezwykle spokojne (zupełna gładka tafla), a nad nim rozgrywa się jakiś szatański spektakl: w blasku księżyca unoszą się senne mary, bucha gęsty dym, słychać wrzaski i bicie dzwonów;

• występowanie obok siebie dwóch światów realnego i fantastycznego: romantyczne przekonanie o tajemniczej więzi świata ziemskiego ze sferą pozaziemską; do spotkania dwóch światów dochodzi nad jeziorem, gdzie przestrzeń cudów, czarów i dziwów przenika w sferę realną, nadając jej wymiar kosmiczny;

• związek teraźniejszości z przeszłością: rzeczywistość ballady jest miejscem szczególnego spotkania realizmu ze sferą cudów i dziwów, teraźniejszości z przeszłością (czytelnik staje się świadkiem historii, jaka miała miejsce za panowania Mendoga w XIIIw.), która jawi się na początku poprzez szereg zaszyfrowanych znaków natury, a potem dana jest w bezpośredniej relacji postaci przynależnej do sfery fantastycznej; historia zaklęta w kwiat przestaje być zagadką i przynosi prostą naukę moralną, głoszącą, że sprawiedliwość zawsze zatriumfuje – co ma swoje źródło w ludowym światopoglądzie; ta pewność, że dobro odniesie zwycięstwo nad złem, jest konsekwencją przeniesienia wymiaru sprawiedliwości ze świata ludzkiego w sferę kosmosu, gdyż człowiek może okazać się zbyt słabym, by wymierzyć karę, o tyle siły kosmosu są wszechmocne i okrutnie konsekwentne;

• niezwykłe wydarzenia legendarne: rycerze grodowi opuścili Świteź, gdyż zostali wezwani przez Mendoga do walki z Rusią, a w mieście pozostały jedynie kobiety i starcy; właśnie wtedy na bezbronny gród napadli ruscy żołnierze; kobiety chcąc uniknąć wstydu próbowały popełniać samobójstwa, lecz Tuhana, która modliła się do Boga o ocalenie, wyprosiła Go o zlitowanie się nad nimi. Bóg zmienił więc gród w jezioro, a mieszkańców w kwiaty o zdradzieckiej mocy; najeźdźcy pod wpływem ich uroków zrywali je, aby ozdobić swoje zbroje; jednak niedługo po ich zerwaniu uwalniała się ich tajemna moc, która sprawiała, iż na ich właścicieli spadają choroby i gwałtowna śmierć; w taki sposób na podstępnych i okrutnych rycerzy, spada równie okrutna śmierć;

• sfera moralistyki w balladzie Świteź nie jest wyeksponowana w jakiś szczególny sposób; przesłanie wynikające z końcowych losów ruskich rycerzy, nie zostało sformułowane bezpośredni; zmierza ona bardziej w kierunku fantastyki, niż ku dydaktyzmowi;

• Lilie

• Ballada utrzymana w klimacie krwawej tragedii szekspirowskiej; atmosfera tajemniczości i grozy wzmaga napięcie dramatyczne akcji;

• sceneria: ciemna noc, nagły szum wiatru, krakanie wron, pohukiwania słuchaczy;

• przyroda ma określony cel: buduje nastrój i współpracuje z bohaterami;

• podział na strofy, refreniczność;

• narrator jest pozornie obojętnym sprawozdawcą; tworzy obraz tragiczny

• wygląd zewnętrzny bohaterki: krew na ubraniu, zsiniałe usta, szalone spojrzenie, bladość twarzy – ten opis mówi czytelnikowi o już dokonanej się zbrodni;

• po zbrodni mężobójstwa żona chowa małżonka głęboko w ziemi, a na grobie sieje lilie, śpiewając przy tym pieśń; pieśń – zaklęcie czyni gest zasiania kwiatów gestem magicznym, a postaci zbrodniarki nadaje wymiar diaboliczny;

• sprawiedliwość wymierzana jest przez metafizyczny porządek; sama zbrodniarka prowokuje magiczne moce do okrutnego z nią obrachunku, przez to, iż sieje na grobie męża lilie – odwieczny symbol niewinności i czystości; mają w tym wypadku zatuszować zbrodnię, ukryć prawdę, chronić duszę skalaną grzechem; użycie ich w tak niecnym celu jest brakiem poszanowania dla natury i ignorancji symboliki; narusza również prawa natury sięgając po wianek uwity przez jednego z braci męża, uwitych z owych kwiatów rosnących na grobie męża, które to zostały jej złożone przez nich dla niej na ołtarzu (brak respektu i uszanowania dla świętości chrześcijańskiej); naruszając porządek wszechświata, rzuca mu tym samym wyzwanie, dlatego w kaplicy pojawia się widmo zamordowanego męża, co jest odpowiedzią kosmosu na zuchwałą i niebezpieczną grę, jaką ze światem nadprzyrodzonym prowadzi zbrodniarka; spotyka ją kara za próbę zszargania symbolu lilii;

2. “Dziady” jako dramat romantyczny.

• D r a m a t:

Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich. Charakteryzuje go dialogowość i wielopodmiotowość, na ogół także fabularność. Dramat wywodzi się z starogreckich obrzędów religijnych ku czci Dionizosa. Jego główne formy klasyczne to tragedia, komedia, dramat satyrowy. W średniowieczu rozwijał się dramat liturgiczny, ściśle związany z obrzędami religijnymi i przeważnie odgrywany w kościele. Wzory dramatu antycznego podjęła tragedia renesansowa (Odprawa posłów greckich) oraz tragedia i komedia francuskiego klasycyzmu w XVII w (Corneille, Racine, Moliere). Odmiennie od nich ukształtowała się twórczość Szekspira, który wyrobił swój własny styl nazwany później dramatem szekspirowskim. W połowie XVIII w. powstał dramat mieszczański, który wprowadził nowego, prostego bohatera oraz jego zwykłe otoczenie (Lessing, Diderot).

• D r a m a t r o m a n t y c z n y:

Odmiana dramatu, przeciwstawiająca się konwencjom klasycznym, a nawiązująca do dramatu szekspirowskiego i melodramatu. Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno powiązane ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty. Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością; realizm rodzajowy z fantastyką i groteską; tragizm z fantastyką i groteską; tragizm z komizmem. Wielkie problemy metafizyczne powodowały wprowadzenie przestrzeni otwartej, pojawiały się sceny z udziałem tłumów. Charakterystyczne dla dramatu romantycznego było mieszanie różnych technik, tonacji i stylów, co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata.

• “D z i a d y” j a k o d r a m a t r o m a n t y c z n y:

• Brak jedności czasu, miejsca i akcji (akcja niejednolita, wielowątkowa, w dowolnym czasie, w wielu miejscach).

• Luźna kompozycja (odrębne sceny, z których każda ukazuje jakiś nowy aspekt rzeczywistości).

• Występowanie samodzielnych epizodów luźnoa z akcją powiązanych (monolog liryczny IV cz. zastępujący akcję, która tu prawie nie istnieje).

• Występowanie zbiorowości na scenie (kaplica cmentarna, scena więzienna).

• Łączenie świata realnego ze światem pozaziemskim (sceny realistyczne i fantastyczne, wizyjne).

• Bohater romantyczny (na tle bohatera zbiorowego – narodu; poeta: samotny, tajemniczy, wrażliwy, wybitny indywidualista, skłócony ze światem, niezrozumiały przez otoczenie, nieszczęśliwie zakochany, przemieniony w bojownika o dobro ogółu, kochającego ojczyznę i samotnie walczącego o szczęście narodu).

• Synkretyzm rodzajowy – połączenie rodzajów literackich (liryki, epiki, dramatu).

• Dominowanie pierwiastka lirycznego (monolog Gustawa, pieśni uwięzionych studentów wileńskich, Wielka Improwizacja).

• Szekspiryzm – zmienność języka, nastrojowości i stylu w utworze (scena więzienna, widzenie Ewy, salon warszawski).

• Łączenie elementów podniosłych ze scenami nasyconymi komizmem, satyrą, drwiną, groteską (patos W.I., groteskowe rozmowy diabłów).

• Elementy ludowości.

• Czynniki spajające dramat w jedną całość:

• Tytuł utworu;

• Główny bohater;

• Rola obrzędu dziadów;

• Wspólna idea nierozwiązalnego związku, jaki istnieje między światem żywych a światem zmarłych;

3. Konrad Wallenrod a Giaur Byrona.

Zarówno Konrad Wallenrod jak i Giaur są bohaterami, którzy stali się dla literatury postaciami symbolicznymi zarówno w sposób bezpośredni – wallenrodyzm (od imienia głównego bohatera utworu) oraz w sposób pośredni – bayronizm (między innymi od Giaura i innych bohaterach tego pisarza).

• W a l l e n r o d y z m:

Postawa bohatera romantycznego charakteryzująca się tym, iż bohater oprócz tego, że posiada typowe dla romantyka cechy, działa jeszcze drogą podstępu i zdrady, dla wyższych wartości, dla dobra ogółu, ojczyzny (a nie dla celów osobistych). Jest to działanie tzw. “fałszywej maski”, które to staje się przyczyną jego konfliktu wewnętrznego i prowadzi do jego klęski.

• B y r o n i z m:

Romantyczna postawa stworzona przez Byrona w jego poematach i uzewnętrzniona w jego własnej – buntowniczej, krytycznej i ironicznej postawie wobec świata. Byronizm cechuje: bunt, rozpacz, tajemniczość, osamotnienie, rozdarcie wewnętrzne, mocne akcentowanie problemu miłości, skłócenie ze światem, łamanie jego praw, nieprzeciętność i tragizm.

	Giaur	Wallenrod
Pochodzenie	Chrześcijanin pochodzący z Wenecji i nie posiadający żadnego stanowiska społecznego; nie znamy jego dziejów, pochodzenia, nawet imienia (Giaur – wg. Muzułmanów niewierny – chrześcijanin); nie wiemy jak przybył do Grecji; jak trafił do haremu Hassana; gdzie przebywał i co robił w okresie od zabójstwa Hassana do momentu schronienia się w klasztorze.	Urodzony na Litwie; wychowany przez Krzyżaków, którzy porwali go z płonącego miasteczka litewskiego od rodziców, których już nigdy nie widział; Halban – czuwa nad jego tożsamością narod. Kształtuje jego charakter, wskazuje mu sposób walki z wrogiem, podbudowuje go i pobudza do działania.
Miłość	Jest stały w uczuciach, kocha tylko ten jeden raz przez całe życie, nawet po śmierci ukochanej; jego miłość jest niespełniona; śmierć ukochanej nie zmienia jego uczucia, a czas nie leczy go z “tej choroby”; przeżywa stracone szczęście; jednak nie umiera po jej śmierci, lecz żyje dla zemsty, a później aby dożyć swych dni (bez przyszłości dla siebie); nie zawierał głębszych związków z ludźmi (przyjaźń).	Poślubia Aldonę, lecz dla dobra ojczyzny poświęca szczęście własne i ukochanej; rezygnuje z miłości do małżonki na rzecz ojczyzny – Litwy, którą ukochał nedewszystko; nie ma on przyjaciół, a jego związek z Halbanem jest tylko uświadomieniem jego pochodzenia, pełni jedynie funkcję duchowego przewodnika i moralnego sędziego.
Uczucia dominujące	Miłość do Leilii (zob. w Miłość); nienawiść (do Hassana, który zabił ją za niewierność wobec niego jako jej męża; Giaur zgadza się z jego posunięciem, lecz uważa, iż: “(...) jej niewierność była dla mnie wiarą”); chęć zemsty (po śmierci kochanki żyje, aby się zemścić na Hassanie; jego rozpacz popych go do zemsty na nim; staje się mścicielem swej krzywdy, ale zabójstwo jego nie koi jego rozpaczy, nie przynosi mu pociechy ani ulgi, a rodzi kolejne rozterki wewnętrzne).	Miłość do ojczyzny (dla niej wybiera drogę podstępu i zdrady, kłamstwa i zbrodni, która jest niezgodną z etosem rycerskim i którą sam ocenia za niemoralną; przeklina ją); nienawiść do Krzyżaków (nie godzi się z niesprawiedliwym i okrutnym traktowaniem Litwy przez Niemców i stara się im sprzeciwiać); chęć zemsty (przygotowywał ją latami; nie widzi innego sposobu dokonania jej, gdyż nie dałby rady pokonać jej w otwartej walce).
Źródła działania	Giaur – osoba prywatna, popełnia zbrodnię z powodów osobistych. KOBIETA	Wallenrod – uwikłany w różne okoliczności historyczne; zabija Krzyżaków w imię uciśnionego narodu. OJCZYZNA
Cele	Zemsta na zabójcy swej ukochanej.	Ratowanie ojczyzny – Litwy.

• C e c h y w s p ó l n e:

pycha, brak pokory, romantyczni szaleńcy, duma posunięta do szaleństwa, brak skromności; obydwaj są spiskowcami i działając w ten sposób niszczą samego siebie.