Bema pamięci żałobny rapsod
Rapsod - pieśń o bohaterze. Utwór napisany po śmierci Józefa Bema (zmarł 10.XII.1850 w Aleppo w Syrii). Obraz pogrzebu skonstruował Norwid na wzór pogrzebów dawnych wodzów słowiańskich, a miarę wierszową wzorował na antycznym heksametrze.
Heksametr - w metryce antycznej: wers sześciostopowy,
- polski: wiersz wzorowany na heksametrze antycznym, występujący w rozmaitych formach rytmicznych, używany najczęściej w funkcji stylizowanej jako sygnał archaicznej epickości i powagi (np. w “Konradzie Wallenrodzie”: “Skąd Litwini wracali ? Z nocnej wracali wycieczki.”).
Norwid: “Czemu, cieniu, odjeżdżasz, ręce załamawszy na pancerz”
Cytat (pod tytułem): “Przysięgę złożoną ojcu po dzień dzisiejszy tak zachowałem.”
(Słowa wodza kartagińskiego - Hannibala (247 - 183 p.n.e.) do króla Antiocha o złożonej na żądanie ojca przysiędze, że nigdy nie pobrata się z Rzymianami.)
Dla Norwida postać Bema była wzorem bohaterstwa w wieku XIX.
Wizja pogrzebu łączy cechy pogrzebów dawnych wodzów germańskich i słowiańskich. Ale wiersz ma głównie charakter paraboli (przypowieść - utwór o charakterze dydaktycznym przekazujący myśl moralną przez przykład, podobieństwo, bądź alegorię. Odmiana ta, wzorowana na Bibli służyła głównie homiletyce, popularna też była w literaturze staropolskiej (np. u Piotra Skargi: “Kazania sejmowe”))
Według J.W. Gomulickiego:
- zwrotkę V tłumaczy - “przykład tak trudej sytuacji historycznej, że trzeba będzie powrócić, wzorem Bema, do przejściowej walki orężnej”,
- zwrotkę VI tłumaczy - “nie odnosi się już do pogrzebu Bema, ale do potężnych i stale postępujących korowodów, wzorujących się na jego bohaterstwie i rycerstwie bojowników wolności, którzy - podobnie jak Jozue z Jerycha - zdobędą >>ujęte snem groby<< (czyli niedojrzzałe unysłowo i moralnie społeczeństwo) nie za pomocą oręża, ale za pośrednictwem cierpliwego i częstego powtarzania >>ciągle tych samych postępowych haseł społecznych i politycznych<<“
- Wiersz powstał kilka miesięcy po zgonie generała w 1851 r., składa się z sześciu strof.
Stylizacja antyczna - przez wprowadzenie heksametru:
- pierwsza strofa: “Czemu cieniu odjeżdżasz ... - pytanie retoryczne
ręce załamawszy... - ukazany ruch
przy pochodniach - światło
co skrami grają... - przenośnia, personifikacja, (światło, ruch), onomatopeja
miecz wawrzynem zielony - metafora
gromnic płakaniem... - personifikacja
polan - (Polacy) - neologizm
rwie się sokół i koń podrywa... - stylizacja średniowieczna, polowanie na sokoły w królewskich gajach i na polach (ruch)
jak tancerz. - porównanie
- Wieją, wieją proporce... - ruch
trąby długie we łkaniu... - uosobienie, przenośnia(kształt, ruch, dźwięk)
... i znaki
pokłaniają się z góry - przerzutnia
z opuszczonymi skrzydłami - przenośnia
jak włóczniami przebite smoki,...” - porównanie
Na końcu strofy obecne niedomówienia.
- druga strofa:
“...panny żałobne... - nagromadzenie epitetów
ramiona
ze snopami wonnymi... - przerzutnia
choć przed wiekami zrobiona... - (chodzi o drogę na cmentarz) niedomówienie
tłukąc o ziemię wielkie,
gliniane naczynia - onomatopeje, epitety
czego klejnot we łkaniu jeszcze
smętności przyczynia.” - onomatopeje, inwersja
- trzecia strofa:
“Chłopcy biją w topory - ruch
pobłękitniałe od nieba,... - neologizm (światło, barwa)
w tarcze rude od świateł... - barwa
pod-niebne...” - niedomówienie, neologizm
przenośnia
- czwarta strofa:
przenośnia
- czwarta strofa:
“...toną... - niedomówienie
wchodząc w światło
księżyca - barwa 4 przenośnie w dwóch wersach
i czernieją na niebie... - barwa, światło
jak gwiazda... - porównanie
chorał ucichł był nagle... - inwersja (czas zaprzeszły)
chorał - muzyczny utwór żałobny
jak fala wyplusnął...” - niedomówienie, porównanie
- piąta strofa:
“...czeluście... - przerzutnia
aby przesadzić Ludzkość... - graficzne przeznaczenie, podkreślenie tego istotnego fragmentu
rumaka zaprzem, jak starą
ostrogą...” - porównanie, niedomówienie
- szósta strofa:
“...w bramy bijąc...
gwizdając w szczerby toporów... - onomatopeje, (ruch, dźwięk)
mury Jerycha... - nawiązanie biblijne (biblijny Jozue obalił mury Jerycha za pomocą grania trąb i krzyku swoich żołnierzy)
Serce zemdlałe ocucą - pleśń...” - elipsa
.................................................
“Dalej - dalej --” - końcowe niedomówienie
W czasie korowodu ciało wpada w czeluść (śmierć), dusza wędruje dalej.
Jest to wiersz o przezwyciężeniu śmierci, o odrodzeniu się na nowo. Ponieważ Bem bił się za wolność, ten korowód będzie budził takie właśnie uczucia.
Implikacja - składa się z dwóch części: poprzednika zawierającego warunki (przesłanki) i następnika (skutku, wniosku, tezy).
Tutaj: powiązanie, nastepstwo
Charakterystycznymi elementami wiersza są archaizacje, stylizacje języka, a także sytuacji. Stylizacje antyczne: połączenie pierwiastka antycznego z chrześcijańskim (stylizacja na pogrzeby dawnych (pogańskich) herosów (np. w “Iliadzie”)).
“Nie Bemowi jest ten utwór w istocie poświęcony. Poświęcony jest - “Bema pamięci”! Zbiorowej, społecznej, aktywizującej przyszłe pokolenia pamięci o generale (...).
Zaczyna się nowa era w życiu najpierw tej zbiorowości, która w “siebie bierze” idee Bema - ale też era, w której mają te idee ogarnąć. Stopniowo cały ten świat, całą ludzkość, budzoną przez kroczący coraz dalej pochód, aż “pleśń z oczu zgarną narody”. (...) Wiersz Norwida nie jest zakończony. Uzywa się w sposób znamienny: używa się anafory, rozpoczęcia nowej strofy - te i następne strofy ma napisać nowa zbiorowość. Koniec wiersza pogrzebowego - staje się początkiem wiersza o pochodzie, o dziejach pochodu, który przekroczy grób.”