1. MAKROSOCJOLOGIA. PRZEDMIOT I KIERUNKI BADAŃ

Makrosocjologia jest działem socjologii, obejmująca problematykę wielkich grup, systemów, struktur, składników także tych ukrytych, rzeczywistości społecznej. Dzięki niej możemy poznać ich naturę, konsekwencje rozwoju itd., identyfikować aktorów konfliktowych; pozwala na wykorzystanie potencjałów konfliktowych na rzecz konstruktywnych działań.

Zapotrzebowanie na makrosocjologię wiąże się z przemianą społeczeństwa postkomunistycznego w społeczeństwo obywatelskie. Tradycyjna socjologia narodowa nie poruszała tych zagadnień na które jest teraz zapotrzebowanie w ramach otwierania się grup, struktur, społeczeństw, granic, nie wystarczają teorie powstające na bazie społeczeństw narodowych, zamkniętych.

2. METODY BADAŃ W SOCJOLOGII

Makrosocjologia zajmuje się szczególną problematyką dlatego wymaga badań które pozwolą opisać rzeczywistość społeczną oraz pomogą określić kondycję, szansę i wyzwania cywilizacyjne społeczeństw. Badania te wymagają również odrębnych meto i technik, socjologia „płaskoempiryczna” jest bezradna ankiety, wywiady, nie spełniają swojej roli lub ją ograniczają. Socjologowie rekonstruując rzeczywistość społeczna na poziomie makro powinni sięgać po wyniki płaskoempiryczne i na ich podstawie budować rekonstrukcje to co niewidoczne.

Metody to:

Analiza treści - szeroko pojmowana, analiza przekazów masowych prasy telewizji, S. Huntington, P. Lasarsfeld

Metoda hermeutyczna - pozwala identyfikować struktury na poziomie makro na podstawie produktów życia społecznego. Np. analiza dokumentów pamiętników, danych statystycznych. Naisbitt

Metoda introspekcji, empatii - bazująca na współczynniku humanistycznym, pozwala na tak zwane wczuwanie się. Z jej pomocą można badać nie tylko mako ale również mikro systemy. Opiera się głownie na zadawaniu pytań odpowiednio sformułowanych dostosowanych do języka respondenta.

Metoda interwencji socjologicznej - szczególna metoda, z jednej strony badacz zbiera informacje w centrum ruchu z drugiej strony odpowiednio mim kieruje i bada skutki tego działania na postawie własnych doświadczeń. Touraine.

3. MAKROSTRUKTURY A POZIOMY STRUKTURALNE RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ

Makrostruktury są szczególnymi tworami życia które można identyfikować przyjmując pewien model rzeczywistości społecznej to znaczy poziomy strukturalne:

- struktury MIKRO - polegają na bezpośrednich kontaktach, więzi; dają się najefektywniej identyfikować-

- struktury MEZO - dominują pomiędzy jednostkami zapośredniczone dzięki odpowiednim tworom życia społecznego; pojawia się anonimowość- tych kontaktów. Wyobrażenie o innych bytach, nieredukowalnych do sumy arytmetycznej jednostek

- struktury MAKRO - funkcjonują wśród wielkich układów - społeczeństwo, klasa, grupa zawodowa, wyznaniowa, naród

- struktury MEGA - nie mieszczą się w pojęciach niższych poziomów, pojawiaja się na określonym poziomie rozwoju społecznego i są to stosunki między: społeczeństwami, cywilizacjami, narodami i systemami światowymi.

Przedmiotem badań makrostrukturalnych jest rzeczywistość społeczna, społeczeństwo naród, państwo, struktury; segmenty społeczeństwa (klasy, warstwy, kategorie z których zbudowane) ich dynamika, funkcjonowanie,

4. SPOŁECZEŃSTWO JAKO MAKROGRUPA, SEGMENTY SPOŁECZEŃSTWA

Opisuje to teoria segmentacji - społeczeństwo to makrogrupa złożona z podrzędnych jej grup. (wg Znanieckiego grupa to osoby wyznające ten sam system wartości)

A więc społeczeństwo to makrostruktura segmentacyjna, zbudowana ze ściśle określonej liczby typów i rodzajów segmentów, celowo rozlokowanych w różnych sferach rzeczywistości. Segmenty typologicznie odpowiadają potrzebom i sferom i ich wymiarom. Społeczeństwo jest pochodną zaspokajania lub „nie zaspokajania” pewnych potrzeb: zbiorowych i indywidualnych, elementarnych i wyższego rzędu. A więc odpowiednim potrzebom towarzyszą odpowiednie sfery które maja swój wymiar segmentacyjny. W obrębie segmentów, pełniąc określone role, można zaspokajać równocześnie wiele potrzeb. Typologiczne i rodzajowo formy zbiorowości społecznych są zmienne. Dlatego też struktury segmentacyjne społeczeństw; realno socjalistycznych, obywatelskich, a zwłaszcza transformacyjnych są różne i nieredukowalne, zwłaszcza w wymiarze klasowo warstwowym. Podstawowymi formami zbiorowości segmentacyjnych społeczeństwa są: wspólnoty, związki instytucyjne i zrzeszenia. Jako takie formy stabilizują one życie zbiorowe i indywidualne ludzi na różnych jego poziomach.

Segmenty wg Zagórskiego

- demograficzny i rasowy - odpowiadający sferze organicznej - wiek, płeć- , rasa

- cywilny - odpowiadający sferze seksu - kawalerowie, panny, małżonkowie

- pokrewieństwa odpowiadający sferze reprodukcji - ile pokoleniowa rodzina, stopień pokrewieństwa

- wykształcenia - odpowiadający sferze edukacji - podstawowe , średnie, wyższe

- ekologiczny - odpowiadający sferze ekologicznej - miasto wieś oraz liczebność- na danym terenie

- zawodowy - odpowiadający sferze wytwarzania - zawody, specjalności

- klasowy - odpowiadający sferze gospodarki - rynkowe bądź nierynkowe (reglamentowane)

- polityczny, w tym partyjny i elitarny- odpowiadające sferze polityki - partie, elity władzy

- socjalny - odpowiadający sferze konsumpcji zbiorowej - bezrobotni, renciści, uzniwie studenci (na utrzymaniu innych)

- warstwowy (stratyfikacyjny) - odpowiadający sferze prestiżu (godności) - prestiż, majątek, władza, wykształcenie

- pokoleniowy - odpowiadający sferze socjalizacji

- etniczny i wyznaniowy - odpowiadające generalnie sferze kultury - narody, mniejszości, grupy etniczne i wyznawcy religii, ateiści, bezwyznaniowcy

Założeniami wyjściowymi przy konstrukcji tego modelu były:

1. rzeczywistość2. społeczna jest zasadniczo różna od rzeczywistości przyrodniczej

3. społeczeństwo stanowi fundamentalny czynnik kompozycyjny tej rzeczywistości, jako struktura segmentacyjna, i nie może być4. utożsamiane: z nią samą (tzn. rzeczywistością społeczną); ze strukturą społeczną, gdyż jest jednym z jej rodzajów; z życiem społecznym; z państwem czy narodem. Nie może też być5. utożsamiane z populacją ludzką danego kraju

6. składnikami społeczeństwa w przyjętym rozumieniu są zbiory i zbiorowości szczególnego rodzaju, nieprzypadkowe, utrwalające procesy reprodukcji życia gromadnego ludzi.

7. zbiory i zbiorowości przypadkowe, nietrwałe, jak np. zbiegowisko, masa, tłum, chociaż stanowią komponenty rzeczywistości społecznej nie są segmentami społeczeństwa. Powstając jako nie segmenty w efekcie żywiołowych, spontanicznych zbiorowych reakcji ludzi na istniejące realnie lub potencjalnie napięcia, frustracje mogą bez wątpienia dynamizować8. lub opóźniać9. pewne procesy w obrębie rzeczywistości społecznej czy w obrębie samej struktury segmentacyjnej. To szczególnie skrystalizowane zbiorowości - grupy segmentacyjne utrwalają i budują ład w odpowiednich dla ich charakteru sferach życia społecznego. Zbiorowości niesegmentacyjne mogą zakłócać10. ład a nawet przyczyniać11. się do wyłaniania nowego ładu, zwłaszcza tłumy rewolucyjne. Mogą być12. aktorami sterowanych czy manipulowanych przez elity lub wybitne jednostki akcji na rzecz szczytnych czy podłych racji.

5. MEGASTRUKTURY JAKO PROBLEM BADAWCZY. CYWILIZACJA A KULTURA.

Megastruktury pojawiają się na pewnym określonym poziomie rozwoju społecznego i są to stosunki między: społeczeństwami, cywilizacjami, narodami i systemami światowymi. W polu zainteresowani leży społeczeństwo globalne - społeczeństwo światowe. W sferze szczególnych zainteresowań leżą np. cywilizacje.

Istnieją dwa skrajne podejścia do zależności pomiędzy cywilizacja i kulturą wg F. Konecznego cywilizacja jest nadrzędna wobec kultury (Każde społeczeństwo ludzkie uczestniczy w jakiejś kulturze, ale nie każde uczestniczy w cywilizacji; ponadto każda cywilizacja jest kulturą, ale nie każda kultura ludzka jest zarazem cywilizacją), a wg F. Znanieckiego jest podżedna wobec kultury jako formy kulturowo-społecznej.

Feliks Koneczny definiuje cywilizację jako „metodę struktury życia zbiorowego". Różnice między cywilizacjami wynikają z różnic prawa familijnego, majątkowego i spadkowego w poszczególnych z tych cywilizacji, z odmiennej postawy wobec czasu, odmiennego stosunku prawa publicznego do prawa prywatnego w nich, odmiennych źródeł prawa, wreszcie z istnienia lub nieistnienia poczucia narodowego w poszczególnych cywilizacjach.

Koneczny mówi że nie można być w dwóch cywilizacjach na raz, odrzuca pojęcie ludzkości stanowczo nie istnieje nic takiego, co mogłoby stopić wszystkie cywilizacje. Jakiekolwiek zrzeszenie 'wszchludzkie' jest utopią absurdalną. Nigdy nie było i nie ma wspólnej drogi cywilizacyjnej dla całego rodu ludzkiego, boć nie ma żadnej ogólnoludzkiej metody ustroju życia". I dalej pisze: „Cywilizacje nie łączą ludów ziemi, lecz dzielą je i nigdy dzielić nie przestaną. Historia powszechna składa się z dziejów cywilizacji i ich wzajemnych stosunków".

6. SPOŁECZEŃSTWO A PAŃSTWO. POLITYKA A PODZIAŁY SPOŁECZNE I SEGMENTACJA

Społeczeństwo jest grupa terytorialną organizowana przez państwo. Ukształtowane zostało historycznie, wytwarzające i uczestniczące w kulturze, identyfikujące same siebie jako odmienne od innych. Zbudowane jest ze zbiorów i zbiorowości o ściśle określonym charakterze, w jego obrębie jednostki zaspokajają swoje potrzeby pod okiem państwa. Społeczeństwo tworzy podgrupy tzw. Segmenty.

Państwo jest instrumentem władzy jego składników np. narodu, społeczeństwa lub innych składników z których społeczeństwo może być zbudowane. Jest to instytucja kontrolująca obszar danego kraju, obejmująca swym działaniem wszystkich członków społeczeństwa lub społeczeństw, którzy zajmują jego terytorium. Jest wyposażone w prawo użycia przymusu wobec jednostki i grupy nie przestrzegającej obowiązującego prawa.

W latach 70-tych w Europie Zachodniej, analizując zmiany struktur i dynamiki polityki, zaobserwowano łączenie się politycznych i pozapolitycznych sfer życia społecznego. Zakwestionowano dychotomiczny podziału na „państwo” i „społeczeństwo”. Proces ten widoczny był nie tylko na poziomie globalnego porządku socjopolitycznego, ale też w zachowaniach obywateli i „aktorów” politycznych. Linia podziału odróżniająca polityczne przedsięwzięcia i działania od prywatnych zaczęła się zacierać.

Istotnym zmianom uległ model rozwoju politycznego.

Stary paradygmat - zakładał wzrost gospodarczy i lepszą jego dystrybucję, dzięki czemu wzory życia skoncentrowane były wokół „ prywatności” absorbują energię i aspiracje większości obywateli. Wobec tego uczestnictwo w konflikcie wokół polityki państwa było przedmiotem marginalnego zainteresowania.

Nie oznacza że konflikt nie istniał jednak dominującymi aktorami sceny publicznej były wyspecjalizowane, zinstytucjonalizowane organizacje oraz partie polityczne

Nowy paradygmat - zakłada powstanie nowych ruchów społecznych sytuujących się pośrodku pomiędzy sfera prywatna a publiczną. Konflikty w rozwiniętym społeczeństwie nie mogą być rozwiązywane przez regulacje polityczne i włączanie spraw do programu wyborczego przeciążających aparat państwowy. Podstawowe pola aktywności nowych ruchów to - terytorium fizyczne, ludzkie ciało, tożsamość seksualna, dziedzictwo kulturowe, narodowe, językowe itd. Zainteresowania te są bardzo różnorodne, ale mają wspólne źródło w pewnych wartościach - głównie w autonomii i tożsamości, które są przeciwstawieniem manipulacji, kontroli czy biurokratyzacji itp. Nowe ruch społeczne są uznawane za aktorów sceny publicznej. Sposób powstawania ruchów jest niesformalizowany, nieciągły, egalitarny. Nie wyłaniają one swoich reprezentantów, nie kształtują ról członkowskich, składek itp. Nowe ruchy społeczne są tworzone przez podejmowane akcje, ochotników - agitatorów, dobrowolne datki itp. formy działania to - demonstracje i inne postacie akcji z wykorzystaniem fizycznej obecności dużej liczby osób. Ma to na celu mobilizację opinii publicznej poprzez środki legalne, chociaż niekonwencjonalne.

Polityka ma wpływ na podziały społeczne, od których uzależnione są skład i budowa społeczeństwa, jego kondycja i funkcjonowanie. Podstawową kategoria podziału, są segmenty dzielące społeczeństwo na różnego typu zbiory np. klasy rynkowe (kapitalizm) i nierynkowe (socjalizm), warstwy. Podziały społeczne ujawniają się w życiu społecznym w przypadku uprzywilejowania lub dyskryminowania pewnego segmentu.

7. ZRÓŻNICOWANIA, PODZIAŁY A NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE

Nie możliwe jest wskazanie dwóch identycznych osobników, czy pod względem cech fizycznych czy społecznych. Jesteśmy różni, bez względu na to czy jesteśmy tego świadomi czy nie.

Zróżnicowania jest niejednorodnym natężeniem tej samej cechy zrelatywizowanej u przynajmniej do dwóch osobników będących jej nosicielami. Różnimy wieloma cechami, przy czym pewne cechy maja większe znaczenie w życiu społecznym. Podziały społeczne to praktyki i efekty praktyk polegające na wzmacnianiu ważnych cech społecznych . Unaoczniają się w realizacji polityki różnego rodzaju (np. polityka dyskryminacji rasowej - uprzywilejowanie jakiejś rasy.

Nierówności społeczne to z kolei subiektywne spostrzeżenia zróżnicowań i podziałów, które mogą wyzwalić odpowiednie przedsięwzięcia na rzecz zmiany stanu rzeczy. Warunkiem zaistnienia nierówności jest widoczność zróżnicowania, definiowalność wg pewnych zasad aksjologicznych. Jeżeli podziały są uznane za niesprawiedliwe może to doprowadzić do mobilizacji tych, którzy czują się pokrzywdzeni.

8. GRUPY, KATEGORIE A RUCHY SPOŁECZNE NA POZIOMIE MAKROSTRKTURY

Grupa społeczna to co najmniej 3 osoby powiązane systemem struktur organizacyjnych, który umożliwia realizowanie wspólnych wartości, zadań i celów. Grupa społeczna jest oddzielona od innych uczestników życia zbiorowego zasadą odrębności, każda ma inny skład, organizacją, poczucie więzi.

Typologia podziału grup to:

Wspólnota - oparta na kontaktach; konieczna ze względu na urodzenie, terytorialna, publiczna

Zrzeszenie - celowa grupa do której jednostka należy świadomie, zawsze może do niej wstąpić bądź wystąpić, może być formalne, nieformalne, prywatne

Związek instytucyjny - zespól osób pełniących określone role i zajmujących określone pozycje w urządzeniu instytucyjnym.

W makrosocjologii szczególnie ważne są wielkie grupy - grupy złożone z grup podrzędnych Metodologicznie da się opisywać np. grupy widoczne i niewidoczne, zagregowane z mniejszych i agregujące się (powstające jako segmenty struktury). Merton dokonuje też np. definicji grup w sensie potencjalnym. Wtedy możemy mówić o KATEGORIACH, które stanowią zbiory statusów społecznych. Ludzie zajmujący się te statusy nie muszą pozostawać w społecznych interakcjach. Mogą posiadać podobne cechy płci, wieku czy dochodu, ale nie muszą być zorientowani na swoisty, wspólny zespół norm. Ludzie określeni w pewnych kategoriach społecznych mogą się jednak zmobilizować do zbiorowości czy grupy. Grupy złożone z członków tej samej kategorii społecznej możemy nazwać, np. grupami rówieśniczymi. Można mówić tu więc o kwestii mobilizacji nosicieli danych cech, która bywa wykorzystywana do obrony wspólnych wartości.

Ruchy Społeczne nie przynależą do zbiorowości segmentacyjnej są częścią rzeczywistości społecznej. Są to zbiorowe dążenia do zrealizowania przyjętego celu. Względnie utrwaloną forma zbiorowości ludzi na rzecz rozwiązania istotnego problemu.

Niewątpliwie ruchy społeczne są istotnymi czynnikami zmiany społecznej, jej dynamizacji. Mogą pełnić zarówno konstruktywną, jak i destruktywną rolę. Wyróżniamy:

- ruchy reformatorskie

- ruchy rewolucyjne

- ruchy konserwatywne

9. WIĘKSZOŚCI A MNIEJSZOŚCI JAKO SEGMENTY MAKROSTRUKTURALNE

Społeczeństwo zbudowane jest z większości i mniejszości, takiej czy innej etnicznej, wyznaniowej, klasowej... Wielkość grupy okazuje się być ważnym czynnikiem określania pozycji społecznej, choć nie zawsze są widocznje „gołym” okiem. Warto jednak wnikać w nią, gdy okazuje się być istotną barierą zmian.

Większości są zbiorami lub zbiorowościami, które bez względu na powody są a stanie narzucić innym funkcjonującym grupom lub zbiorom w obrębie społeczeństwa swój system wartości.

Mniejszości to zbiorowości, które ze względu na swoje cechy odróżniające od innych są traktowane przez większości danego społeczeństwa w sposób szczególny. Najczęściej jest - to dyskryminacja, izolacja, a nawet - wypędzenie.

10. ŁAD A NIEŁAD SPOŁECZNY. TYPY ŁADÓW

Przez ład społeczny można rozumieć taki stan, kompozycji czynników reprodukcji życia zbiorowego ludzi, który zapewnia osiągnięcie względnej stabilności i zaspokajania ich potrzeb. Jest to taki stan ułożonych względem siebie komponentów, który nie wyzwala działań ze strony ważnych segmentów społeczeństwa, czy jego zbiorowych aktorów, na rzecz rzecz jego zmiany lub zasadniczych części składników

Jeżeli w ten sposób pojmujemy ład społeczny to należy go zrelatywizować do konkretnej rzeczywistości społecznej; w tym sensie mówimy o ładzie społeczeństwa obywatelskiego, o ładzie społeczeństwa totalitarnego czy o bezładzie społeczeństwa transformacyjnego. I tak, społeczeństwa obywatelskie, zasadzają swój ład przez wszystkim na klasach rynkowych a zwłaszcza na dominującej pozycji klasy średniej, społeczeństwa realnosocjoalistyczne zasadzają swój ład na klasach nierynkowych, reglamentowanych, sektorowych, zwłaszcza na dominującej strukturalnie klasie robotników państwowo-sektorowych.

Historia udowodniła, iż ład obywatelski w ogóle zapewnia możliwość osiągania wysokiej efektywności zaspokajania potrzeb zbiorowych i indywidualnych w wyszczególnionych sferach życia społecznego oraz korzystanie wg zasady wolnego wyboru z szerokiej i różnorodnej puli wolności. Pula ta jest pochodną obywatelskiej kompozycji czynników ładu społecznego.

Stanisław Ossowski wyróżnił 3 kompozycje ładów społecznych:

1. Ład przedstawień zbiorowych - dopowiada rzeczywistości społeczeństw tradycyjnych - oparty jest na tradycji. Przyjęte tradycje, normy są przekazywane i przestrzegane. Tradycja jest tu komponentem ładu społecznego.

2. Ład monocentryczny - ład społeczny jest tu odgórnie narzucony przez nakazane normy i wartości. Występuje w systemach totalitarnych, scentralizowanych. Ten typ ładu wyróżnia zdecydowanie społeczeństwa realnosocjolistyczne, totalitarne od innych.

3. Ład policentryczny - życie społeczne reguluje równowaga sił społecznych - społeczeństwo samo tworzy normy i przestrzega je (respektuje się zasady i normy współżycia zbiorowego). Ten typ ładu odpowiada społeczeństwo obywatelskim, otwartym, pluralistycznym.

Zbiorowości niesegmentacyjne mogą zakłócić ład, a nawet istotnie przyczynić się do wywołania nowego ładu, zwłaszcza tłumy rewolucyjne.

11. RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA A SEGMENTY I STRUKTURY SIECIOWE

Rzeczywistość społeczna nie może być utożsamiana ze społeczeństwem gdyż jest ono (społeczeństwo) jedynie jednym z jej komponentów. W rzeczywistości społecznej można wyróżnić:

Segmenty - (wspólnoty, zrzeszenie, instytucje, zbiory, agregaty) dzięki którym możliwa jest prosta reprodukcja życia zbiorowego. Są względnie trwałe a w powiązaniu ze sobą budują społeczeństwo

Niesegmenty - (masa, tłum, zbiegowisko) nie reprodukują życia społecznego, powstają przypadkowo, są krótko trwałe i spontaniczne, przelotne. Jednak mogą zakłócić lub przyczynić się do zmiany ładu. Są pochodnymi niezaspokojonych potrzeb. Mogą stać się aktorami manipulacji elit i jednostek

Struktury pozasegmentacyjne - sieciowe - maja charakter systemowy. Obejmują systemy: lingwistyczne, ideacyjne, normatywne, interesów, organizacyjne, infrastruktury. Szczególne twory świadomej aktywności człowieka stabilizują one proces reprodukcji społecznej pomimo biologicznej wymiany jednostek. Stabilizują procesy reprodukcji ponieważ każdej ze sfer towarzysza odpowiednie normy i idee, wartości itp..

Ruchy społeczne

12. SFERY, AKTORZY MAKROSTRUKTURALNI A ICH ROLE SEGMENTACYJNE.

W Człowiek zaspokaja swoje potrzeby w odpowiednich sferach. Wg B. Malinowskiego odpowiednim potrzebom elementarnym i wtórnym odpowiadają odpowiednie reakcje kulturowe w zakresie organizacji życia społecznego. prof. Zagórski wyróżnił 12 rodzajów sfer (zob. pyt. 4.)

13. RUCHY SPOŁECZNE A PROBLEMY SPOŁECZNE. DYNAMIKA RUCHÓW SPOŁECZNYCH.

Ruch społeczny jest to forma aktywności podporządkowana pewnej określonej ideologii zmierzającej do rozwiązania czy złagodzenia problemu społecznego. Ruch społeczny jest niesegmentem, nie reprodukuje on życia społecznego może je jedynie dynamizować. Każdy ruch społeczny jest systemem działań i dążności, obejmuje przeto różne działania grupowe i opiera się na różnych formach organizacyjnych, które te działania inicjują lub je organizują. (komitety, związki, kluby, partie polityczne, organizacje zawodowe lub zrzeszenia).

J. Szczepańskim wyróżnia następujące rodzaje ruchów społecznych: ruchy rewolucyjne, ruchy reformatorskie oraz ruchy ekspresywne. Różnią się one od siebie zarówno rodzajem i zakresem postulowanych zmian, jak również programami i metodami działania. Ruchy rewolucyjne zmierzają do zmiany podstaw ustroju społecznego i kultury danego społeczeństwa i nie wykluczają użycia metod przemocy i walki fizycznej.

Ruchy reformatorskie nie podważają podstaw ustroju społecznego ani podstaw kultury w danym społeczeństwie, ale dążą do wprowadzenia odpowiednich zmian w drodze użycia środków legalnych tj. środków uznawanych w danym społeczeństwie - państwie za prawnie dozwolone (demokracja).

Ruchy ekspresywne. Ich cechą charakterystyczną jest to, że zmierzają one do wprowadzenia pewnych zmian w kulturze w systemach wartości, wzorach życia danego społeczeństwa. Określeniem tym obejmuje się różne tzw. ruchy umysłowe, ruchy odnowy moralnej, ruchy oświatowo-kulturalne. Ruchy te albo starają się wywrzeć wpływ na różnego rodzaju władze publiczne celem skłonienia ich do wprowadzenia postulowanych zmian, albo też same wprowadzają i starają się realizować nowe wzory życia. Przykładem mogą być różnego rodzaju wspólnoty, często o charakterze religijnym, zmierzające do odnowy życia. Ruch społeczny jest zbiorowym działaniem na rzecz rozwiązania problemów społecznych. Jak pojawia się problem to pojawia się ruch. Jest istotnym czynnikiem zmian społecznych.

Ruchy społeczne dążą do uznania siebie przez szerszą zbiorowość za publicznych aktorów Ruchy te zmierzają do celów, których osiągnięcie miałoby istotne znaczenie nie tylko dla samego ruchu, lecz i dla społeczeństwa jako całości.

14. RUCHY A SFERY I POZIOMY RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ

Z trudem możliwa dziś jest obrona dualistycznego poglądu liberalnej teorii polityki zakładającej, że wszystkie działania mogą być kategoryzowane jako „prywatne” lub „publiczne” Nowe ruchy społ. umieszczają siebie w trzeciej, pośredniej kategorii, takiej sferze, która nie jest ani „prywatna” ani „publiczna”. Sfera ta obejmuje tzw. nowy paradygmat czyli obszar działań polityki nieinstytucjonalnej. Nie wszystkie ruchy społeczne maja jednak znaczenie dla makrosocjologii jedynie takie których działanie ma potencjalne lub realne szanse wywołania zmiany. Dopiero w warunkach demokracji jest możliwa pełna realizacja ruchów społecznych. Należą do zbiorowości niesgmentacyjnych i nie reprodukują życia społecznego.

15. SPOŁECZEŃSTWO TOTALITARNE. KOMPONENTY I GŁÓWNE CECHY

„Totalitarny eksperyment” miał wprowadzić do życia jakiś rodzaj wspólnoty, który miał zastąpić zanikające związki społeczne, związane ze społecznością lokalną, regionem, narodem. W wyniku postępującej industrializacji, która odrywa ogromne rzesze ludzi od ich korzeni, przenosiła ich do brudnych, zatłoczonych miast zdominowanych przez anonimowy, zdepersonalizowany tłum, nie uznający żadnych autorytetów poza autorytetem państwa. Tłum zaczyna w dużym stopniu utożsamiać się z państwem, które pomaga mu w niszczeniu wszystkich twórczych mniejszości. Masy nie są zdolne do funkcjonowania w demokratycznych strukturach i to staje się decydującym czynnikiem powstania totalitaryzmu. A więc totalitaryzm można uznać za system społeczno-polityczny będący pochodną społeczeństwa masowego.

Totalitaryzm to pełna władza nad obywatelami, wszystko jest pod okiem państwa nic nie jest obojętne, niedopuszczalne są inne poglądy brak pluralizmu.

Główne komponenty:

- pluralistyczne idee zastąpione monopolistyczną, jednorodną ideologią narzuconą odgórnie

- narzucone normy nie są skoordynowane z potrzebami społeczeństwa przez co ludzie zatracili realne poczucie własnych interesów i wtopieni w utopijny system organizacji społecznej

- system egalitarystyczny, którego celem było stworzenie utopijnej równości.

- klasy nierynkowe, wyznaczone i reglamentowane przez państwo

- brak stratyfikacji społecznej jako samoczynnego czynnika wyłączonego spod kontroli państwa.

- system osobowości „homo sovieticus” czyli człowiek bierny, przystosowany do panującego ustroju politycznego, pozbawiony inicjatywy i stale oglądający się na „opiekuńcze państwo”.

- swobodna ruchliwość społeczna ograniczona, kontrolowana i reglamentowana centralnie

- system nierynkowy nakazowo-rozdzielczy, scentralizowany, połączony z ekstensywnym i irracjonalnym systemem wytwarzania

- przewaga ujednoliconych i sformalizowanych zawodów przemysłowych

- masowe ubóstwo, które łagodzono systemem scentralizowanej reglamentacji dóbr podstawowych

- dyktatura i jednowładztwo, monopartia cenzura

- eliminacja religii z życia społecznego, represjonowanie i dyskryminowanie wiernych.

wg. Zagórskiego Społeczeństwo totalitarne jest społeczeństwem zamkniętym.

a) struktura ideacyjna: monolityczna struktura idei utopijnych narzuconych i praktykowanych administracyjnie

b) struktura normatywna : struktura norm stanowionych odgórnie, dyktatorsko

c) struktura nierówności :struktura interesów narzuconych „od góry do dołu”, podmiotowo

d) struktura organizacyjna : struktura organizacyjna w znacznym stopniu „fasadowa” zorientowana ideologicznie (utopijnie) w ramach działań pozornych

e) struktura segmentacyjna : struktura zbiorów i zbiorowości przedmiotowych sterowanych centralnie przez politykę podziałów w ramach centralnosystemowej reglamentacji dóbr inwestycyjnych, konsumpcyjnych i duchowych

f) struktura lingwistyczna : język „imperium”

g) infrastruktura: wąskofunkcyjne, zorientowane na ekspansję centralnie sterowanych systemów, w tym głównie militarno-wojennych w skali imperialnej i satelitarnej

16. SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIE. KOMPONENTY I GŁÓWNE CECHY

Społeczeństwo obywatelskie istnieje zalewie 200 lat, wcześniej były społeczeństwa oparte na sposobie zdobywania środków do życia. Głównymi cechami społeczeństwa obywatelskiego jest wytworzenie autonomicznych, nie sterowanych przez państwo lub inne ośrodki, instytucji i organizacji. Podstawą jest walka o prawa obywatelskie w parlamencie i w życiu. A najważniejsze jest utworzenie jednakowych praw dla wszystkich członków społeczeństwa,.

wg. Zagórskiego

a) struktura ideacyjna: pluralistyczna struktura idei konkurujących, praktykowanych, udoskonalonych w konsensusie

b) struktura normatywna: struktura norm ustanawianych głównie w systemie demokracji, skoordynowanych z praktycznymi potrzebami obywateli

c) struktura nierówności: struktura interesów możliwych do artykułowania wielopoziomowego i podmiotowego

d) str. organizacyjna: zorientowana racjonalnie i efektywnościowo (ekonomicznie)

e) str. segmentacyjna : str. zbiorów i zbiorowości realnie, lub potencjalnie podmiotowych: zrzeszeń, związków instytucyjnych i wspólnot konstytuowanych w toku rozszerzających się wyborów

f) str. lingwistyczna: język historyczny dominującej nacji; języki równorzędne głównych narodów, konsensualnie wybrany język urzędowy

g) infrastruktura: wielofunkcyjna, wielopoziomowa zorientowana na podnoszenie sprawności komunikacyjno - informatycznej systemów społecznych oraz komfortu życia i aktywności zbiorowej i indywidualnej obywateli.

17. SPOŁECZEŃSTWA TRANSFORMACYJNE (POSTKOMUNISTYCZNE). KOMPONENTY.

Społeczeństwa transformacyjne, to szczególny typ społeczeństw już nie totalitarny ale jeszcze nie obywatelskich. Rodzą się w efekcie rozpadu komunistycznego totalitaryzmu, sowieckiego imperium. Są przejawem odzyskiwania suwerenności politycznej, państwowej, chęci zbudowania nowego ładu na którym wyrośnie społeczeństwo obywatelskie. Ale po zniesieniu niewoli - imperialnej. Polska i inne kraje postkomunistyczne znalazły się w nowej niewoli - „niewoli strukturalnej”. Przejawia się ona m.in. poprzez transformacyjną dyktaturę klas „garnuszkowych”. Mniejszością klasową w społeczeństwie transformacyjnym jest natomiast niezwykle ważna, ale dopiero rodząca się klasa prywatnych przedsiębiorców, w tym klasa średnia - ostoja obywatelskości.

Utrzymaniu się wspomnianej wyżej „niewoli strukturalnej” sprzyja m.in.:

1. Mniejszościowa pozycja rodzących się klas przedsiębiorców przy dominacji klas „garnuszkowych” tj. antyrynkowych i warstw socjalnych

2. Brak elit i znaczących partii liberalnych

3. Brak stratyfikacji czyli brak systemu klas wyższych, średnich i niższych, który zastąpiłby byłe systemy kastowe i stanowe jako regulatory ładu społecznego.

4. Mniejszościowa pozycja zawodów usługowych (dominacja zawodów rolniczo - przemysłowych).

Główna cechę społeczeństwa transformacyjnego jest hybrydalność decydują o tym typy segmentów mieszanych:

Wahadłowy - to segmenty zmieniające dość często status klasowo - warstwowy, w celu polepszenia egzystencji. Jako przykład można to podać bezrobotnych, którzy pobierają zasiłek i dorabiają „na czarno”. Inny przykład to handlarze - turyści, czy chłopi - robotnicy. W grę wchodzą tu różnego rodzaju oszustwa, fałszerstwa dotyczące statusu, by móc wykorzystując luki prawne żerować na przepisach celnych, bankowych, ubezpieczeniowych, itp.

Czarnorynkowy - cechą charakterystyczną jest fakt, że na czarnym rynku transformacyjnym spotykają się wszystkie segmenty struktury klasowo - warstwowej. Jest to oczywiście efektem blokowanie legalnej działalności ekonomicznej.

Garnuszkowy - to zbiór jednostek, które w przeważającej części utrzymywane są na koszt jednostek produktywnych. W segmencie tym mieszczą się emeryci, renciści, ale także pracownicy najemni, którym pensja nie wystarcza na utrzymanie.

18. STRUKTURY LINGWISTYCZNE, IDEACYJNE, NORMATYWNE, ORGANIZACYJNE A SYSTEMY ŁADÓW SPOŁECZNYCH.

Stanisław Ossowski wyróżnił trzy czyste typu ładów:

• Ład przedstawień zbiorowych - charakterystyczny dla społeczeństw tradycyjnych, regulowany przez tradycyjne wzory reprodukcji życia społecznego.

• Ład monocentryczny - charakterystyczny dla społeczeństw realnosocjolistycznych, totalitarnych.

• Ład policentrycznych - charakterystyczny dla społeczeństw obywatelskich, otwartych, w których życie społeczne reguluje równowaga sił społecznych.

W okresie transformacji można wskazać na istnienie mieszanej formy ładu, społeczeństwa transformacyjne nie osiągnęły jeszcze ładu w optymalnym kształcie.

	SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE policentryczne	SPOŁECZEŃSTWO ZAMKNIĘTE monocentryczne
SYSTEMY STRUKTUR	kapitalistyczne, obywatelskie, demokratyczne	Realnosocjoalistyczne, totalitarne, dyktatorskie
STRUKTURA IDEACYJNE	Pluralistyczna struktura idei konkurujących, praktykowanych i udoskonalanych w konsensusie	Monolityczna struktura idei utopijnych narzuconych i praktykowanych administracyjnie
STRUKTURA NORMATYWNA	Struktura norm ustanawianych głównie w systemie demokracji, skoordynowanych z praktycznymi potrzebami obywateli	Struktura norm stanowionych odgórnie dyktatorsko, nieskoordynowanych z potrzebami poddanych państwa
STRUKTURA ORGANIZACYJNA	Struktura organizacyjna zorientowana racjonalnie i efektywnościowo (ekonomicznie)	Struktura organizacyjna w znacznym stopniu „fasadowa” zorientowana ideologicznie (utopijnie) w ramach działań pozornych
STRUKTURA LINGWISTYCZNA	Język historyczny dominującej nacji; języki równorzędne głównych narodów; konsensualnie wybrany język urzędowy	Język „imperium”

19. STRUKTURY INTERESÓW A UKŁADY I SYSTEMY SPOŁECZNE.

Jakościowa zmiana ustroju zmienia warunki realizacji interesów grupowych lecz niekoniecznie jej obiektywne postrzeganie. Określony sposób funkcjonowania danych struktur wyznacza pole realizacji różnych interesów grupowych i dyktuje racjonalne sposoby zachowania członków tej grupy, zmierzające do maksymalizacji interesu grupowego. Doświadczenia w realizacji interesu grupowego staja się jednak w obliczu przemiany ustrojowej mało użyteczne. Wobec rozkładu dawnych struktur społecznych i instytucjonalnych i wobec pojawienia się na ich miejscu struktur nowych, funkcjonujących zgodnie z inną logika muszą pojawić się nowe sposoby realizacji interesów grupowych. Oznacza to, że realizacja interesów grupowych, ukształtowanych w poprzednim systemie, w nowych warunkach napotyka bariery. W tym kontekście grupy interesu mają do wyboru jedno z rozwiązań:

1. Utrzymanie dawnej definicji interesu grupowego i dążenie do zachowania dawnych struktur społecznych i instytucjonalnych sprzyjających realizacji tego interesu.

2. Przedefiniowanie interesu grupowego i dążenie do przeorientowanie starej grupy interesu na nowe pole ekspansji, otwierane przez nowy system.

3. Rozpad grup interesu i ukształtowanie się nowych grup wokół nowych definicji interesów i nowej logiki ich realizacji.

Pierwszą opcję można by nazwać konserwatywną. Jej zwolennicy stanowią naturalna bazę dla tych sił politycznych, które w istocie zmierzają do restauracji dawnego porządku, być może zakamuflowanego nieco odmienną symboliką.

Drugą opcję można by określić mianem przystosowawczej. Umiejętność przedefiniowania interesu grupowego i znalezienia pola jego realizacji w nowym systemie sprawia, że zwolennicy tej opcji stają się umiarkowanymi zwolennikami nowego ładu ekonomicznego i politycznego, ale zachowanie dawnej struktury grupy interesu sprawia, że nie zamyka się możliwości równie elastycznego przystosowania się do ewentualnych prób restauracji dawnego porządku. Racjonalne, z punktu widzenia zwolenników tej opcji, jest popieranie sił dominujących aktualnie na scenie politycznej, jakakolwiek byłaby jej orientacja aksjologiczna.

Trzecią opcję umownie można nazwać radykalną. Jej zwolennicy tworzą naturalną bazę społeczna dla tych sił politycznych, które tworzą nowy system ekonomiczny i polityczny.

W sytuacji gdy system blokuje realizację interesów określonych grup czy warstw społecznych, a zarazem grupy te nie się w stanie przyjąć opcji przystosowawczej bądź radykalnej, wzrasta prawdopodobieństwo zakwestionowania całego systemu i wycofania legitymizacji dla danego systemu władzy. W ugruntowanych demokracjach odbywa się to poprzez procedury wyborcze.

20. MECHANIZMY WYTWARZANIA STRUKTUR KLASOWO-WARSTWOWYCH

Struktura klasowo-warstwowa jest obecna niemal we wszystkich społeczeństwach. Podstawowym mechanizmem ich wytwarzania nierówności społeczne ze względu na pewne cechy. Istenieje wiele teorii wyjaśniających ich genezę, wszystkie zawierają się w duch zasadniczych orientacjach. Ekonomicznej i funkcjonalno - strukturalnej. Karol Marks uważał, że podział klasowy wytworzył się wraz z rozwojem techniki i wprowadzeniem podziału pracy, oraz prywatnej własności środków produkcji. Dzięki którym możliwe było zagarnięcie przez właścicieli środków produkcji, części wytworzonych dóbr tzw. „wartości dodanej”. Powstał klasa posiadaczy i klasa pracująca. Z kolei Max Weber uważał ze podejście Marksa jest zbyt sztywne, wyróżnił trzy odrębne sfery różnicujące społeczeństwo: ekonomiczna, społeczna i polityczna. W przeciwieństwie do Marksa twierdził on, że pozycji ekonomicznej nie można traktować według uproszczonego podziału na dwie kategorie, ale należy traktować je jako continuum od pozycji wysokiej do niskiej.

W koncepcji analizy funkcjonalnej aby społeczeństwo mogło funkcjonować, realizować swoje zadania, rozwijać się zaspokajać potrzeby ludności musi być ustrukturalizowane, stratyfikacja społeczna jest nieunikniona i potrzebna. Społeczeństwo musi tworzyć różne pozycje i rozdzielać je między ludzi. Społeczeństwo aby funkcjonować musi umiejscawiać jednostki na różnych pozycjach, oraz musi te jednostki motywować do zajmowania tych pozycji a potem rozbudować pragnienie aspiracji do wykonywania obowiązków płynących z zajmowanej pozycji. Dzięki systemowi nagród i nierównomiernemu rozdziałowi dóbr społecznych istnieje możliwość obsadzenia pewnych pozycji ludźmi którzy spełniają określone wymagania..

21. NARÓD A MNIEJSZOŚCI ETNICZNE. STRUKTURA ETNICZNA SPOŁECZEŃSTW

Każde współczesne rozwinięte społeczeństwo jest zbudowana w wymiarze etnicznym czyli składa się różnych narodów, grup etnicznych i mniejszości narodowych, w różnych proporcjach w tym sensie społeczeństwo nie może być identyfikowane z narodem. Struktura etniczna społeczeństwa składa się z szeroko rozumianych grup etnicznych, będących segmentami, podlegającymi władzy państwowej dominującego narodu. W tej strukturze można wyróżnić większości i mniejszości. Większości przekazuje swoje wzory kulturowe i językowe jako dominująca, mniejszość może być marginalizowana. Segmenty zbiorowości etnicznej mogą występować w postaci rozproszonej lub skupionej. Dane terytorium jest traktowane jako ojczyzna wiekszości strukturalnej. Obecnie na świecie można zaobserwować dwie tendencje w strukturze etnicznej: renesans narodowy np. Jugosławia, oraz tendencja integracji narodowej Unia Europejska.

22. KLASY A WARSTWY SPOŁECZNE - TYP I RODZAJE

O „klasie” możemy powiedzieć gdy pewna liczba osób ma wspólne szanse życiowe, a czynniki te dotyczą ich ekonomicznego interesu - posiadania bądź nie środków produkcji Przynależność do danej klasy nie jest prawnie sformalizowana, i nie wiąże się z pochodzeniem, choć w rzeczywistości często tak. Kryteria wyróżniania klas mają przede wszystkim ekonomiczny charakter. System klasowy jest formą otwartej stratyfikacji w której można zmieniać pozycję określoną przez urodzenie.

Każda klasa jest wewnętrznie podzielona na warstwy które są zbiorowościami składającymi jednostek stanowiących część klasy lub o niejednorodnej przynależności, Warstwy wyróżnianych na podstawie podobnej pozycji i miejsca w hierarchii społecznej. Warstwa społeczna oddzielana jest od reszty społeczeństwa ustanawianymi w procesie rozwoju społecznego barierami. Warstwy społeczne są połączone pewną więzią i poczuciem wspólnej przynależności.

Wśród klas gospodarczych możemy wyróżnić; klasy rynkowe - będące ostoją społeczeństwa obywatelskiego, klasy nierynkowe - typowe dla gospodarki typu nakazowego z systemem pełnego zatrudnia, klasy garnuszkowe - reglamentowane

Areną występowania warstw, jest sfera: polityki, konsumpcji, kultury i prestiżu. Z tąd też możemy mówić o warstwie typu politycznego, socjalnego, kulturowego, hierarchiczno-prestiżowego.

23. ZAWODY A KATEGORIE SPOŁECZNO - ZAWODOWE. STRUKTURA ZAWODOWA SPOŁECZEŃSTW OBYWATELSKICH.

Obecnie odchodzi się powoli od teorii klasowo-warstwowych na rzecz teorii stratyfikacji ze względu na wykonywany zawód. Zawód jest kategorią związaną najściślej ze sferą wytwarzania dlatego w aspekcie socjologicznym może być ujmowany jako rodzaj grupy społecznej, ponieważ łączy ich poczucie solidarności, łączności i wspólności wielu spraw.

Zawód określa czynności, które są wykonywane przez pewną zbiorowość ludzi w ramach społecznego podziału pracy, zgodnie z kwalifikacjami uprawniającymi do ich wykonywania.
Struktura zawodowa w społeczeństwach industrialnych uległa rozbudowie i stała się podstawą organizacji całej struktury społecznej współczesnego społeczeństwa. W społeczeństwie industrialnym centralnymi rolami stały się właśnie role zawodowe i to one decydują o trybie życia i losach jednostki. W makroskali osiągnięta struktura zawodowa i proporcje zatrudnienia w poszczególnych kategoriach zawodów są jednym z najważniejszych wskaźników rozwoju społeczno - gospodarczego danego społeczeństwa. Powstały trzy kategorie dzielące zawody na sektory rolniczy, przemysłowy oraz trzeci usługi najpowszechniejsze w społeczeństwie obywatelskim. Społeczeństwo obywatelskie charakteryzuje się racjonalizacja w obrębie zatrudnienia. Dopiero, gdy powstały gospodarki i społeczeństwa rynkowe zróżnicowanie zawodowe stało się jedną z płaszczyzn najistotniejszych społecznie podziałów. Zajęcia uzyskują odtąd określoną wartość użytkową, której wielkość wyraża społeczno - ekonomiczną relację pomiędzy atrybutami przysługującymi ich wykonawcom, takimi jak prestiż, wykształcenie zarobki.

Najbardziej bezpośrednim przejawem roli zróżnicowania zawodowego w strukturze społecznej jest fakt, że w większości przypadków pozycje jednostek w najważniejszych wymiarach nierówności, takich, jak dochody, prestiż, władza, są wyznaczane przez pozycje zawodowe.

24. STRUKTURALNE BARIERY TRANSFORMACJI I NTEGRACJI EUROPEJSKIEJ.

Gdy wśród uczestników procesu integracyjnego pojawia się świadomość przynależności do tej samej zbiorowości, manifestowana solidarnymi postawami lub powszechną akceptację działań przedstawicieli, mamy do czynienia z integrację. Zanim jednak może dojść do takiego stanu w zbiorze integrujących się społeczeństw, muszą one osiągnąć pewien stopień integracji wewnętrznej - odpowiednich systemów i struktur tworzących ład społeczny. Zintegrować się nie jest łatwo pojawiają się różne bariery:

- bariery strukturalne

- bariery świadomościowe

- bariery ideacyjne - to głównie brak zakorzenionych idei liberalnych

- bariery normatywne - to głównie brak norm prawnych - szczególnie regulujących sferę gospodarki - które zbliżałyby nas do społeczeństw obywatelskich

- bariery organizacyjne - to realne trudności w tworzeniu nowych struktur organizacyjnych w różnych sferach życia społecznego

- bariery interesów - to trudności w nawet zdefiniowaniu interesu społeczeństwa jako całości. Przeszkodą tu jest brak rozwiniętej klasy średniej i dominacja klas „garnuszkowych”. Postępujący wobec tego proces ubożenia społeczeństwa nie czyni popularną idei rynku, konkurencji, własności prywatnej. Konsekwencją tego jest partykularyzacja interesów

- bariery lingwistyczne - to brak szerokiej i dostatecznej znajomości języków obcych jako środka komunikacji międzynarodowej

- bariery klasowo - warstwowe - to głównie brak rozwiniętej klasy średniej oraz brak warstw hierarchiczno - prestiżowych

25. GRUPY RELIGIJNE. STRUKTURA WYZNANIOWA SPOŁECZEŃSTW.

Strukturę wyznaniową społeczeństwa stanowią zbiory i zbiorowości religii o zorganizowanych formach praktyk zbiorowych, będących jednocześnie manifestacja przynależności do danych systemów.

Jedność religijna zjednoczyła Europę jak również stała się głównym czynnikiem podziału kontynentu poprzez reformację. Wschodnie chrześcijaństwo pozostało związane z władzą polityczną i odseparowane od intelektualnych poszukiwań, podczas gdy Kościół zachodni poszedł drogą zwróconą w kierunku przeciwnym, domagając się niezależności od władzy świeckiej, kultywując wiedzę i przedsięwzięcia intelektualne.

Katolicyzm - Portugalia, Hiszpania, Polska, Włochy, Francja- mniej, ok.75%, reszta to protestanci i bezwyznaniowcy, mały procent muzułmanów, B. Czechosłowacja - ok. 50%,Węgry - podobnie, 50% - k., ok. 35% protestantów

Prawosławie - Grecja, Cypr, Bułgaria, b. Jugosławia, Albania - choć tu większość deklaruje się jako bezwyznaniowcy, Rosja, Białoruś, Ukraina, Mołdawia

Protestantyzm - Finlandia. Grenlandia, Norwegia, Islandia, Dania, Szwecja, Rumunia, Wielka Brytania, Niemcy ( pół na pół mniej więcej), Holandia, Szwajcaria - też

Muzułmanie ( Islam ) -Turcja, Albania, Macedonia.

Zagórski: System praktyk religijnych w społeczeństwie obywatelskim zasadza się na rozdziale Kościoła od państwa, na respektowaniu wolności wiary, zaś w społeczeństwach totalitarnych (zamkniętych, dyktatorskich) eliminuje się religię z życia społecznego, dyskryminuje wierzących.

Struktura wyznaniowa społeczeństw obywatelskich jest pluralistyczna, zaś struktura wyznaniowa społeczeństw totalitarnych jest ateistyczna

Struktura wyznaniowa społeczeństw konstytuują zbiory i zbiorowości wyznawców określonych systemów wierzeń, w tym głównie wyznawców religii przyjmujących zorganizowane formy praktyk zbiorowych jako zewnętrznej manifestacji przywiązania do owych systemów.

Członkowie takiej wspólnoty, struktury podzielają wspólne wierzenia i wartości religijne, uczestniczą we wspólnych rytuałach, czego rezultatem jest wytwarzanie się poczucia jedności i wspólnoty - Dlatego tak ważne są grupy religijne w życiu społecznym. Religia ma duży wpływ nie tylko na życie duchowe swoich wyznawców, ale i na instytucje świeckie dlatego, że grupy religijne mają charakter endogamiczny. Ich członkowie zawierają związki małżeńskie w obrębie własnych grup, także interakcje między członkami rodziny są interakcjami pomiędzy członkami tej samej grupy religijnej.

26. SPOŁECZEŃSTWO WIEJSKIE I MIEJSKIE JAKO SEGMENTY SPOŁECZEŃSTWA.

Społeczeństwo to forma życia zbiorowego ludzi, ukształtowana w procesie historycznym dzięki specyficznym interakcjom miedzy jednostkami. Jest samowystarczalne, zajmuje określone terytorium, wytwarza i uczestniczy w kulturze, definiuje siebie jako odmiennych. W ramach społeczeństw tworzą się podstawowe typy procesów oraz podgrupy. Jednym z możliwych do wyodrębnienia podziałów jest podział na społeczeństwo miejskie i wiejskie.

Społeczeństwo miejskie - członkowie zamieszkują obszary miejskie oraz prowadza specyficzny miejski styl życia. Populacja charakteryzuje się duża liczebnością, eterogenicznością, podziałem pracy odmiennym niż w społeczeństwie tradycyjnym, istnieje słabsza kontrola społeczna.

Społeczeństwo wiejskie - wewnętrzna organizacja i struktura podporządkowana produkcji rolnej. Mała liczba członków swoista izolacja kulturowa, kulturowa homogeniczność. Wysoki stopień solidarności społecznej, silna kontrola społeczna.

Jako segmenty zdolne są do podtrzymywania i reprodukowania, a także do komunikowania i wzajemnego przenikania.

27. WARSTWY A STANY I KLASY. SYSTEM STRATYFIKACJI I JEGO FUNKCJE.

Zbiorowości ludzkie mogą być stratyfikowane, czyli dzielone na zbiory albo grupy ludzi, którzy znajdują się względem siebie niżej albo wyżej w przyjętej i uznanej hierarchii.

KLASA - Wg Marksa i Webera podział na klasy zdeterminowany jest ekonomicznie. Klasy wg Marksa to zbiory ludzi, z których jedni posiadają środki produkcji, inni nie. Są 2 antagonistyczne klasy podstawowe, a każda z nich jest wewnętrznie zróżnicowana i rozwarstwiona.

WARSTWA - to pewna grupa w obrębie klasy, mniej lub bardziej wyraźnie oddzielona kryteriami wyższości lub niższości społecznej od innych grup, przy czym podstawą tego oddzielenia jest pewien dystans oparty na kryteriach posiadania, kryterium poziomu kulturalnego, stylu życia, urodzenia, przywilejów, systemu wartości np.: warstwa ekonomiczna to ludzie, którzy mają takie same dochody; warstwa kulturalna - ludzie o tym samym lub zbliżonym poziomie wykształcenia i aktywności kulturalnej. ważnym problemem jest tu świadomość.

STAN - O ile podział klasowy jest uwarunkowany czysto ekonomicznie, to podział stanowy łączy się historycznie uwarunkowana ocena pozytywna lub negatywna „godności społecznej” wiążącej się z jakąś cechą wspólna pewnej liczbie osób. Położenie klasowe i stanowe często nakładają się na siebie jednak do tego samego stanu mogą należeć posiadających i nie posiadający. Wyrazem godności stanowej jest oczekiwanie wspólnego, dla każdego kto chce należeć do danego stanu, stylu życia i co za tym idzie ograniczenie stosunków „towarzyskich” do kręgu stanowego ograniczone jest małżeństwo, aż po endogamię.

System stratyfikacyjny w koncepcji analizy funkcjonalnej służy społeczeństwu aby mogło funkcjonować, realizować swoje zadania. Społeczeństwo musi tworzyć różne pozycje i rozdzielać je między ludzi. Społeczeństwo aby funkcjonować musi umiejscawiać jednostki na różnych pozycjach, oraz musi te jednostki motywować do zajmowania tych pozycji a potem rozbudować pragnienie aspiracji do wykonywania obowiązków płynących z zajmowanej pozycji. Dzięki systemowi nagród i nierównomiernemu rozdziałowi dóbr społecznych istnieje możliwość obsadzenia pewnych pozycji ludźmi którzy spełniają określone wymagania.

28. MEGATRENDY A GLOBALIZACJA

Globalizacja jest to intensyfikacja pewnych stosunków społecznych o światowym zasięgu, która powoduje że lokalne środowisko jest kształtowane przez wydarzenia mające miejsce bardzo daleko bez jednoczesnego wpływu zwrotnego.

Megatrendy J. Naisbitta

1. od społeczeństwa przemysłowego do informatycznego

2. od technologii siłowej do ultrtechnologii

3. od gospodarki narodowej do globalnej

4. od myślenia krótkofalowego do długofalowego

5. od centralizacji do decentralizacji

6. od pomocy zinstytucjonalizownej do samopomocy

7. od demokracji przedstawicielskiej do uczestniczącej

8. od hierarchii do sieci

9. od północy do południa

10. do schematu albo- albo do schematu wielokrotnego wyboru

29. TRANSFORMACJA, INTEGRACJA A REGIONALIZACJA EUROPEJSKA

34. KLASYCZNY A NOWOCZESNY KONFLIKT SPOŁECZNY.

Dahrendorf skonstruował teorię konfliktu która zakłada, że konflikt społeczny to stały, wszechobecny element wszelkich stosunków społecznych, który jest przyczyną permanentnego procesu zmiany społecznej. Podstawowego źródła konfliktu społecznego dopatrywał się w strukturze władzy. Jego forma nie pełni jedynie roli destrukcyjnej a wręcz przeciwnie jest czynnikiem budowania wyższych form życia.

W klasycznym ujęciu teorii konfliktu mamy do czynienia z konfliktem na tle klasowym, dotyczący głownie stosunków własności. (lata 50)

W nowoczesnej formie (lata 90) autor zwraca uwagę, że w efekcie rozwiązywania konfliktów w społeczeństwie przemysłowym doszło do instytucjonalizacji konfliktu. Przejawem tego zwłaszcza w społeczeństwie obywatelskim jest cały układ parlamentarny. Konflikt klasowy został zastąpiony rywalizacja indywidualną. Jest to efektem rozwoju demokracji, w której wzrasta ogólna pula praw obywatelskich. Warunkiem tak zaawansowanego rozwiązywania konfliktu społecznego jest istnienie podstaw obywatelskości. Tzn. własności prywatnej, systemu rynkowego, systemu zabezpieczeń socjalnych.

35. KLASY RYNKOWE A NIE RYNKOWE.

Klasy rynkowe są klasami ekonomicznymi wykształtowanymi w procesie istnienia gospodarki rynkowej. Tworzyły się tam gdzie istniała własność prywatna oraz ustrój kapitalistyczny i gospodarka towarowo pieniężna. Kapitalizm wytworzył klasy wielkich , małych, średnich, przedsiębiorców jak i najemnych wolnozawodowych „właścicieli” sprzedających swe usługi. Poszczególne klasy rynkowe mają wspólne szanse życiowe, dostrzegalną różnicę, swoistą odrębność, pewne poczucie własnego położenia klasowego. Klasy rynkowe są ostoja społeczeństwa obywatelskiego homo oeconomicus

Klasy nierynkowe to zbiory i agregaty, które wyłaniane są w złożonych procesach, w sferze gospodarki, w związku z własnością prywatną, niekoniecznie w warunkach gospodarki rynkowej, tworzone odgórnie. Klasy nierynkowe, przedmiotowe, reglamentowane charakteryzowały gospodarkę niedoboru, typowe dla bloków socjalistycznych. Klasy te nie maja cech klas Weberowskich, ich członkowie charakteryzują się świadomością homo sovieticus i nie są zdolni do realnych rewolucji obywatelskich, mogą jedynie się buntować i wyrażać niezadowolenie.

Podstawowa różnica istnienia tych klas, oprócz warunków rynku bądź nie rynku, jest możliwość konstruowania grup społecznych; zrzeszeń, związków, partii

36. WARSTWY SOCJALNE

Są to ludzie będący na utrzymaniu innych. Należą do nich emeryci renciści, inwalidzi, studenci, uczniowie. W okresie transformacji dołączyli do nich również bezrobotni. Są to ludzie objęci osłona socjalną. Areną występowania warstw socjalnych jest sfera konsumpcji, a głownie jej pod sfera zbiorowe spożycie. Obecnie najbardziej zauważalna grupą tego segmentu są bezrobotni, których problem nie istniał w okresie działania gospodarki pełnego zatrudnienia. Dlatego problem bezrobotnych interesują się bardzo socjologowie.

37. „STARA” A „NOWA” KLASA ŚREDNIA.

„Stara” klasa średnia tworzyła się przez ostatnie 200 lat w okresie rozwoju kapitalizmu. Była generowana rynkowo i jest ostoją ładu gospodarczego i społecznego. Rozkwit wymiany towarowej w XVI wieku wywołany odkryciami geograficznymi, spowodował rozwój kooperacji między firmami i wzrost obiegu pieniądza. Zrodziło to zapotrzebowanie na kupców, bankierów, lekarzy, prawników, przedsiębiorców, urzędników aparatu państwowego.

Cechy członka klasy średniej to rzetelność, samodyscyplina, długofalowe inwestycje, oszczędzanie, indywidualizm.

W XIX i na początku XX wieku klasa średnia, mieszczaństwo i drobni włościanie, przeżywała swój rozkwit. W I połowie XX wieku centrum działalności gospodarczej przesuwa się z produkcji na usługi. Pojawia się popyt na wykwalifikowany personel urzędniczy i handlowy, co powoduje rozwój kategorii najemnych pracowników umysłowych. Powstała w ten sposób „nowa” klasa średnia, mieszcząca się między klasą robotniczą, a elitami posiadającymi władzę, i bogactwo.

Nowa klasa średnia to wysoko kwalifikowani specjaliści: lekarze, inżynierowie, naukowcy, artyści, technicy, managerowie, personel administracyjny - tzw. białe kołnierzyki.

We współczesnym społeczeństwie kapitalistycznym „nowa” klasa średnia liczy od 40 do 60% i dominuje nad starą (10-20%).

Etos klasy średniej zyskał nową treść:

• umiejętność zaprezentowania własnych kwalifikacji na rynku pracy

• pożądane nieustanne okazywanie entuzjazmu, inicjatywy, pomysłowości

• podkreślenie własnego zaangażowania w to co się robi

• profesjonalizm

Zbiorowość określana jako „nowa” klasa średnia jest bardzo zróżnicowana wewnętrznie. Przeważa opinia, że nie jest to klasa, a raczej zbiorowość złożona z jednostek i kategorii typowych dla współczesnych społeczeństw kapitalistycznych pod względem statusu materialnego i poziomu konsumpcji. Charakteryzuje je : wysoki prestiż, to, że ich styl życia jest przedmiotem aspiracji innych ludzi; przynależność do „nowej” klasy średniej jest oznaką życiowego sukcesu.

38. WARSTWY DYSPOZYCYJNE

Warstwy dyspozycyjne są na usługach grup będących w posiadaniu władzy, np. Państwo należą do nich policja, wojsko lub inne grupy dyspozycyjne związane z funkcjonowaniem władzy. O ich kondycję dba oddelegowana do tego celu władza. W społeczeństwie totalitarnym służyły szczególnie do indoktrynacji ideologicznej. Obecnie swój rozkwit przeżywa inna forma warstw dyspozycyjnych firmy ochroniarskie wynajmowanych w postaci usług, jest ich ponad dwukrotnie więcej niż etatów dyspozycyjnych w policji.

39. NOMENKLATURA A POSTNOMENKLATURA

Nomenklatura to ogół nazw terminów używanych w systemie realnego socjalizmu, systemu komunistycznego, jego ideologia; struktura klasową, centralizacja, reglamentacja, ideologia jedynie słuszną.

Postnomenklatura to wszystko co powstało w wyniku przekształcenia starego systemu na nowa rzeczywistość np. z gospodarki nakazowej powstała wolnorynkowa, szara strefa.

40. FALE DEMOKRATYZAJI A KWESTIA KOŃCA HISTRII

Fele demokratyzacji są grupą przemian systemów niedemokratycznych na demokratyczne. Jest to zjawisko cykliczne każdej fali towarzyszy fala odwrotu, na zasadzie dwa kroki do przody jeden do tyłu.

1 fala 1828-1926 - korzenie w rewolucji amerykańskiej i francuskiej związana z uzyskaniem powszechnego prawa wyborczego. Odwrót po pierwszej wojnie światowej w kierunku struktur totalitarnych.

2 fala 1943-1962 - to okres powojenny, gdzie instytucje demokratyczne zostają pobudzone przez zwycięski system. Fala odwrotu to dekolonizacja Afryki gdzie dominowały rządy autorytarne.

3 fala 1974 - począwszy od europy południowej swoim zasięgiem obieła świat pokomunistyczny

Nie ma jednakowych przyczyn dochodzenia do demokracji dla wszystkich krajów. Nie wiadomo jak potoczą się losy trzeciej fali demokratyzacji, jednak jej powstawaniu towarzyszyły metody demokratyczne; negocjacja kompromis i porozumienie, wolne wybory bez używania przemocy. Trudno wyrokować na jakiej zasadzie może pojawić się trzecia fala odwrotu. Można przewidywać że powstanie na skutek nieudolności systemów demokratycznych, załamanie rynku światowego np. brakiem ropy. Toffler twierdzi, że świat zmieni się na trzy rywalizujące ze sobą cywilizacje.

41. STRUKTURALNE UWARUNKOWANIA DYKTATUR

Podst. zasady i cechy dyktatur:

- koncentracja i centralizacja prawnie nieograniczonej władzy

- władzę sprawuje jednostka i wąska gr. osób lojalna wobec dyktatora

- ograniczenie/likwidacja praw obywat., brak ich ochrony

- stosowanie przemocy wobec przeciwników

- instrumentalny stos. do prawa

- niekonstytucyjność rządów

- praktycznie nieobecny parlament

- chęć uprawomocnienia swojej władzy

Odmiany państwa dyktatorskiego:

- monarchia absolutna

- dyktatura totalitarna (faszyzm, komunizm)

- dyktatura autorytarna

42. KWESTIA NIEWOLI STRUKTURALNEJ SPOŁECZEŃSTW POSTKOMUNISTYCZNYCH

Barierami efektywnej transformacji ku drodze do społeczeństwa obywatelskiego są:

- zbyt małe udziały nowoczesnych zawodów, usług w strukturze zawodowej

- deficyt elit i partii liberalnych

- brak dominującej kasy średniej jako elementu stratyfikacji

- mniejszościowy udział klasy średniej w strukturze społeczeństwa dominacja klas nierynkowych „garnuszkowych” i warstw socjalnych.

Niewola strukturalna jest osobliwa postacią nieładu po upadku typu monocentrycznego, gdzie jeszcze nie wytworzył się ład typowy dla policentryzmu. Stare systemu już nie działają a jednocześnie nowe jeszcze nie działają. Powoduje to wzrost dystansu pomiędzy społeczeństwem transformacyjnym a społeczeństwem obywatelskim. Nie da się tego zrobić bez fundamentów obywatelskości czyli prywatnej własności, wolnego rynku, strukturyzacji zawodowej. Polsce jest jeszcze do tego stanu daleko ponieważ musi sobie ona poradzić z prywatyzacja i ze znalezieniem odpowiednich fachowców na których zasadza się funkcjonowanie obywatelskości.

43. HYBRYDALNOŚĆ STRUKTUR TRANSFORMACYJNYCH

Dotyczy ona w szczególności struktury-klasowo warstwowej. W strukturze społ. transformacyjnego można wyróżnić przynajmniej 3 odmienne typy segmentów klasowo-warstwowych. Ci główni aktorzy polskiej transformacji budują dziś strukturę społeczeństwa jako zbiory, kategorie społeczne na których zasadzają się procesy reprodukcji życia są to:

- segmenty antyrynkowe - reglamentowane, garnuszkowe, antyprywatnowasnościowe, klasy sektorowe i warstwy socjalne.

- segmenty rynkowe - zwłaszcza klasy prywatnych przedsiębiorców

- segmenty mieszane - sytuujące się ę pomiędzy w/w jest to potencjalny rezerwuar klas przedsiębiorców, nadzieja „obywatelskości” o ile ich statusy gruntownie przekształcą się i zbliżą ku rynkowości.

Obecnie w strukturze naszego społ. dominują segmenty mieszane (hybrydalne). Są one pochodną korzystania przez jednostki przynajmniej z 2 źródeł egzystencji o odmiennych formach własnościowych

Wyróżnia się 3 typy segmentów mieszanych:

- wahadłowy - gł. sposobem polepszania swojej i rodzinnej egzystencji jest częsta i dość regularna zmiana statusów klasowo warstwowych „Wahadłowcami” są ci, którzy praktykują ruchliwość statusów i ruchliwość geograficzną (np. między miastami, krajami) oraz czerpią z tego środki egzystencjalne, bez względu na ich formalną kwalifikację przynależności segmentacyjnej.

- czarnorynkowy - gł. środki egzystencji czerpią w obrębie czarnego rynku (szarej strefy) przy jednoczesnym formalnoprawnym udokumentowaniu legalności jakiegoś powierzchownego źródła egzystencji, często marginalnie. W szarą strefę ucieka się gł. z powodu restrykcyjnego systemy podatkowego. Uciekają w nią przedstawiciele wszystkich segmentów struktury klasowo-warstwowej naszego społeczeństwa m.in. skorumpowani stróże prawa, drobni prywatni przedsiębiorcy

- garnuszkowy - te jednostki, które w przeważającej części są na utrzymaniu innych segmentów społeczeństwa (tzw. produktywnych), z drugiej strony samodzielnie podejmują zdobywanie dodatkowych środków egzystencji (w obszarze gospodarki publicznej, prywatnej lub naturalnej). Tą podstawową część środków egzystencjalnych czerpią oni za pośrednictwem systemu reglamentacji socjalno-osłonowej są to m.in:

- dorabiający emeryci, renciści,

- bezrobotni podejmujący dodatkowe prace,

- pracownicy najemni, którym gł. pensja nie wystarcza na utrzymanie

Hybrydalność jest jedną cech określających społeczeństwo transformacyjne. Dominacja strukturalna „hybryda” nie sprzyja jednak osiągnięciu ładu demokracyjnego, ponieważ jego ostoją są zdecydowanie jednorodne, w sposobie zdobywania źródła egzystencji - segmenty.

44. PROBLEMY WALK MIĘDZYCYWILIZACYJNYCH WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

Hipoteza - w nowym świecie głównymi źródłami konfliktów nie będą ideologie, ani gospodarka lecz konflikty kulturowe. Zasadnicze konflikty w światowej Polityce będą między narodami i grupami reprezentującymi różne cywilizacje. Polityka światowa zdominowana będzie przez zderzenia międzycywilizacyjne. Ludzie zachodu mają tendencję do traktowania narodów, państw narodowych jako podstawowych aktorów światowej sceny, państwa pełniły tę rolę ale tylko przez kilka stuleci w perspektywie długiego trwania ludzka historia to historia cywilizacji.

Przyczyny przyszłych starć między cywilizacjami:

Będzie rosło znaczenie tożsamości cywilizacyjnej, świat będzie kształtowany przez stosunki 7, 8 cywilizacji (zachodniej, konfucjańskiej, japońskiej, islamskiej, hinduistycznej, prawosławnej, południowoamerykańskiej i prawdopodobnie afrykańskiej).

- cywilizacje różnią się historią, językiem, kulturą, tradycją, religią, różne poglądy na relacje: człowiek-bóg, jednostka-grupa, obywatel-państwo, władzy, wolności, równości.

- świat jest coraz mniejszy, stosunki między przedstawicielami cywilizacji coraz częstsze - pogłębienie świadomości cywilizacyjnej i świadomości różnic między nimi

- gospodarka, modernizacja, społeczne przemiany - wyrwanie ludzi z tożsamości państwa narodowego, spoiwem staje się religia. Religia przekracza narodowe granice i łączy cywilizacje

- różnice kult. i cechy charakterystyczne dla danej kult. są mało podatne na zmiany, tu trudno o kompromis jak w polityce czy ekonomii. Religia dzieli i różnicuje ludzi silniej niż przynależność etniczna - nie można być pół-katolikiem,

- Wspólnota kulturowa ułatwia szybki rozwój stosunków gospodarczych , np. Wspólnota Europejska opiera się na fundamencie kult. europejskiej i zach. Chrześcijańskie.

Zderzenie między cywilizacjami może nastąpić na poziomie mikro ale głownie na makropoziomie - państwa odmiennych cywilizacji rywalizują o militarną i gospodarczą przewagę walczą o kontrolę nad międzynarodowymi instytucjami i państwami, promują własne wartości polityczne i religijne (np. zachód promuje demokratyczny liberalizm jako wartości uniwersalne by utrzymać zachodnią przewagę militarną i rozwijać stosunki gospodarcze

Interakcje między cywilizacjami to niezawsze przemoc ale też współzawodnictwo.

45. CYWILIZACYJNE „WKLADY” PLEMION ŚWIATOWYCH A RYWALIZACJA W WARUNKACH GLOBALIZACJI ILOKALIZACJI

Autorem teorii wkładów cywilizacyjnych jest Kotkin. Rozważając problemy związków pomiędzy rasą, religią, tożsamością a sukcesem gospodarczym zauważył silny związek z grupami o silnej etnicznej, narodowej tożsamości. Wyróżnił on sześć plemion globalnych, podkreślając ze tam gdzie one się pojawiły powstawał rozwój gospodarzy. Przeanalizował on wkłady poszczególnych plemion w cywilizacje ogólnoludzką.

Wkłady cywilizacyjne:

Żydzi: monoteizm, kosmopolityzm, przemysł, prawo uniwersalne, transakcje

Brytyjczycy: gospodarka światowa, masowa wytwórczość , biznes, nowoczesna nauka, nowoczesne rządy i standardy prawne

Angloamerykanie: żandarmi świata, najbardziej kosmopolityczni

Chińczycy: gospodarka rodzinna, medycyna organiczna, nowoczesne rolnictwo

Hindusi: nowoczesna matematyka, korporacje rodzinne, hinduizm, buddyzm

Japończycy: nowoczesne systemy, rzemiosło, systemy zarządzania, planowania

46. NARÓD I FORMY WŁADZY PAŃSTWOWEJ

Naród jest to wspólnota kulturowa, istniejąca grupa podzielająca wspólne wartości może istnieć przez długi czas nawet w rozpadzie i jest zdolny do wytworzenia struktur władzy.

Formy władzy państwowej - z socjologicznego i prawnego punktu pojęcia państwa określa się formalną organizację społeczeństwa, obejmującą ludność żyjącą na danym terytorium i podlegającą najwyższej suwerennej władzy. W doświadczeniach i zachowaniach samych obywateli państwo jawi się jednak w węższym zakresie: jako najwyższa władza.

Władza jest legitymizowana. Aby sprawować władzę trzeba legitymizować się odpowiednimi uprawnieniami. Max Weber wyróżnił 3 rodzaje źródeł władzy, panowania, legitymacji władzy.

panowanie legalne - gdy sprawowanie władzy wywodzi się z formalnoprawnego obowiązującego uregulowania prawnego, przypisującego danemu stanowisku uprawnienia władcze (prawo do realizowania władzy w zakresie ustalonych kompetencji).

władza tradycjonalna - źródło legitymacji formalnej są przyjęte i uświęcone tradycje, przypisujące osobie określonego pochodzenia uprawnienia (tytuł) do wykonywania władzy w określonym zakresie.

panowanie charyzmatyczne - uprawnienie do władzy wypływa ze szczególnych cech osobowości (charyzmy) danej osoby.

47. CYWILIZACJA ŁACIŃSKA A CYWILIZACJA ZACHODNIA, PROBLEM ZMIERZCHU I ROZKWITU CYWILIZACJI.

48. KWESTIA ETNICZNA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE. „ŻYWY” A „BANALNY” NACJONALIZM

W europie ścierają się dwie tendencje etniczne. Z jedne strony mamy do czynienia z udanymi przedsięwzięciami integracyjnymi, wymagającymi rezygnacji z części tradycyjnie pojmowanej suwerenności narodowej na rzecz powstającego społeczeństwa europejskiego. Z drugiej strony mamy do czynienia z renesansem narodów znajdujących się przez wieki czy ostatnie dziesięciolecia w niewoli narodowej.

NACJONALIZM „BANALNY” - charakterystyczny dla społeczeństw narodowych suwerennych od wieków, Jest to forma realizowania interesów narodowych w ramach struktury państwowej

NACJONALIZM „ŻYWY” - manifestujący się jako żywa reakcja na agresję grup etnicznych, przypisywany nacjom odzyskującym suwerenność państwową, do swojej dyspozycji nie mają struktury państwa.

Istnienie owych nacjonalizmów wskazuje, że narody będą istniały jeszcze bardzo długo. To one nadają treść stosunkom międzynarodowym, a także międzycywilizacyjnym.

Nacjonalizm określa postawę społeczno polityczną lub ideologię stawiającą interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości, postulujące podporządkowanie innych narodów interesom własnego narodu, głoszące niechęć, nietolerancję i ksenofobię wobec innych narodów. Tak rozumiany nacjonalizm jest przeciwieństwem patriotyzmu i internacjonalizmu - postaw i ideologii wolnych od wrogości wobec innych narodów.

Wśród czynników wpływających na powstawanie i rozwój nacjonalizmu w europie w XIX i XX wieku wymienia się rozwój stosunków kapitalistycznych, tworzenie się rynków narodowych, wzrost poczucia odrębności kulturowej i językowej, rozpad społeczeństw wieloetnicznych i tworzenie się społeczeństw homogenicznych.

49. METATEORIE SPOŁECZEŃSTWA (INTEGRACYJNA, KONFLIKTOWA, KONSENSUALNA, SEGMENTACYJNA) A POZIOMY MEGA - I MAKROSTRUKTURALNE

Metateorie społeczne to takie teorie , które swoim zainteresowaniem obejmuja problematykę na najwyższym poziomie analiz społecznych. Możemy wyróżnić co najmniej 4 takie teorie wg Zagórskiego

1) teoria funkcjonalna INTEGRACYJNA

Traktuje społeczeństwo jako całość nieredukowalna do jej jednostek, jest zbudowane z systemów i podsystemów. Każda istniejąca struktura społeczna opiera się na wspólnym uznawaniu wartości jej członków. Znajduje zastosowanie społeczeństwa w stanie względnego ładu, w warunkach względnej izolacji (zimna wojna)

2) teoria konfliktowa KOERCYJNA

Rozwinięta przede wszystkim przez R. Dahrendorfa, zakłada ona że konflikt jest wszechobecny i to on jest głównym elementem zmiany. zmiana jest wszechobecna, więc wszechobecny jest również konflikt. Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym. teoria konfliktu przemysłowego i nowoczesnego

3) teoria konsensualna UMOWY SPOŁECZNEJ

Holbach definiował społeczeństwo jak zbiorowisko wielkich rodzin połączone w celu lepszego zaspakajania wspólnych potrzeb, zapewniając sobie korzyści wzajemnej pomocy a złaszcza możliwości z bezpiecznego korzystania z dóbr. Do umowy dochodzi się uczestnicząc w społeczeństwie. Szczególne zastosowanie na przykładzie USA lub UE. Teoria ta jest ważna z punktu widzenia integracji jednostek wywodzących się z różnych kultur i społeczeństw

4) teoria SEGMENTACYJAN

Zadaniem tej teorii jest ekspozycja składników społeczeństwa i jego budowy oraz funkcjonowania. Interpretowanie społeczeństwa jako zbiorowości segmentacyjnej staje się jaśniejsze gdy uwzględnimy szerszy kontekst powstawania społeczeństwa. Społeczeństwo jako zbiorowość terytorialna kształtuje w procesie szczególnej organizacji społecznej. Można należeć do danego narodu będąc jednocześnie członkiem innego społeczeństwa. Społeczeństwo w jej ujęciu jest samoistnym nadrzędnym tworem wobec którego podrzędne są segmenty, zbiory, podobnie jak wielowariantowej teorii społecznej

50. WSPÓLNOTY, ZRZESZENIA, ZWIĄZKI INSTYTUCYJNE JAKO SEGMENTY MAKROSTRUKTURALNE

Problematyka typowych grup, które konstytuują lub mogą konstytuować zbiory segmentacyjne to wspólnoty, zrzeszenia i związki instytucjonalne są to 3 podstawowe formy życia grupowego na których zasadza się reprodukcja.

Jeśli mówimy o wspólnotach to nie mamy tylko na uwadze małych grup, rodzin, plemion, grup sąsiedzkich. Wspólnoty to także wielkie grupy w tym znaczeniu naród jest też wspólnotą. Ale naród jako całość rzadko wchodzi w skład społeczeństwa, zawsze istnieje w większość i mniejszość.

Zrzeszenia - to formy grup sztucznych. O ile wspólnoty przez większość socjologów traktowane są jako grupy naturalne, tzn. takie których się nie wybiera, w obrębie których jednostka się rodzi to zrzeszenia są takimi formami grup które jednostka może wybierać. Oczywiście we współczesnych społeczeństwach ewidentnie poszerza się problem wyboru. W społeczeństwach totalitarnych np. zrzeszenia pojawiły się w formie życia grupowego. Jeżeli pojawiły się jako zrzeszenia dobrowolne to przede wszystkim musiały zaistnieć sprzyjające warunki okolicznościowe. Zrzeszenia to takie grupy które umożliwiają zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu. O ile wspólnotę względnie wspólnoty można kontrolować przez system wartości danej to zrzeszenia wyrażają się w możliwości dobrowolnej przynależności grupowej z uwagi na istniejący typ potrzeb. Zrzeszeniami są partie, związki zawodowe. W społeczeństwie socjalistycznym istniały zrzeszenia z nazwy w rzeczywistości nie były one zrzeszeniami z socjologicznego punktu widzenia. Zatem aby mogły zaistnieć zrzeszenia muszą być spełnione pewne warunki systemowo - strukturalne.

Związki instytucjonalne - to grupy strukturalne o szczególnym charakterze. Lokujące się przede wszystkim w sferach aktywności egzystencjonalnej przede wszystkim w sferze gospodarki. Aby zdobywać środki do egzystencji osobnik musi należeć do grupy władzy, przedsiębiorców czy takich które umożliwiają mu zdobycie środków egzystencji. W tym sensie te grupy są przymusowe - w pewnym okresie swojego życia osobnik musi do nich należeć.

O ile wspólnoty konstytuowały społeczeństwo agralne, prymitywne czy przedobywatelskie o ile zrzeszenia konstytuują społeczeństwa nowoczesne, obywatelskie to związki instytucjonalne są charakterystyczne dla społeczeństw totalitarnych. Istotą życia w społeczeństwie był rzekoma praca.

52. WŁADZA A PRZODOWNICTWO WOBEC NARODU

F. Znaniecki stworzył teorię narodu najadekwatniej wyrażającą jego istotę jako grupy diasporycznej, mogącej odzyskać pewną formę państwowości. Założył on iż naród jest wspólnotą diasporyczną (kulturowo historyczną), gr. zorganizowaną na zasadzie przodownictwa (gr. kulturalną), a o przynależności do niej decyduje świadome i uznane przez innych dążenie jednostki do uczestnictwa w tej kulturze (liczy się tu urodzenie i dążenie).

Istotnym założeniem tej teorii jest fakt iż utrzymanie odrębności i jedności grupy w narodzie jest zaśrodkowane i utrzymywane dzięki przodownikom kulturalnym. Ich rola tzw. „utrwalaczy” możliwa jest dzięki istnieniu druku, bowiem jeśli wartości narodowe rozpowszechniane są tą drogą właśnie (druk, pismo) to naród może istnieć przez wieki.

F. Znaniecki zauważył iż naród może istnieć niezależnie od państwa i odwrotnie a określając różnice pomiędzy nimi zwrócił uwagę na 2 opozycyjne zasady kreowania grup:

- przodownictwo - konstytuuje naród poprzez przykład i perswazję. Przodownicy kultury narodowej - tzn. inteligencja, która upowszechnia wartości narodowe 9poprzez druk, pismo) oraz posiada zdolność kreowania organizacji życia narodowego.

- władza - działa tu siła przymusu

Naród jest ujęciem przelotnym u F. Znanieckiego. Jest to konstytuujaca się zbiorowość, a pomiędzy typologią społeczną i typologią kultury (naród = gr. kulturowa) istnieje logiczny i ścisły związek. Autor mówił, iż w przypadku waśnie narodów niesuwerennych ważną rolę odgrywa inteligencja (której zdecydowanie nie należy utożsamiać z tzw. papierkowym inteligentem).

Idea przodownictwa wg Znanieckiego różni się tym od idei władzy, iż władzę się otrzymuje a przodownikiem można zostać jeżeli się na to zasłuży w zbiorowości. Pojawia się tu automatycznie problem autorytetu w obrębie gr. narodowej, etnicznej. Autorytetu, w którym odgrywa poważną rolę pula zasług i przyznawany na jej podst. prestiż. Przodownikami narodowymi na pewno nie mogą zostać wykreowani formalnie inteligenci czy tzw. inteligencja socjalistyczna (ludowa). Idea przodownictwa odnosi się również do procesu konstytuowania się społ. światowego (w typologii Znaniecki wyróżnia 4 społ.: plemienne, polityczne, kościelne, o kulturze narodowej oraz dodatkowo społ. światowe).

W warunkach odzyskiwania suwerenności państwowej przez naród polski rola inteligencji (funkcjonalnej grupy narodu niesuwerennego państwowo) staje się szczególnie ważna i trudna. „stymuluje” ona procesem rozwojowym narodu (do pewnego stadium osiągnięcia przezeń „obywatelskości”) a ponadto wraz z rozszerzeniem się rynku i prywatyzacją sfery usług, powinna się ona przekształcić w zbiór wolnych zawodów.

Dzięki nielegalnej działalności inteligencji możliwe stało się przyspieszenie w Polsce upadku totalitaryzmu oraz nadanie życiu publicznemu okresu transformacji wyraźnego oblicza narodowego.

53. SZEROKIE A WĄSKIE ROZUMIENIE STRATYFIKACJI

Stratyfikacja społeczna - uwarstwienie społeczne - specyficzne zróżnicowanie zjawisko nierówności społ, opartych na hierarchii grup występujących w obrębie społeczeństwa, zróżnicowanie statusów społecznych, systemów i struktur zależności grupowych.

Uwarstwienie w społeczeństwie obywatelskim jest wyrazem postępu historycznego, polegającego na powstaniu systemu stratyfikacyjnego w m-ce systemu stanowo-kastowego. Dowodem potwierdzającym to zjawisko jest zastępowanie procesów dziedziczenia pozycji (właściwych dla sys. stanowo-kastowego) możliwościami ich osiągania i zdobywania (pozycji w nowo powstałym systemie).

Warunkiem zaistnienia systemu stratyfikacji jest krystalizacja struktury klasowo-warstwowej oraz samych klas. Jednostki dążą do tego by zająć pozycje wyższe, bądź dbają o to by zachować już zdobyte (wyróżnić można w tym systemie warstwy wyższe wyższe, wyższe średnie, wyższe niższe).

Uwarstweinie społeczne jest swoistym systemem samokontroli społecznej, istotnym komponentem ładu (czego nie można było odnaleźć w społeczeństwach realnosocjalistycznych). Jednak system ten może zafunkcjonować jako element ładu społ. tylko w momencie pojawienia się klas rynkowych.

Stratyfikację społeczną można rozumieć na dwa sposoby - Peter Berger:

1. Stratyfikacja w szerokim rozumieniu - to taki sposób postrzegania struktury społecznej, w którym wyraża się fakt, że wszelka społeczność składa się z poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania, niezależnie od tego czy będą to relacje władzy, przywileju czy prestiżu. Każde społeczeństwo ma system rang, a ich suma stanowi system stratyfikacyjny.

2. Wąskie rozumienie stratyfikacji to taki system samokontroli jednostek należących do odpowiednich warstw (wyższych, średnich, niższych), który stanowi ważny czynnik ładu społecznego w rzeczywistości społ. obywat. średnich sfera stratyfikacji jest prawdziwą areną rzeczywistości społ.

54. TENDECJE PRZEOBRAŻEŃ STRUKTURALNYCH SPOŁ. III RZECZPOSPOLITEJ NA TLE INNYCH SPOŁECZEŃSTW.

Wychodzenie ze stanu „niewoli strukturalnej” jest dla Polski trudne, chociaż niektóre ze struktur segmentacyjnych mieszczą się w parametrach obywatelskości, to jednak najważniejsze składają się na syndrom struktur definiujących naturę społ. transf. Nasze społeczeństwo nie jest obywatelskie - decydują o tym ściśle określone składy struktury klasowo-warstwowej, zawodowej i politycznej. Brak ukształtowanej klasy średniej, dominują zawody rolnicze i przemysłowe, nie ma znaczącej partii liberalnej - skład segmentacyjny wymienionych struktur jest zupełnie obcy współczesnej kompozycji ładów obywatelskich. Brak warstw hierarchiczno-prestiżowych zapewniających w społeczeństwach samokontrolę i większą podmiotowość obywatelską, ograniczając represywną funkcję Państwa.

Dominują w społ. polskim segmenty nierynkowe, reglamentowane, garnuszkowe, mieszane - te są obce filarom obywatelskości.

W polskim społeczeństwie transformacyjnym:

- reglamentacja ustrojowa uprzedniego systemu - zastąpiona przez reglamentację osłonowo-socjalną, jednak nie towarzyszy temu dość szybka prywatyzacja, reprywatyzacja i urynkowienie gospodarki (oznaczałoby to kres postkomunistycznej elity władzy).

- przedsiębiorstwa państwowe maja ujemne bilanse, powodują straty budżetu,

- brak dostatecznie skrystalizowanej klasy przedsiębiorców, w tym skrystalizowanej klasy średniej - ograniczone szanse rzeczywistego partnerstwa w Unii i NATO.

- opinia publiczna jest odzwierciedleniem typowych przedobywatelskich postaw i poglądów - mentalność homo-sovieticus i postawy roszczeniowe.

- sukcesywnie zagospodarowywana jest powstała w PRL-u próżnia strukturalna; podmiotowość zaczyna ogarniać nie tylko same struktury pośrednie ale także makro- i mikrostruktury. Sprzyja temu swoboda zrzeszeń oraz inne wolności.

- nie ma odpowiednio spójnej i silnej kompozycji czynników ładu transformacyjnego, ani też obywatelskiego.

• krajowa inteligencja w okresie transformacji zanikła, a specjalistów rzeczywiście wolno zawodowych brak.