Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz” BN I 83 oprac. Stanisław Pigoń
Wstęp :
Droga do epopei:
Poemat Mickiewicza był zjawiskiem zaskakującym i niespodziewanym, Mickiewicz przyjeżdża do Francji, aby tam złączyć się tułactwem popowstaniowym, chce jakoś przyczynić się dla kraju, wejść w szeregi walczących, aby „ bezczynnie ręki w trumnie nie złożyć”, pierwsze tygodnie pobytu na emigracji we Francji Mickiewicz spędził na pisaniu „ Ksiąg pielgrzymstwa”, autor żył cały emigracją, „Pan Tadeusz” zupełnie niepodobny stylowo do poprzednich dzieł Mickiewicza, napisanie poematu rodziło się w umyśle i sercu autora bardzo długo, dojrzewało wraz z upływającym czasem, Mickiewicz tłumaczył w tym czasie Iliadę i Odyseję, jednak marzył o stworzeniu własnego dzieła na wzór Homera, Mickiewicz wzrasta w atmosferze niedosytu epickiego, na powstanie narodowej epopei miał wpływ przede wszystkim ogromny patriotyzm autora:
- stosunek do rodzinnej ziemi i ojczyzny ogólnie
- głęboka miłość poety
- zachwyt wynikający z obcowania z przyrodą
- skojarzenie w sobie duszy mędrca z oczyma i temperamentem dziecka
- Mickiewicz patrzy na kraj oczyma dziecka, jest to kraj jego lat dziecinnych
- związek łączący go z ojczyzna budowany na zasadzie więzi rodzinnych, synowskich
Na ukształtowanie się patriotyzmu Mickiewicza miało wpływ wiele czynników: pochodzenie i ramy młodości poety (urodzony w Nowogródku, który w swym charakterze daleki był od wielkomiejskiego życia, raczej podobny do wsi, obcowanie z natura, Mickiewicz pochodzi z niższych sfer, częste odwiedziny u krewnych), sielskość życia Adama, umiłowanie ziemi)
Miłość Mickiewicza początkowo obejmuje tylko kraj lat dziecięcych, ten, który pozostał w jego pamięci, jednak z czasem z tej postawy zaczyna ogarniać pełnię narodu w jego trzech wymiarach: terytorialnym, dziejowym, stanowym.
Jego patriotyzm wzmacniała przede wszystkim ogromna tęsknota, skazany na tułaczkę ogromnie tęsknił za ojczyzną, im dalej od Nowogródka, tym ciężej mu żyć ( dowiadujemy się z jego listów).
Mickiewicz kierowany na świat ojczysty przez dwa czynniki:
- pierwszy związany z programem filareckim, w którym znajdował się jeden punkt mówiący o zachowaniu i rozpoznaniu narodowości, jednym z celem filomatów było to, aby wiedzieć jak najwięcej o własnym kraju
- podnieta literacka; wpływ powieści W. Scotta, które sprawiły, że Mickiewicz zaczął z większym zaciekawieniem patrzeć na piękno przeszłości, tradycji
Narodziny poematu:
Nie jest znany moment powstania dzieła, najprawdopodobniej pomysł napisania utworu sięga już 1831 roku, a więc czasu pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, początek powstały w Wielkopolsce zapewne był krótki, obejmowałby tylko wiersze opisujące Soplicowo, potem dopiero w Paryżu autor powrócił do dalszego pisania, 12 stycznia 1833 miał już skończone dwie księgi, 6 maja skończył pieśń 3, do końca miesiąca napisał 4, 13 listopada skończona 5 część, przez następne 3 miesiące miał już 7 ksiąg, a całość dzieła zakończył 13 lutego 1834 r. , niedługo potem rękopis poszedł do druku
Wielu badaczy twierdzi, że poemat rozbłysnął w wyobraźni poety od razu w pełnych rozmiarach, jednak raczej w 100 % jest to teza błędna; dzieło najprawdopodobniej rozrastało się pod piórem pisarza, Tomasz Mann twierdzi, iż takie zjawisko jest naturalne i nieuniknione.
Dowody na to, że poemat rozrastał się pod piórem Mickiewicza :
- listy, w których autor informuje o chronologii powstawania dzieła i jego rozrastaniu się
- do ostatniej chwili sam autor nie wiedział jakich rozmiarów będzie dzieło i ile ksiąg będzie ono posiadało
- „Pan Tadeusz” czym innym miał być w pierwszych początkach, a czym innym stał się w toku tworzenia
- żadna z wielkich kompozycji Mickiewicza nie powstawała w wyniku wcześniej założonego planu
- w jego twórczości występuje erupcja natchnienia
Czas powstawania dzieła to czas wzmożonej pracy artystycznej Mickiewicza, obok epopei w tym samym czasie powstają także inne dzieła pisarza.
W pierwotnym planie utworu nie było postaci Telimeny, Zosia początkowo miała być dorosłą i samodzielną panną, wątek miłosny początkowo nie był za bardzo skomplikowany, ks. Robak od początku miał być kierowniczą postacią, to jego imieniem pierwotnie miał być nazwany poemat.
Rozrost wątku dawności:
Wprowadzenie roli Telimeny do poematu: autor nie poprzestał tylko na roli ciotki, ale uczynił z niej modną damę, nadał jej rysy doświadczonej zalotnicy, Mickiewicz tłumaczy, że postać ta była mu potrzebna prawem kontrastu, zwłaszcza w stosunku do Zosi, stoi ona także w kontraście do całego staropolskiego towarzystwa soplicowskiego dworku.
Sędzia gospodarz, przedstawiciel dworku, osoba na wskroś tradycyjna, ceniąca staropolską tradycję, chowa w domu dawny obyczaj, w miarę rozrastania się dzieła rys Sędziego pogłębiał się i bogacił, Sędzia pozostaje w kontraście z Tadeuszem, Hrabią i Telimeną.
Celem Mickiewicza było odtworzyć zanikającą dawność. Odtwarzając epokę przejścia z obyczajowości staropolskiej w nową, poeta stosunkowo mało miejsca poświęcił sprawom politycznym. Na bohaterów Soplicowa zmiany zachodzące w ustroju politycznym mają niewielki wpływ, wręcz niewidoczny na pierwszy rzut oka. O ucisku rosyjskim na Litwie niewiele dowiadujemy się z poematu. Stosunek do Rosjan w Soplicowie jest lekceważący. Przejście z niepodległości w niewolę zostało odsunięte na dalszy plan. Typowe dla epoki są zamieszki na gruzach horeszkowszczyzny, formowanie się nowej arystokracji ziemiańskiej w rodzaju Sędziego. Autor znajduje się na pograniczu czasu, epoka jedna właśnie minęła, a druga się powoli formułuje. Zarysowuje się coraz bardziej oblicze nowego stulecia. Formułuje się nowa zasada, w myśl której o wartości człowieka coraz bardziej decydują jego własne cechy, wykształcenie, umiejętności itp. W poemacie dostrzegamy także żal i tęsknotę za minioną epoką, dostrzegamy wznoszenie dawnych wartości nad te ówczesne. Poeta wielbi dawny porządek. Mickiewicz ceni dawny charakter narodowy Polski, ustrój społeczny oraz polityczny. Dawna Rzeczpospolita była krajem wielu wartości. Obecnie dawny kształt życia zbiorowego ulega zatracie i przepada. Mickiewicz jest piewcą świata staropolskiego.
Dawność osądzona:
Czytelnik „Pana Tadeusza” dowiaduje się, iż polski naród już przed upadkiem (rozbiorami, niewolą) był chory, jego upadek był karą Bożą. Polska upadła przez grzech, z własnej winy. Największym grzechem dawnej Polski było uleganie cudzoziemszczyźnie. Ponadto czynnikami mającymi wpływ na upadek Polski były bezsilność prawa oraz nadmiernym indywidualizm szlachty, jej pycha.
Porównanie ks. Robaka z ks. Piotrem z III części „Dziadów”( habit, postaci kierownicze, które tylko pozornie zostają w cieniu, jednostki odrodzone, które doszły przez upadki do świętości, obie postaci są projekcją osobistego procesu psychicznego twórcy).
Mickiewicz w okresie 1832 -1834 znajdował się w stadium intensywnego dojrzewania wewnętrznego, co miało wpływ w czasie pracy twórczej nad dziełem. Spośród postaci poeta najhojniej sobą, własną treścią duchową obdarzył ks. Robaka i Tadeusza.
W „Panu Tadeuszu” widzimy zło zaprezentowane na wielu płaszczyznach i wielu poziomach (np. zachowanie Gerwazego).
Mickiewicz prezentując obraz dawnej Polski nie zataja plam, zła, złowrogich objawów choroby, nie daje tylko i wyłącznie wyidealizowanego obrazu Rzeczypospolitej. Zapowiada przyszłą zatratę kraju związaną przede wszystkim z samowolą szlachecką.
Istota odrodzenia narodu:
Mickiewicz jest piewcą, tego co zaczęło się rozwijać, piewcą odrodzenia narodu. Poświadczeniem tego jest przede wszystkim postać ks. Robaka, to na niej skoncentrował poeta główną intencję twórczą. Wiele szczegółów zaczerpnął poeta ze szczegółów życia emigracyjnego, to one pozwoliły mu lepiej zarysować postać Jacka Soplicy - emisariusza politycznego. W emigracji autor dostrzega najlepszy dowód na to, że dusza polska w stosunku do własnego narodu odrodziła się. Ks. Robak jest żywym wyrazem odzyskanej wiary i otuchy poety. Najwyższą wartością zdaniem poety jest sprawa zbiorowa, potęga masy narodowej, dzieło ładu i miłości.
Kompozycja poematu, jej rodowód literacki:
Wielu zarzuca Mickiewiczowi to, iż jego poemat nie ma naczelnego bohatera, tymczasem nie jest to zabieg przypadkowy: bohaterem epopei jest zbiorowość, szlachta zaściankowa, jej niewygasła wola niepodległości i potęgi narodowej;
Poeta w genialny sposób w momencie rozrastania się utworu spaja nowe treści w organiczną całość, wszystko w dziele jest ze sobą ściśle powiązane;
Dwie ostatnie księgi stanowią swoistego rodzaju epilog i koronę nad całością dzieła, punktem kulminacyjnym jest księga V i wysunięty w niej plan zajazdu
Symetria poematu:
- w chronologii (akcja wcześniejsza i późniejsza wypełniają po dwa dni)
- w rozdziale obozów (księgi od I - V opis obozu soplicowskiego ,księgi VI -X obóz im przeciwny)
W pierwszej połowie poematu spór o zamek rozwija się dość wolno, natomiast od księgi V zaczyna toczyć się bardzo szybko. W pierwszych pieśniach autor zarysowuje tło sporu, prezentuje główne postacie, powoli prowadzi go do szczytu napięcia, a sceną kłótni popycha go do rozwiązania.
Spoistość akcji „Pana Tadeusza” jest zwarta i logiczna.
Oryginalność dzieła: uważano, że na budowę utworu miał wpływ Byron, szczególnie powiązanie spowiedzi bohatera ( Robak - Giaur), z czasem jednak uznano, iż jest to mylny trop i zaczęto szukać analogii raczej z dziełami W. Scotta ( zbliżenie księgi X do powieści Scotta), w dziele Scotta i Byrona spowiedź jest kluczowym elementem, czytelnik przez cały utwór jest trzymany w napięciu, spowiedź otwiera wrota tajemnicy, zaś u Mickiewicza spowiedź nie wnosi nic ważnego, gdyż losy ks. Robaka został już przybliżony czytelnikowi wcześniej
Podobieństwo Mickiewicza ze Scottem:
Kompozycja i prowadzenie akcji ( trzy wątki, akcja początkowo wolna z czasem nabiera szybkości, podobni bohaterowie)
Wspólne sposoby oddziaływania na wyobraźnię
Nakreślenie portretów osób przez wyróżnienie kostiumu charakterystycznego, znamion folklorystycznych, mimiki
Rozkochanie się obu pisarzy w wybranym świecie, w humorze i dominującym optymizmie
Z Byronem nie dostrzeżemy tak licznych powiązań, bajronizm Mickiewicza niejako skończył się już w Wielkiej Improwizacji.
Centrum polszczyzny:
centrum utworu jest wieś, ale jest to wieś niezwykła : dwór Sędziego czy dworek Maćka - to ośrodki zaścianków: Soplicowa i Dobrzyna.
Zaścianek jest formacją etniczno - ekonomiczną stosunkowo rzadką, występującą nielicznie w dawnej Polsce, był on głównie pozostałością po polityce Jagiellonów, zaścianek tworzy szlachta wolna od powinności feudalnych. Zaścianki tworzyły swoistego rodzaju rezerwaty utrwalonej i nieprzemiennej narodowości w jej dawnym, patriarchalnym układzie.
Szlachta zaściankowa tworzyła pokaźną siłę militarną i polityczną. Kampania Kościuszkowska i Księstwa Warszawskiego potwierdziły jej przydatność narodową. Od upadku konfederacji barskiej szlachta zaściankowa stała się ofiarą prześladowań rosyjskich. Administracja carska dążyła do jej całkowitej likwidacji. Mickiewicz pisał: „Musi tam być życie, gdzie Moskal tnie siekierą”. Mickiewicz sam pochodził z takiej własnej szlachty, dlatego bardzo doceniał jej rolę, odczuwał także liczne represje.
„Pana Tadeusza” - wielkie dzieło ujawniające proces przeobrażania się narodu osadził poeta w zaścianku, jakby w sercu ojczyzny.
Ozdoby kraju lat dziecinnych:
Mickiewicz kierował swą uwagę na ocalałe zabytki kultury narodowej, zabytki wierzeń, kultury materialnej, na piękno krajobrazu. Mickiewicz, gdzie tylko mógł pomnażał bogactwo wspomnień ojczyzny. Lubił słuchać gawęd, facecji, anegdot mówiących o dawnych czasach i ludziach. Poeta bardzo wiele miejsca w poemacie poświęca przyrodzie, liczne opisy krajobrazu stanowią nieodłączne tło, wiążą się z ludzkimi sprawami. Opisy poety cechują się bogactwem, żywnością i zgraniem barw, pełnią, soczystością kształtów. Tematem obrazów przyrody są przedmioty pospolite np. powrót bydła z pastwiska, karmienie kur itp., jednak dzięki technice Mickiewicza obrazy te nabierają piękna, zostają podniesione do potęgi uroczego obrazu. Powszedniość dnia, pospolitość zjawisk zostają przyodziane w królewskie szaty poezji. Jako jedną z naczelnych zasad Mickiewicza można więc uznać poetyzację powszedniej rzeczywistości, konkretność realizmu stapia się z idealizmem.
Czas, w którym rozgrywa się akcja możemy ustalić na podstawie zjawisk przyrody, nie możemy ze ścisłością kalendarzową ustalić np. daty rozpoczęcia akcji poematu, brak jakichkolwiek wskazówek orientacyjnych. Przyroda wyznacza plan akcji.
Krajobraz brany jest nie konkretnie z danego tygodnia, ale symbolicznie z okresu parotygodniowego. Poeta w swych opisach rzeczywistości zmierza nie tylko do wiernego odtworzenia zewnętrzności zjawisk przyrody, ale także do uwydatnienia dostrzeżonego w nich wyższego ładu.
Osoby poematu:
Bogactwo wprowadzonych osób. Osoby zostały zindywidualizowane, każda z nich tkwi nam w pamięci we właściwej sobie odrębności postury, stroju, gestu, wyrazu twarzy, psychiki. Postaci zostały ze sobą zestawione na zasadzie kontrastu. Bohaterowie poematu powstali w wyobraźni poety, Mickiewicz nie portretuje ludzi sobie znanych, nie posługuje się modelami. Akcja „Pana Tadeusza” jest w całości wytworem wyobraźni poety. Każda z postaci charakteryzuje się rozległym i głębokim procesem psychicznym, najlepiej widać to na przykładzie ks. Robaka. Poeta nie zadowala się tylko odtworzeniem procesów duchowych swych postaci, ale z pasją wręcz psychologa wdziera się w zakamarki ich duszy, odsłania i demaskuje tajne zawikłania motywów niejednego postępku. Pod tym względem „Pan Tadeusz” jest utworem na wskroś nowoczesnym. Mickiewicz dostrzega w swych bohaterach głębszy sens istnienia. Poeta w pewnym sensie ukazuje dwie Polski - jedną starą a drugą młodą. Starą reprezentuje np. stary Maciek, zaś młodą generację wojsko polskie. Na dalszym planie poematu stoi masa rezerwowa siły odradzającego się narodu, lud wiejski, wolni i równi obywatele. Nowy porządek społeczny będzie rodzić się długo i boleśnie. Polska ma gruntować się na wspólnym braterstwie pracy.
Pryzmat spojrzenia :
Świat poematu bogato zróżnicowany pod względem wartości moralnej. Są w nim typy dodatnie i ujemne, heroiczne i zbrodnicze. Akcja utworu również jest splotem momentów o rozmaitym kalibrze etycznym. Poeta ukazuje rzeczy złe i godne krytyki ale też nad całym tym światem znajduje się jakby ogromne słońce dobrotliwości, świat poematu jest przesiąknięty ogromnym optymizmem. Ważną rolę w ujęciu świata odgrywa także pierwiastek komizmu. Komizm ten zasadza się na zamykaniu błahej treści w patetycznych formach dawnej epoki. Najznamienniejszą cechą „Pana Tadeusza” jest humor.
Humor autora „Pana Tadeusza” gruntował się na przeświadczeniu o moralnym ładzie świata, autor wie, że zło jest w gruncie rzeczy ograniczone i bezsilne, a bieg świata idzie ku dobru. Wszystkie złe sytuacje i zachowania bohaterów poematu są tylko etapami przejściowymi, wywrą one przemijający wpływ na bieg dziejów świata ku wolności i dobru. Na takie poglądy Mickiewicza bez wątpienia ma wpływ wiara, jego pewność w ostateczne zwycięstwo Boga nad szatanem.
Nawrót burzy:
W czasie powstawania „Pana Tadeusza” umocnił się w duszy poety optymizm, jednak już po jego zakończeniu wrócił niepokój i obawy, pesymizm, dowiadujemy się o tym zwłaszcza z jego listów. Poeta jest coraz bardziej rozczarowany emigracją: „Ja tu żyję prawie samotny, z ludźmi coraz mi trudniej, a im mniej ich widzę, tym lepiej mnie”.
Poeta zauważa w emigracji powracające grzechy staropolskie takie jak kłótliwość, wichrzycielstwo, egoizm, brak wspólnej walki.
Uroki kształtu poetyckiego:
Tajemnica piękna „Pana Tadeusza” leży w jego niepospolitej zwyczajności. Sprawy potoczne, pospolite i powszednie zostały ukazane w nowym, świeżym i niepospolitym świetle. W każdym zjawisku poeta dostrzega jego istotę. Sekret piękna utworu leży w ciągłym odsłanianiu uroków codzienności, zwyczajności w urzekającym czarze prostoty.
Poeta dokonuje uniezwyklenia przedstawień przez włączanie elementów obrazowości, przez metaforykę, przenośnie, porównania.
„Pan Tadeusz” pisany jest wierszem epickim, 13-zgłoskowcem, jest to wiersz stychiczny, wersy następują po dwa związane rymem, rzadko wiąże także poeta po trzy wersy tym samym rymem czy też zostawia wers bez rymu.
Przeważają rymy gramatyczne czasownikowe i rzeczownikowe. Średniówka następuje po siódmej sylabie. Najczęściej urozmaicał poeta tok rytmiczny wprowadzając przed średniówką różne sytuacje akcentowe. Często jednak autor stosuje liczne odchylenia rytmiczne.
1