2

Podobieństwa i różnice w ocenie koncepcji rozwoju społecznego na podstawie poglądów trzech autorów: Zygmunt Ziembiński - „Elementy socjologii”, Andrzej Zajączkowski – „Rzecz o socjologii” , Jan Szczepański – „Elementarne pojęcia socjologii”.

¹Każda teoria socjologiczna kryje w sobie pewne założenia na temat istoty nauki ( a w szczególności socjologii ) , oraz pewne założenia na temat istoty badanego przedmiotu – w tym wypadku społeczeństwa i jego rozwoju. Różnorodne spory epistemologiczne czy metodologiczne o kształt nauki społecznej sprowadzają się w istocie do jednej głównej kwestii – przeciwstawienia podejścia obiektywistycznego , reprezentatywnego w sposób wzorcowy przez „socjologiczny pozytywizm” podejściu subiektywistycznemu reprezentowanemu w najczystszej formie przez „niemiecki idealizm”. ²Podejście obiektywistyczne oznacza próbę przenoszenia metod przyrodoznawstwa do nauk społecznych , traktowanie przedmiotu tych nauk w sposób realistyczny, „jak rzecz” , uznanie deterministycznej wizji natury ludzkiej przejęcie normatywnej metodologii (dążącej do formułowania praw ogólnych ). Natomiast podejścia subiektywistyczne , dokładnie przeciwnie , oznacza podkreślenie duchowej , znaczeniowej , subiektywnej istoty życia społecznego , odrzucenie naturalistycznej metodologii , przyjęcie woluntarystycznego modelu człowieka oraz postulowanie idiograficznej metodologii ( skupiającej się na konkrecie historycznym w całej jego szczegółowości ).

Podobnie różnorodne spory ontologiczne na temat fundamentalnych właściwości społeczeństwa dadzą się – zdaniem Burrella i Morgana – zredukować do jednej kwestii podstawowej : przeciwstawienia „socjologii regulacji” – „socjologii zmiany radykalnej”. W modelu społeczeństwa akceptowanym przez tę pierwszą akcent pada na : a) status quo , b) porządek społeczny , c) ugodę , d) integrację społeczną i spoistość , e) solidarność , f) zaspokojenie potrzeb , g) to , co aktualne , rzeczywiste. W modelu społeczeństwa propagowanym przez tę drugą notujemy zupełnie przeciwne rozłożenie akcentów. Podkreśla się tu : a) radykalną zmienność , b) konflikt strukturalny , c) dominację i przymus , d) sprzeczności społeczne , e) emancypację , f) deprywację , g) to , potencjalnie możliwe. Ze skrzyżowania obu dychotomii powstaje typologia czterech głównych „paradygmatów” teorii socjologicznej. Można ją przedstawić w postaci następującego schematu :

Socjologia zmiany radykalnej

Socjologia subiektywna	Paradygmat radykalny humanistyczny	Paradygmat radykalny strukturalny	Socjologia obiektywna
	Paradygmat interpretacyjny	Paradygmat funkcjonalistyczny

Socjologia regulacji

Ocena koncepcji rozwoju społecznego według Zielińskiego , Zajączkowskiego i Szczepańskiego.

Model podziału teorii socjologicznych zaproponowany przez Burrella i Morgana a przedstawiony przez Piotra Sztompkę we wstępie do polskiego wydania „Elementów Teorii socjologicznych” Rulpha Turnera , nie został oczywiście przytoczony przypadkowo. W oparciu o ten schemat spróbuje wpasować koncepcję poszczególnych autorów w wyszczególnione komórki schematu. Próba ta będzie dużym nadużyciem o tyle , że moja pobieżna znajomość teorii rozpatrywanych Socjologów , może spowodować powstanie jakiś niedociągnięć, czego będę starał się uniknąć przez analizę każdego z tych fragmentów koncepcji. Dzięki temu chciałbym porównać oraz wyartykułować najistotniejsze różnice pomiędzy tymi ujęciami problematyki rozwoju społecznego.

Andrzej Zajączkowski i dynamiczne ujmowanie procesu zmiany społecznej.

Według niego główne czynniki rozwoju społecznego , który można często ujmować jako swoisty cykl – stabilizacja – dezorganizacja – ponowna stabilizacja , to przede wszystkim : innowacja , czynniki przyrodnicze i geograficzne , rozkład charakterystycznego w danej stratyfikacji prestiżu społecznego , system wartości , lokalizacja społeczeństwa na kulturowej mapie świata.

Innowacja będzie pochodną odkrycia , wynalazku lub dyfuzji , z którą Zajączkowski wiąże szerokie kulturalistyczne ujmowanie zmiany społecznej –

( stąd pojawiają się obok pojęcia : zderzenia kultur czy akulturacji ).

Czynniki przyrodnicze i geograficzne , które nie są co prawda tak ważne jak uznawano to kiedyś , jednak mogą być istotnym czynnikiem zmiany ( czynniki środowiska geograficznego – np. wycinanie lasów , degradacja środowiska czy najważniejszy czynnik zmiany przyrodniczej – wzrost liczby urodzeń – który może istotnie wpłynąć na zmianę prawa , moralności , zwyczajów ).

Rozkład charakterystycznego w danej stratyfikacji prestiżu społecznego , gdzie może on hamować rozwój ( np. Chiny , gdzie najstarsza klasa sytuowana jest najwyżej ) lub go powodować (jak słusznie zauważył Max Weber kiedy analizował powstanie kapitalizmu oraz religijności protestantów ).³

System wartości , które mogą oczywiście działać na rzecz zmiany jak i jej przeciwdziałać . Jednak jego uwzględnienie jest ważne o tyle , iż same wartości ulegają zmianie ( np. postrzeganie idei postępu cywilizacyjnego jako wartości autotelicznej ) co wpływa na ich społeczną percepcję , a to prowadzić może np. do zmian zachowań.

Lokalizacja społeczeństwa na kulturowej mapie świata – co ważne jest zarówno ze względu na ogromny postęp technologiczny jak i ze względu na fakt , że istnieją jednak społeczności do których wciąż trudno dotrzeć , zarówno w sensie fizycznym jak i duchowym.

Pobieżna analiza samych tylko czynników rozwoju społecznego wyróżnionych przez Zajączkowskiego pozwala umiejscowić jego koncepcję bardziej w obszarach socjologii zmiany radykalnej , wraz z postulowanymi przez nią wyróżnikami. Jednak bardziej umiejscowiłbym jego rozważania w sferze paradygmatu humanistycznego (mimo próby formalizacji przy opisie rozwoju organizowanego ) , gdyż sam Zajączkowski stwierdza , że życie społeczne można w pełni zrozumieć uwzględniając jego wszystkie aspekty , przede wszystkim zaś aspekt społeczny i kulturowy ( co chyba nie może dziwić u kulturoznawcy ). Natomiast analizowane przez niego kierunki rozwoju stojące w związku z koncepcjami ekonomicznymi przyjętymi przez politykę rozwojową, przejawiają tendencją ku pewnej formalizacji. Wątki wyróżnione przez niego to : od struktur sedmentacyjnych ku stratyfikacyjnym , od grupy nomogenicznej do ustrukturalizowanej aglomeracji grup , od zbiorowości etnicznej ku wielkim wspólnotom.

Kończy się ona jednak stwierdzeniem , iż „Im bardziej jest rozwinięte społeczeństwo ( heterogeniczna , złożona struktura gospodarcza ) tym bardziej złożona i heterogeniczna jest jego struktura klasowa” , natomiast sytuacja wyboru ( charakterystyczne dla naszej cywilizacji współczesnej ) ma ogromne znaczenie dla rozwoju osobowości. To niewątpliwie krok ku subiektywizacji tego spojrzenia ( czyżby ukłon w stronę „współczynnika humanistycznego” ? ).

Zygmunt Ziembiński i jego koncepcja rozwoju społecznego. Rozpoczynając wywód na ten temat Ziembiński jasno scharakteryzował główny czynnik rozwoju społecznego pozytywnie spostrzeganego jako postęp ( lub negatywnie jako regres ). Poprzez krótką analizę rozwoju koncepcji ewolucjonistycznych w socjologii wskazuje na fakt związany ze skierowaniem się teoretyków społeczeństwa ku szeroko ujmowanym stosunkom społecznym ( między innymi ekonomiczna linia zapoczątkowana przez Morgana a kontynuowana przez Engelsa ). Głównym rozróżnieniem rozwojów społecznych według Ziembińskiego jest przeprowadzone przez Dahrendarfa rozróżnienie na dwa rodzaje ”teorii” społeczeństwa – integracyjnej i konfliktowych. W oparciu o to , Ziembiński konstruuje swoje wnioski. Jeśli chodzi o rozwój przez współdziałanie to są to głównie koncepcje organicyzmu ( Comte’a ) czy Durkheima , „który widział rozwój społeczeństwa jako przechodzenie od społeczeństwa jednorodnego, o niezróżnicowanych funkcjach społecznych , opartego na „solidarności mechanicznej” jednostek tego samego gatunku , do społeczeństwa opartego na „solidarności organicznej” związanej ze społecznym podziałem pracy i ról społecznych we współczesnym życiu społecznym wymagającym różnorodnych , złożonych form działania”.⁴ Podkreśla również , że taki rozwój społeczny możliwy jest tylko w tych sytuacjach gdzie otwarty konflikt byłby zgubny – czyli w tym przypadku moglibyśmy uznać tego typu teorie za zakorzenienie bardziej w gruncie „socjologii regulacji” w paradygmacie funkcjonalistycznym. Natomiast rozwój przez walkę mający głównie odzwierciedlenie w koncepcji materializmu historycznego Marksa i jego punktów zwrotnych – rewolucji , które są głównymi czynnikami rozwoju społeczeństwa. Pojęcia walki antagonistycznej klas jako kolejny czynnik warunkujący zmianę, umiejscawia tę koncepcję na gruncie paradygmatu radykalnego , strukturalnego gdyż ta walka odbywa się w sposób sformalizowany , reprezentowany , co prawda przez szersze wartości społeczne – jednak znajdują one wyraz w interesach grupy społecznej będącej przecież elementem struktury. Ziembiński nie wskazuje konkretnie na swoją własną koncepcję rozwoju społecznego , jednak daje się zauważyć , że oscyluje bardziej ku socjologii zmiany ( podobnie jak Zajączkowski ) z tym , że bardziej skłania się ku zmianie struktur jako dominującym kierunku ( przykładem może być wskazanie kryzysu kadr po 1989 roku , który stanowić może istotną przeszkodę ku zakończeniu procesu transformacyjnego.

Jan Szczepański i jego rozważania na temat rozwoju społecznego.

Szczepański swoje rozważania na temat rozwoju społecznego rozpoczyna od stwierdzenia mającego uzmysłowić nam , że nie wszystkie zmiany zachodzące w społeczeństwie są zmianami społecznymi. Ponadto ukazuje , jak ujmuje pojęcie zmiany systemowej , którą traktuje jako swoisty proces prowadzący do rozwoju ( postępu ) lub regresji. Analizując historyczny rozwój teorii dotyczących społeczeństwa i jego rozwoju wyróżnia czynniki wprowadzające zmiany. Jako pierwszą wyróżnia przyczynę zmiany w środowisku przyrodniczym (jak pamiętamy Zajączkowski traktował tę zmianę jako czynnik drugorzędny ) , choć później stwierdza , iż istnieją inne , być może ważniejsze czynniki. Podobnie jak u Zajączkowskiego pojawia się tu pojęci innowacji , jednak związane jest ono głównie z postępem naukowym i technicznym , których mechanizmy prowadzą nie tylko do poprawy warunków bytowych człowieka , ale przede wszystkim do wielu zmian związanych z organizacją pracy. Za tym oczywiście postępować musi zmiana struktury zawodowej , poziomy udziału w rozdziale dóbr a także pojawienie się nowej ideologii filozofii społecznej a w dalszej konsekwencji – kultury masowej. Jednak nawet w obliczu tych zmian zachowuje się pewna „identyczność społeczeństwa – to pewne obyczaje i tradycje , świadomość własnej historii , język chociaż wzbogacony i zróżnicowany , powstaje w swej strukturze ten sam , symbole i normy etyczne , poczucie odrębności , terytorium , wiele pomników (...) Pozostaje dziedzictwo kulturowe , które nie ulega już zmianom , gdyż jest zastygłe , utrwalone w dziełach sztuki , literaturze , tradycji. Te właśnie elementy utrzymują ciągłość zbiorowości społecznych , zapewniają ich trwanie , kontynuację”.⁵ W tym momencie jasno widoczne jest jak ważne jest tu spojrzenie kulturalistyczne. Jednak zarówno zjawiska przenikania kultur ( dyfuzji kultur ) czy akulturacji traktowane są przez niego z dużą dozą ostrożności jako zarówno czynniki prowadzące do postępu , jak i mogące spowodować chwilowy regres , będące jednak czynnikiem niezbędnym i niezastępialnym.

W odróżnieniu od dwóch pozostałych autorów , Szczepański wyraźnie nawiązuje do istotnej roli ruchów społecznych w procesach rozwoju społecznego. Analiza zarówno ruchów reformatorskich , rewolucyjnych czy ekspresywnych ukazuje jednak , że bardzo istotnymi elementami są tu ludzie tworzący grupy , które podejmują pewne działania , których konsekwencja są ruchy społeczne. Ponadto podkreśla tu dodatkowo rolę prawa jako czynnika rozwoju społecznego. Według niego prawo mimo , iż jest instrumentem kontroli społecznej , może w całej swej okazałości sprzyjać postępowi ( np. kiedy zapewnia opiekę wynalazcom ) poza tym jest czynnikiem zapobiegającym dezorganizacji a więc zapobiegającym regresji.

W końcowych stronach swej analizy Szczepański odwołuje się również do pojęcia „rozwoju kierowniczego i postępu” i choć zwraca uwagę na sztuczność takich działań nie odmawia im swoistej rangi , co więcej postuluje potrzebę badania takich procesów oraz towarzyszących im spontanicznych zmian społecznych.

Koncepcję Szczepańskiego najtrudniej mi wpasować w wybrany przeze mnie model ujmowania teorii społeczeństwa jako klucza do odkrycia jego najważniejszych cech. Oscyluje ona zarówno pomiędzy założeniami socjologii regulacji jak i zmiany , jest subiektywna i obiektywna – a więc kto wie może najpełniejsza ?

Wszelkie podobieństwa i różnice w ocenie koncepcji rozwoju społecznego w poglądach tych trzech autorów , wszystkie kwestie sporne i punkty zbieżne powodowane są w głównej mierze faktem , że podmiotem rozważań jest społeczeństwo- twór od zawsze towarzyszący ludzkości , poddawany wielu próbom zanalizowania, zteoretyzowania przełożenia na „policzalne zmienne” . Socjologia , jako nauka względnie młoda wciąż poszukuje swojej „głównej drogi” , której odnalezienie pozwoli , być może na postawienie jasnych , klarownych pytań dotyczących rozwoju społecznego , i co najważniejsze odpowiedzi na te pytania.

1 Piotr Sztompka „Elementy Teorii socjologicznych” Turner – wydanie polskie

2 G.Burrell , G. Morgan „Socjological Paradiyms and Organisation Analysis” Londyn 1979

3 Max Weber „Etyka protestancka a duch kapitalizmu”

4 Z. Ziembiński „Elementy socjologii” Poznań ‘94

5 Jan Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii”