Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 435. [Prowadzący przedsiębiorstwo] § 1. Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.

§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami.

Spis treści

I. Uwagi ogólne; zakres zastosowania

II. Pojęcie przedsiębiorstwa

III. Przesłanki oraz zasada odpowiedzialności

IV. Okoliczności egzoneracyjne

V. Stosunek do regulacji szczególnych

I. Uwagi ogólne; zakres zastosowania

1. Podstawowym motywem odpowiedzialności z art. 435 jest istotne ryzyko wyrządzenia szkody w otoczeniu związane z działalnością gospodarczą wykorzystującą współczesne technologie produkcyjne. Ryzyko powstania takich szkód powinno obciążać przede wszystkim tego, kto prowadzi działalność na własny rachunek, przynoszącą zysk (cuius damnum eius periculuum).

2. Artykuł 435 jest najbardziej charakterystyczną postacią odpowiedzialności z tytułu ryzyka. Odpowiedzialność typu obiektywnego, przyjęta w tym przepisie, nie może być utożsamiana z odpowiedzialnością absolutną (gwarancyjną), występującą na tle szczególnych regulacji (por. np. ustawa z 10.4.1986 r. - Prawo atomowe, Dz.U. Nr 12, poz. 70 ze zm.; zob. też nowa ustawa z 29.11.2000 r. - Prawo atomowe, która weszła w życie 1.1.2002 r., t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276).

3. Zastosowanie art. 435 wchodzi w grę jako wyłączna podstawa odpowiedzialności (szkoda wyrządzona komukolwiek), a więc również wtedy, gdy pomiędzy prowadzącym przedsiębiorstwo a poszkodowanym istnieją więzi kontraktowe (zob. też w tej kwestii niżej uw. do art. 443).

4. W zakresie piśmiennictwa prawniczego dotyczącego tej problematyki por. przede wszystkim B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego przedsiębiorstwo wprawiane w ruch przy pomocy siły przyrody (art. 435), Warszawa 1967; taż, Wina poszkodowanego jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność z art. 435, Rozprawy z prawa cywilnego, Warszawa 1985; taż, Szkoda jądrowa na osobie i w mieniu, w: Problemy Kodyfikacji Prawa Cywilnego, Poznań 1990; A. Szpunar, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa 1971; W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granica, Warszawa 1972; tenże, Siła wyższa jako zasada nieodpowiedzialności i domniemanie przypadkowości szkody, Warszawa 1949; J. Szachułowicz, Odpowiedzialność deliktowa przedsiębiorstw państwowych wprawianych w ruch siłami przyrody, Warszawa 1968; J. St. Piątowski, Siła wyższa jako podstawa wyłączenia odpowiedzialności z art. 152-153 KZ, NP 1963, Nr 1; R. Mikosz, Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem zakładu górniczego, Warszawa 2006.

II. Pojęcie przedsiębiorstwa

1. Pojęcie przedsiębiorstwa lub zakładu należy, na tle art. 435, rozumieć w znaczeniu czysto przedmiotowym. Chodzi tu więc o zorganizowane zespoły majątkowe służące prowadzeniu określonej działalności - najczęściej gospodarczej, chociażby nie stanowiły one przedsiębiorstwa w świetle art. 55¹, np. ze względu na brak oznaczeń indywidualizujących.

2. O uznaniu danego kompleksu za przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 435 decyduje rodzaj wykorzystywanej technologii i metod działalności. Czynnikiem dominującym, który warunkuje jej prowadzenie, muszą być środki wykorzystujące rodzaje energii przykładowo wymienione w tym przepisie (para, gaz, elektryczność, paliwa płynne) - nie należy więc do tej kategorii siła ludzka lub zwierzęca.

3. Ustawa poszerza pole zastosowania zasady ryzyka w odniesieniu do szkód wyrządzonych ruchem przedsiębiorstw wytwarzających środki wybuchowe lub posługujących się takimi środkami - bez względu na rodzaj wykorzystywanej technologii produkcyjnej (art. 435 § 2). Co do energii atomowej zob. niżej.

4. Ocena, czy przedsiębiorstwo należy do kategorii wskazywanej w art. 435, musi być dokonywana in casu z uwzględnieniem faktycznego znaczenia określonych technologii w działalności przedsiębiorstwa oraz na podstawie ustalenia, czy możliwe byłoby osiągnięcie zakładanych celów produkcyjnych bez użycia sił przyrody (zob. bogata kazuistyka na tym tle, np. w odniesieniu do przedsiębiorstw posługujących się statkami powietrznymi do zabiegów agrotechnicznych - orz. SN z 11.1.1990 r., I CR 1377/89, OSN 1991, Nr 2-3, poz. 32; fermy kurzej - orz. SN z 21.8.1987 r., II CR 222/87, OSN 1989, Nr 1, poz. 17 z glosą J. Skoczylasa, OSP 1988, Nr 7-8, poz. 174 oraz W. J. Katnera, OSP 1989, Nr 7-12, poz. 145; przedsiębiorstw budowlanych - orz. SN z 1.12.1962 r., I CR 460/62, OSP 1964, Nr 4, poz. 88 z glosą A. Szpunara; przedsiębiorstw górniczych - orz. SN z 20.9.1984 r., IV CR 337/84, OSN 1985, Nr 5-6, poz. 77; spółdzielni - wyr. SN z 8.12.2005 r., I UK 97/05, OSNP 2006, Nr 21-22, poz. 336).

5. Przedsiębiorstwo (zakład), w rozumieniu art. 435, nie może być utożsamiane z poszczególnymi środkami produkcyjnymi (np. przedsiębiorstwo komunikacyjne ze środkami komunikacyjnymi; w przeciwnym wypadku zacierałaby się różnica pomiędzy polem stosowania art. 435 i 436); zob. np. co do odpowiedzialności przedsiębiorstwa komunikacyjnego na podstawie art. 435 orz. SN z 19.9.1967 r., I PR 288/67, OSP 1968, Nr 9, poz. 201 z glosą A. Rembielińskiego.

6. Prowadzący przedsiębiorstwo (zakład) na własny rachunek to osoba prawna lub fizyczna działająca w tym charakterze faktycznie, a więc bez względu na rodzaj tytułu prawnego (np. własność, użytkowanie, dzierżawa, leasing), a nawet działająca bez takiego tytułu. Istotne jest zatem ustalenie, w czyim de facto interesie prowadzona jest działalność (nie jest więc taką osobą np. dzierżyciel - np. zarządca przedsiębiorstwa ani tym bardziej przedstawiciel lub organ właściciela).

III. Przesłanki oraz zasada odpowiedzialności

1. Przesłanki odpowiedzialności, co do których ciężar dowodu obciąża poszkodowanego, są następujące: ruch przedsiębiorstwa, szkoda oraz związek przyczynowy pomiędzy ruchem a szkodą. Poszkodowany nie musi natomiast wykazywać konkretnej przyczyny powodującej szkodę.

2. Odpowiedzialność z art. 435 powstaje bez względu na winę (w znaczeniu subiektywnym) prowadzącego przedsiębiorstwo, jak również bez względu na to, czy szkoda nastąpiła w warunkach zachowania bezprawnego. Nie wyklucza jej zatem fakt, że działalność przedsiębiorstwa była w pełni zgodna z prawnie określonymi wymaganiami (np. normami administracyjnymi określającymi dopuszczalny stopień zanieczyszczenia powietrza, wody lub gleby - zob. w tej sprawie przepisy ustawy z 27.4.2001 r. - Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 129, poz. 902 ze zm.) oraz przyjętymi powszechnie nakazami bezpieczeństwa i ostrożności, a także, że mieściła się ona w sferze przeciętnej miary zakłóceń określonej zgodnie z kryteriami z art. 144; zob. uchw. SN z 7.4.1970 r., III CZP 17/70, OSP 1971, Nr 9, poz. 169 wraz z glosą T. Dybowskiego oraz A. Agopszowicza (tamże); orz. SN z 24.2.1981 r., IV CR 17/81, OSP 1982, Nr 5-6, poz. 64 z glosą J. Skoczylasa.

3. Pojęcie ruchu przedsiębiorstwa odnosi się do funkcjonowania przedsiębiorstwa jako całości, a nie tylko do ruchu jego poszczególnych elementów oraz urządzeń. Związek pomiędzy ruchem i szkodą występuje zatem wtedy, gdy szkoda nastąpiła w wyniku zdarzenia funkcjonalnie powiązanego z działalnością przedsiębiorstwa, choćby nie było bezpośredniej zależności pomiędzy użyciem sił przyrody a szkodą (zob. np. orz. SN z 11.12.1963 r., II CR 116/63, OSP 1965, Nr 5, poz. 94 z glosą A. Szpunara).

4. Dla powstania odpowiedzialności z art. 435 wystarczy wystąpienie związku przyczynowego pomiędzy ruchem przedsiębiorstwa a szkodą o charakterze conditio sine qua non (zob. tak trafnie T. Dybowski, w: System, t. III, cz. 1, s. 270). Istnienie związku przyczynowego wymaga udowodnienia zgodnie z ogólnymi regułami dowodowymi z art. 6, a więc okoliczność tę musi wykazać poszkodowany, zob. orz. SN z 3.6.1977 r., IV CR 185/77 (niepubl.); por. jednak odmienna teza przyjmująca domniemanie istnienia związku przyczynowego adekwatnego, którego obalenie następowałoby poprzez dowód wystąpienia okoliczności egzoneracyjnych, prezentowana przez B. Lewaszkiewicz-Petrykowską, Odpowiedzialność cywilna, s. 130 i nast.

IV. Okoliczności egzoneracyjne

1. Wyłączenie odpowiedzialności może nastąpić tylko wtedy, gdy prowadzący przedsiębiorstwo wykaże, że szkoda nastąpiła z powodu wystąpienia jednej z trzech okoliczności:

1) wskutek siły wyższej,

2) wyłącznie z winy poszkodowanego lub

3) wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą prowadzący nie ponosi odpowiedzialności.

2. Nie istnieje potrzeba wykazywania okoliczności egzoneracyjnych, jeżeli poszkodowany nie udowodnił przesłanek odpowiedzialności, a w szczególności związku przyczynowego pomiędzy ruchem przedsiębiorstwa a szkodą.

3. Według teorii obiektywnej, podstawowym kryterium jest zewnętrzność zdarzenia w stosunku do czynnika sprawczego traktowanego przez hipotezę normy jako jedna z przesłanek odpowiedzialności (w tym wypadku do ruchu przedsiębiorstwa). Na tle takiego ujęcia w pojęciu vis maior nie mieszczą się jakiekolwiek zdarzenia, które mają związek z nieprawidłowością, wadliwością, usterką czy przypadkiem, jeśli odnoszą się do funkcjonowania samego przedsiębiorstwa bądź dotyczą osób go obsługujących - bez względu na możliwość przypisania im winy. Alternatywna jest teoria subiektywna (L. Goldschmita) łącząca pojęcie siły wyższej z nieprzewidywalnością zdarzenia i niemożnością zapobieżenia mu nawet przy dołożeniu najwyższego stopnia staranności. Teoria ta jednak, zbliżająca pojęcie siły wyższej do przypadku, nigdy nie była prezentowana w czystej postaci w doktrynie polskiej, można było co najwyżej dostrzegać pewne elementy subiektywizujące ujęcia mające co do zasady charakter obiektywny (tak np. W. Czachórski, Zarys prawa zobowiązań. Część ogólna, Warszawa 1963, s. 235). Należy zdecydowanie opowiedzieć się za trafnością teorii obiektywnej (por. co do rozbieżności na tle ujęć obiektywnych M. Owczarek, Siła wyższa jako przesłanka zwalniająca z odpowiedzialności deliktowej prowadzącego przedsiębiorstwo wprowadzane w ruch przy pomocy sił przyrody, PS 2003, Nr 1, s. 51 i nast.). Pojęcie siły wyższej powinno być - w świetle stanowiska dominującego - interpretowane zgodnie z ujęciem obiektywnym znajdującym oparcie w teorii A. Exnera (por. A. Exner, Pojęcie siły wyższej w prawie komunikacyjnym rzymskim i współczesnym (tłum. J. Bassaka), Warszawa 1919). Określają ją przede wszystkim następujące elementy: nadzwyczajność, przemożność (tj. niemożliwość przeciwstawienia się) oraz zewnętrzność; tak w szczególności W. Warkałło, Siła wyższa jako zasada nieodpowiedzialności i domniemanie przypadkowości szkody, PiP 1949, Nr 9; W. Czachórski, w: System, t. III, cz. 1, s. 616). Judykatura (i część doktryny) wskazuje również na nieprzewidywalność jako na kryterium siły wyższej (zob. np. orz. SN z 9.4.1952 r., C 962/51, OSN 1954, Nr I, poz. 2; J. St. Piątowski, Siła wyższa jako podstawa wyłączenia odpowiedzialności z art. 152, 153, NP 1963, Nr 1). Uwzględnienie cechy nieprzewidywalności nadmiernie zawężałoby jednak możliwość powołania się na siłę wyższą jako na przesłankę egzoneracyjną (por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność, s. 196 i nast., która trafnie zwraca uwagę, że zdarzenia nieprzewidywalne w zasadzie nie istnieją).

4. Na tle ujęć obiektywizujących nie stanowi siły wyższej np. atak serca operatora dźwigu bądź niemożliwy do zapobieżenia i przewidzenia wybuch urządzenia w fabryce (por. co do kwalifikacji podobnych zdarzeń jako niemających charakteru siły wyższej orz. SN z 4.11.1954 r., II CR 183/54, PiP 1955, Nr 7-8, s. 300 oraz orz. SN z 9.7.1962 r., II CR 54/62, OSP 1964, Nr 2, poz. 26). Co do różnicy pomiędzy siłą wyższą i przypadkiem w zakresie oddziaływania na odpowiedzialność dłużnika por. też orz. SN z 21.1.2001 r., IV CKN 150/00, OSN 2001, Nr 10, poz. 153 wraz z glosami aprob. A. Szpunara, Rej. 2001, Nr 12, s. 111 oraz M. Kolasińskiego, PiP 2002, Nr 7, s. 100 i nast.

5. Nie są przejawem siły wyższej okoliczności związane z tzw. ryzykiem rozwoju wyłączające odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (zob. uwagi do art. 449³ § 2). Brak jest w tym wypadku przede wszystkim cechy zewnętrzności takiego zdarzenia (por. też trafne uwagi w tym przedmiocie I. Byczkowskiej, Ryzyko rozwoju a siła wyższa (na tle odpowiedzialności za produkt niebezpieczny), PPH 2002, Nr 2, s. 26 i nast.).

6. Siła wyższa to nie tylko zdarzenie o charakterze naturalnym (vis naturalis), np. trzęsienie ziemi, powódź, huragan, ale także przybierające postać aktu zbrojnego (vis armata), w tym też m.in. aktu terrorystycznego. Siła wyższa to również, w pewnych wyjątkowych okolicznościach, działania władzy publicznej (vis imperii, fait du prince), które przez swój charakter wykluczają możliwość przeciwstawienia się im przez jednostkę (por. orz. SN z 19.9.1934 r., C I 1959/33, RPE 1935, s. 449; por. też W. Warkałło, Siła wyższa jako zasada nieodpowiedzialności i domniemanie przypadkowości szkody, Warszawa 1949, s. 107). Mogą tu więc wchodzić w grę nakazy władzy publicznej przybierające postać normatywną przepisu prawa (por. np. art. 54 PrWeksl, który wprost kwalifikuje przepis prawa jako wypadek siły wyższej, podobnie art. 48 PrCzek). Pomimo że są to zdarzenia wynikające z zachowań człowieka, spełniać mogą kryteria wskazane wyżej, charakteryzujące pojęcie siły wyższej (tak też trafnie M. Owczarek, Siła wyższa, s. 65). Wydaje się, że za przejaw siły wyższej można w pewnych okolicznościach uznać zdarzenia mające postać gwałtownych, nagłych i przybierających dużą skalę protestów społecznych (strajków, manifestacji), które ze względu na swój przemożny charakter wykluczają jakąkolwiek kontrolę i przeciwstawienie się im (por. jednak odmienny pogląd w orz. SA z 13.10.1992 r., I ACr 407/92, Wok. 1993, Nr 9, poz. 29).

7. Zachowanie poszkodowanego lub osoby trzeciej, aby mogło być uznane za podstawę wyłączenia odpowiedzialności z art. 435, musi:

1) być zawinione oraz

2) stanowić wyłączną przyczynę szkody w rozumieniu adekwatnego związku przyczynowego.

Sformułowanie "wyłącznie z" odnosi się zatem do relacji kauzalnych, a nie do winy (nie uchyli więc odpowiedzialności ustalenie, że wina może być przypisana jedynie poszkodowanemu - jeżeli zarazem wystąpiły inne jeszcze przyczyny szkody w rozumieniu związku adekwatnego); zob. uchw. SN (7) z 11.1.1960 r., I CO 44/59, OSN 1960, Nr 4, poz. 92 oraz orz. SN z 27.7.1973 r., II CR 233/73, OSP 1974, Nr 9, poz. 190 z glosą A. Rembielińskiego; w literaturze prezentowane są też inne stanowiska, do których się nie przychylam:

1) wyłączność winy oznacza stan, w którym może być ona przypisana jedynie poszkodowanemu (W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, Warszawa 1972, s. 269 i nast.);

2) wina poszkodowanego stanowi element dominujący nad przebiegiem danego zdarzenia, absorbujący inne przyczyny (A. Szpunar, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa 1971, s. 61 i nast.).

8. Przy ustalaniu winy poszkodowanego znajdują odpowiednie zastosowanie reguły dotyczące winy sprawcy; dotyczy to w szczególności warunków podmiotowych - wieku oraz stanu poczytalności (zob. uchw. SN (7) z 20.9.1975 r., III CZP 8/75, OSN 1976, Nr 7-8, poz. 151), a także stosowanych mierników staranności, ustalanych w zasadzie według wzorca zobiektywizowanego "należytej staranności w sferze własnych spraw i interesów".

9. Wyjątkowo jedynie jest usprawiedliwione przyjęcie wzorca subiektywnego (np. jeżeli zachowanie poszkodowanego podyktowane było motywami altruistycznymi i zostało podjęte dla odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego dobrom innych podmiotów).

10. Nie wystarczy dla egzoneracji prowadzącego przedsiębiorstwo ustalenie obiektywnej nieprawidłowości postępowania poszkodowanego, choćby nawet zachowanie poszkodowanego stanowiło wyłączną przyczynę szkody w rozumieniu związku adekwatnego.

11. Brak możliwości przypisania winy poszkodowanemu (z powodu wieku lub stanu psychicznego) nie wyklucza zmniejszenia mu odszkodowania, stosownie do art. 362, jeżeli jego zachowanie o cechach obiektywnej nieprawidłowości (np. naruszenie zasad prawidłowego poruszania się po drodze publicznej) stanowi jedną z przyczyn wyrządzenia szkody; por. orz. SN z 20.1.1970 r., II CR 624/69, OSN 1970, Nr 9, poz. 163 oraz w szczególności uchw. SN (7) z 20.9.1975 r., III CZP 8/75, OSN 1976, Nr 7-8, poz. 151. Wina poszkodowanego, niemająca charakteru "winy wyłącznej" jest najistotniejszą okolicznością wpływającą na zakres zmniejszenia odszkodowania należnego od podmiotu odpowiedzialnego i to także wtedy, gdy podstawą tej odpowiedzialności jest zasada ryzyka (por. teza SN częściowo odmienna w orz. z 15.4.1999 r., I CKN 1012/97, OSP 2001, Nr 1, poz. 2 z glosą kryt. Z. Banaszczyka). Na zmniejszenie odszkodowania mogą wpływać też inne okoliczności związane z rodzajem naruszenia reguł prawidłowego postępowania przez poszkodowanego, charakterem i intensywnością bezpośredniej przyczyny sprawczej, a nawet motywy i inne okoliczności wpływające na zachowanie poszkodowanego (por. tu w szczególności orz. SN z 27.4.1963 r., 4 CR 315/62, OSP 1964, Nr 10, poz. 194), wskazujące na wagę porównania, z jakim łączy się dla ogółu korzystanie z ruchu przedsiębiorstwa z rozmiarem i wagą uchybień po stronie poszkodowanego. Nie powinno ulegać wątpliwości, że zakres zmniejszenia odszkodowania zależy od oceny całokształtu okoliczności dokonywanej przez sąd. O ile rozmiar tego zmniejszenia może być warunkowany oceną sądu, o tyle już jednak samo ustalenie przyczynienia się poszkodowanego zmusza sąd do uwzględnienia tego faktu przy zasądzaniu odszkodowania. Nie jest dopuszczalne ustalenie winy poszkodowanego poprzez przypisywanie mu konsekwencji zawinionego zachowania osób ponoszących za niego odpowiedzialność (zobowiązanych do nadzoru i odpowiedzialnych z tytułu culpa in custodiendo - art. 427); zob. też co do przyczynienia się poszkodowanego uw. do art. 362.

12. Nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 435 podmiot, którego zachowanie objęte jest ryzykiem prowadzącego przedsiębiorstwo. Dotyczy to nie tylko osób, których zachowanie z racji wykonywanych czynności angażuje odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo (pełniących funkcje organu, przedstawiciela, pracowników, podwładnych, wykonawców określonych czynności itp.) według zasad określonych w art. 416, 417, 420, 427, 429, 430, ale też i innych osób związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa, m.in. producentów maszyn i urządzeń, dostawców surowców do produkcji (np. w wypadku ich wadliwości, które stały się przyczyną szkody; zob. orz. SN z 3.2.1962 r., 4 CR 432/61, OSP 1962, Nr 10, poz. 267; orz. SN z 4.11.1966 r., II CR 328/66, OSN 1967, Nr 5, poz. 88), kontrolerów inspekcji pracy, którzy np. przez niedbalstwo nie ustalili stopnia istniejącego zagrożenia.

13. Identyfikacja danej osoby nie jest konieczną przesłanką ustalenia okoliczności egzoneracyjnej w postaci wyłącznej winy osoby trzeciej, jeżeli istnieją in casu dostatecznie mocne podstawy dla przyjęcia domniemania faktycznego, że szkoda została wyrządzona zawinionym zachowaniem się osoby "z zewnątrz", za którą prowadzący przedsiębiorstwo nie ponosi odpowiedzialności. Pogląd ten koresponduje z koncepcją winy anonimowej sprawcy, przyjętą na tle innych przepisów, w szczególności art. 416 i 417 (tak zob. A. Rembieliński, Wina osoby trzeciej jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność właściciela samochodu, NP 1964, Nr 4; odmiennie B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność prowadzącego, s. 179 oraz judykatura, np. orz. SN z 8.11.1988 r., II CR 315/88, OSP 1990, Nr 4, poz. 217 z glosą A. Szpunara).

14. W wypadku gdy zawinione zachowanie osoby trzeciej nie było wyłączną przyczyną wyrządzenia szkody, ale spełnione są zarazem przesłanki własnej odpowiedzialności osoby trzeciej na zasadach ogólnych (art. 415 i nast.), prowadzący przedsiębiorstwo oraz osoba trzecia odpowiadają wobec poszkodowanego solidarnie (zob. niżej uw. do art. 441).

V. Stosunek do regulacji szczególnych

1. Ustawa z 15.11.1984 r. - Prawo przewozowe (t.j. Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm.) nie zawiera regulacji odnoszących się do odpowiedzialności przewoźnika z tytułu szkód na osobie, a w konsekwencji wobec przewoźnika zastosowanie znajdą w tym zakresie przepisy Kodeksu cywilnego o odpowiedzialności ex delicto, w tym przede wszystkim art. 435 oraz 436.

2. Odrębny reżim odpowiedzialności (lex specialis) tworzą przepisy Kodeksu morskiego (ustawa z 18.9.2001 r., Dz.U. Nr 138, poz. 1545 ze zm.; zob. art. 181), które w zakresie odpowiedzialności za szkody na osobie pasażera (podobnie jak za szkody w bagażu) odsyłają do postanowień Konwencji ateńskiej w sprawie przewozu morzem pasażerów i ich bagażu z 13.12.1974 r. (Dz.U. z 1987 r. Nr 18, poz. 108 ze zm.). Wyłączną podstawę odpowiedzialności tworzą też regulacje dotyczące zderzenia (art. 257 Kodeksu morskiego) oraz szkód wyrządzonych innemu statkowi i znajdującym się na nim osobom, choćby nawet do zderzenia nie doszło (art. 263 Kodeksu morskiego); por. co do zasad odpowiedzialności przewoźnika morskiego orz. SN z 10.12.1985 r., II CR 426/85, OSN 1986, Nr 11, poz. 182.

3. Zgodnie z regulacją ustawy z 3.7.2002 r. - Prawo lotnicze (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.) odpowiedzialność za szkody spowodowane ruchem statków powietrznych podlega przepisom prawa cywilnego o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy posługiwaniu się mechanicznymi środkami komunikacji (por. odwołanie do zasad odpowiedzialności ukształtowanych w art. 435 i 436 KC zawarte w art. 206 Prawa lotniczego). Roszczenia te kierowane są wobec osoby eksploatującej statek powietrzny. Odrębnym regułom podlega natomiast odpowiedzialność za szkody w przewozie pasażerów, bagażu i towarów. W tym zakresie Prawo lotnicze (zob. art. 208 ust. 1) odsyła do regulacji zawartych w umowach międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczypospolitą Polską (w tym m.in. w Konwencji Warszawskiej z 12.10.1929 r. o ujednostajnieniu prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego, Dz.U. z 1933 r. Nr 8, poz. 49 ze zm.). Odesłanie to oznacza, że odpowiedzialność przewoźnika lotniczego, ukształtowana wprawdzie w oparciu o zasady odpowiedzialności obiektywnej, podlega co do wysokości odszkodowania limitowaniu również w odniesieniu do szkód na osobie (por. krytyczne omówienie nowych regulacji w pracy M. Steca, Dylematy normatywnej regulacji przewozu lotniczego, KPP 2002, Nr 1, s. 261 i nast.).

4. Artykuł 435 nie obejmuje odpowiedzialności za szkody jądrowe. Co do tej kwestii zob. regulacje w art. 101 i nast. ustawy z 29.11.2000 r. - Prawo atomowe (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276), które przewidują wyłączną odpowiedzialność za szkodę jądrową osoby eksploatującej obiekt jądrowy. Podstawą zwolnienia z odpowiedzialności jest ustalenie, że szkoda wynikła bezpośrednio z działań wojennych lub konfliktu zbrojnego (art. 101 ust. 1). Jeżeli poszkodowany umyślnie przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, sąd może całkowicie zwolnić osobę eksploatującą z obowiązku naprawienia szkody (art. 101 ust. 3). Zakres odpowiedzialności odszkodowawczej nie wykracza poza granice określone koncepcją normalności następstw w art. 361, ponieważ nowa ustawa nie zawiera jak poprzednia przepisu, że zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność za wszelkie następstwa zdarzenia wyrządzającego szkodę. Odpowiedzialność cywilna osoby eksploatującej obiekt jądrowy jest objęta obowiązkowym ubezpieczeniem. Ustawa przewiduje możliwość posiłkowej odpowiedzialności Skarbu Państwa. Roszczenie o naprawienie szkody na osobie nie podlega przedawnieniu. Zob. też B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Szkoda jądrowa na osobie i mieniu, Problemy kodyfikacji prawa cywilnego, Poznań 1990, s. 305 i nast.; por. też R. Majda, Cywilna odpowiedzialność za szkodę jądrową w nowym prawie atomowym, PS 2002, Nr 6, s. 49 i nast.

5. Ustawa z 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.) nie stwarza przeszkody do dochodzenia od zakładu pracy roszczeń odszkodowawczych poza granice świadczeń przyznanych z tytułu wypadku przy pracy, jeżeli zachodzą przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej zakładu pracy według zasad ogólnych, a szkoda nie została w całości wyrównana.

6. Przepisy o odpowiedzialności z tytułu szkód wyrządzonych ruchem przedsiębiorstwa (art. 435 KC) znajdą zastosowanie do naprawienia szkód wyrządzonych ruchem zakładu górniczego - z mocy odesłania zawartego w art. 92 ustawy z 4.2.1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 ze zm.). Zob. w tej kwestii R. Mikosz, Naprawienie szkód wyrządzonych ruchem zakładu górniczego w gruntach rolnych i leśnych (zagadnienia wybrane), Rej. 1999, Nr 9, s. 167 i nast.

7. Odrębne regulacje, w pewnej mierze jednak odsyłające do przepisu art. 435 KC zawiera ustawa z 27.4.2001 r. - Prawo ochrony środowiska (por. przede wszystkim przepisy art. 322-328). Zwraca uwagę odmienna niż w art. 435 definicja zakładu "o zwiększonym ryzyku" lub "o dużym ryzyku", obejmująca zakłady prowadzące działalność niebezpieczną dla środowiska, bez względu, czy spełniają one zarazem kryterium przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody. Co do przesłanek odpowiedzialności oraz okoliczności zwalniających art. 324 zawiera wprost odwołanie do art. 435 KC. Por. co do tych kwestii J. Skoczylas, Odpowiedzialność cywilna na podstawie ustawy - prawo ochrony środowiska, PS 2003, Nr 4, s. 61 i nast.

Safjan