Temat: Wzorce osobowe w renesansie. Opisać epokę i przykłady z literatury.

Renesans zwany także odrodzeniem (wł. renascita = odrodzenie, obudzenie, rozkwit) - to epoka cywilizacyjna, kulturowa i historycznoliteracka, następująca bezpośrednio po średniowieczu i poprzedzająca barok, trwająca we Włoszech od końca XIII do początku XVI wieku, zaś w pozostałych krajach Europy- od XV w. do końca WVI wieku (w Polsce mniej więcej do lat 30/40 XVII w.)

Okres ten zapisał się w historii przede wszystkim jako początek niepowstrzymanej ekspansji cywilizacji europejskiej na inne kontynenty (ogromne znaczenie odegrały w tym procesie pierwsze wielkie podróże i odkrycia geograficzne). W tym samym czasie zainicjonowano także przełomowe badania nad przestrzenią kosmiczną (dzieło Kopernika, Galileusza, G. Bruno i Keplera), które wstrząsnęły podstawami stabilnego przez stulecia światopoglądu geocentrycznego. W XVI w. nastąpił także wielki, trwający po dziś dzień, rozłam w Kościele katolickim (konflikt między zwolennikami reformacji oraz jej przeciwnikami stał sie wkrótce jednym z podstawowych elementów kształtujących duchowe oblicze kolejnej epoki - baroku). W renesansie nastąpił też niesamowity rozkwit kultur narodowych, widoczny w zachowanych do naszych czasów i kształtujących wrażliwość współczesnego człowieka wspaniałych osiągnięć na polu literatury, malarstwa, rzeźby czy architektury.

Podstawowym wyznacznikiem myśli i sztuki odrodzenia był zwrot ku tradycji starożytnych Greków i Rzymian (rzekomo zapomnianej w średniowieczu, choć na dobrą sprawę kultywowanej w elitarnych kręgach zakonnych czy uniwersyteckich). Renesans oznaczał bowiem przede wszystkim "odrodzenie" wzorów kultury antycznej, zawartych w literaturze, sztuce i filozofii - spuściźnie po autorach starożytnych: Wergiliuszu, Cyceronie, Platonie, Arystotelesie i Horacym. Jednym z kluczowych haseł epoki stał się humanizm renesansowy- prąd umysłowy, który na pierwszym miejscu stawiał zainteresowania osobą ludzką, której celem życiowym miał być prawidłowy i harmonijny rozwój przebiegający w zgodzie z szeroko pojmowaną i interpretowaną naturą, a osiągalny łatwiej dzięki odwołaniu się do wzorców przekazanych na kartach dzieł starożytnych mistrzów. Stad też wzięło się wielkie odrodzenie nauk humanistycznych, w tym filologii, gdyż badacze starogreckich i rzymskich tekstów uchodzili za tych , którzy odsłaniają zapomnianą w średniowieczu prawdę o człowieku. Obok działalności "archiwalnej", idącej niejako w głąb tradycji kultury, rodziła się - ukierunkowana na tematykę aktualną i teraźniejszą- oryginalna twórczość pisarzy posługujących się językami narodowymi. Do najwybitniejszych literatów, których dzieła zakorzenione zarówno w tradycji antycznej, jak i biblijnej, stały się wyrazem nowej świadomości człowieka renesansu. Należeli do niej: F. Petrarka, L. Ariosto, T. Tasso, G. Boccuccio, P. Ronsard, L Vaz de Gomoes, J . Kochanowski ale także W. Szekspir , którego genialna twórczość dramaturgiczna zapowiadała nadejście następnej, pełnej wewnętrznych dysonansów i sprzeczności epoki baroku. Na gruncie literatury polskiej, obok Jana Kochanowskiego - najwybitniejszego poety staropolskiego, osobnym blaskiem świeciła oryginalna twórczość Mikołaja Reja z Nagłowic (zwanego ''ojcem literatury polskiej''), wybitnego humanisty europejskiego, dworzanina Ł. Górnickiego, wielkiego poety metafizycznego M. Sępa- Szarzyńskiego oraz profetycznego wieszcza nadciągającej zagłady państwa polskiego- jezuity P. Skargi.

Z punktu widzenia historyka literatury istotne jest, iż w renesansie powstały dwa ważne gatunki literackie: epos rycerski- ogniwo pośrednie między sztandarową formą epiki starożytnej- eposem heroicznym, a najważniejszym gatunkiem literatury nowożytnej- powieścią, oraz esej- druga po powieści najbardziej reprezentatywna metoda wypowiedzi współczesnego pisania. To właśnie w eseju, którego twórcami byli- niejako równoległe w czasie- dwaj znakomici humaniści: M. de Montagine, autor "Prób", oraz F. Bacon, autor "Esejów"- znalazł swój wyraz nowożytny zachodni indywidualizmem ukształtowanym w gruncie antyku i chrześcijaństwo, którego istotę oddaje dobrze funkcjonujące po dziś dzień pojęcie "umysł renesansowy". Oznacza ono człowieka o gruntownym wykształceniu i wszechstronnych zainteresowaniach Tolerancyjnego wobec różnorodnych i odmiennych poglądów, otwartego na świat i ludzi, którzy go otaczają. Skłonnego raczej pytać i dociekać, aniżeli formułować ostateczne i jednoznaczne wnioski, które nie dopuszczają do głosu odmiennego punktu widzenia . Taka postawa, która uratowała drogę rozwojowi nowożytnej nauki i filozofii poznania. Jest najprawdopodobniej jednym z najważniejszych aspektów renesansowego dziedzictwa.

Postacie i wzorce osobowe renesansowej literatury:

Orland Szalony: główny i tytułowy bohater dzieła Ariosta. Orland – Roland. Może się pomylić ze względu na skojarzenie. Jednak słuszne skojarzenie, bowiem Orland jest renesansowa wersją rycerza Rolanda, Ariosto celowo nawiązuje do "Pieśni o Rolandzie". Akcja rozgrywa się za czasów Karola Wielkiego, obserwujemy najazd Saracenów na Francję. Wojna jednakże jest tylko tłem- na plan pierwszy wysuwa się historia miłosna. Oto Roland kocha Angelikę- szukając jej, dokonuje niezwykłych czynów, pojedynkuje się, ratuje damy z opresji (czyny Orlanda są równie dynamiczne). Lecz gdy znajduje już ukochaną, okazuje się, że kocha ona innego. Prostego Medora, którego uratowała i poślubiła. Orland traci rozum. Mamy zatem do czynienia z renesansową wizją szaleństwa i obłąkaniem bohatera- rycerza (następny będzie Don Kichot). Interesująca wydaje się także baśniowa interpretacja Ariost. Do rozumu ludzi, którzy je potracili na ziemi, przechwycone są... na księżycu, w specjalnych flabanach.. Rozum Ariosta na przykład - udało się odzyskać - ludność na powrót uzyskała ów wzorzec chrześcijańskiego rycerza.

Postacie - olbrzym

Gargantua i Pantarguel z dzieła Rebelqiego. Postacie fantastyczne to nie nowość w literaturze, te jednak są szczególne. Są dobrodusznymi olbrzymami, groteskowymi w równie jak one dziwacznym swiecie, ale obnażają wady prawdziwego społeczeństwa. Pantagruel na przykład od niemowlęcia obdarzony jest tak wielką siłą, że potrafi rozbic kołyskę - ale w podróżach swoich poszukuje ideałów renesansowanego człowieka.

Jednym z wzorców osobowych renesansowej literatury jest Mikołaj Rej z Naglowic.

Przedstawia tez poglądy filozoficzne - epikurejskie i stoickie pojmowanie czasu, starości, śmierci. A co najważniejsze: oprócz pochwały życia większego zaprezentował model rodziny (wzorowej), sposób wychowanie dziecie (nie musza się przemęczać nauką), ujawnił sposób myślienia szlachcica (Mickiewicz, Sienkiewicz, Gaubrowicz nie oprą się jej wpływom).

Rej stworzył mit polskiej arkadii ziemiaskiej (zapoczątkował motyw szlacheckiego dworku w literaturze). Ukształtował wzór ziemianina i model życia wiejskiego, jaki przystoi szlachcicowi polskiemu. Tradycję polską przeciwstawił europejskiej. Propagował korzystanie z dóbr doczesnych: rozrywek i dostatków, jakie daje natura. Ustanowił model edukacyjny młodego szlachcica. Skrytykował szlachtę i kler, wykazując niesprawiedliwość wobec chłopstwa. Filozofia życiua Reja znajduje uspokajaąca dopowiedź na wszelkie życiowe problemy - chorobę można uleczyć, śmierć jest sprawą normalną i składnikiem porzadku wszechswiata ustalonego przez Boga. Najbardziej znane dzieła Reja to: " Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem,Wójtem a Plebanem", ' Figliki", '' Żywot człowieka poczciwego'', ''Zwierzyniec".

Szymon Szymonowic:

Zapisal sie w literaturze naszej jako tworca sielanek. Jest to więc jeszcze jeden głos o wsi,jeszcze jeden twórca budujacy mitwiejskiej arkadii. Oprócz sielanek sławiacych zywot wiejski napisał też realistyczne - miedzy innymi sielankę niekonwencjonalną pt '' Żeńcy''. Tam zawarł obraz odwrotny- nie radość,lecz trud pracy ,nie wzajemnej przyjażni, lecz okrucieństwa dozorcy.

Łukassz Górniecki:

Wykształcił sie we Włoszech i w ojczyżnie zaczął krzewić włoska i starożytna kulturę. Co najważniejsze przetłumaczył na nasz język dzieło Baltazara Castiglione pt.''Dworzanin". Powstał w ten sposób dialog dworzan w willi biskupa Maciejowskiego pod Krakowem -pt. '' Dworzanin polski''. Wzór parenetyczny stanowiący jakby przeciwwagę dla Rejowskiego wzorowego ziemianina .

Piotr Skarga:

Renesansowy kaznodzieja przeszedł do historii niemal jako prorok-bowiem profetyczna wartość przypisano jego'' Kazaniem sejmowym'. Ksiądz Skarga niewątpliwie był patriotą.Był zwolennikiem silnej władzy królewskiej, wystepował więc przeciw szlacheckiemu rozpasaniu i wzrastającym przywilejom. Poglady swoje ujawnial w kazaniach otwierających sejm, pełnych emocji, bogatych w metafory, bedacych wzorem retoryki. W uniesieniu przemawial do współziomków , by myśleli o kraju, wyzbyli sie słynnych chorób,jak kłótliwość ,chciwość , obojetność...Takim malowal go Matejko. Takiego Skargę przypominano, gdy ojczyzna popadała w niwole i wtedy głos jego wydawał się proroctwem. Wprowadził do literatury alegoryczne pojęcia - np.: ojczyzny jako matki oraz ojczyzny jako tonącego okrętu, a społeczeństwo jako poasażerów. Głosił wizję upadku ojczyzny, jeśli polacy nie zrewidują swoich postaw. Nazwał wady społeczeństwa polskiego - okreslił je jako "sześc chorób Rzeczpospolitej".

Andrzej Frycz - Modrzewski

Polski publicysta jest usposobieniem renesansowej troski obywatelskiej o kraj. Był także renesansową osobowością: kształcieł się w Krakowie, a jako podopieczny mecenasa Jana Łaskiego zjechał całą Europę. Osobiście znał Marcina Lutra. Zakupił i wyekspediował bibliotekę Erazma z Roterdamu (oczywiście w imieniu Łaskiego). A zatem zetknął się z europejskim humanizmem i z zawartością sporów religijnych. Przemyślenia - w tym źrenizm starał się przeszczepić na grunt Polski. Stworzył projkt reformy Rczeczpospolitej, który zawarł w dzile "O poprawie Rzeczpospolitej". Propagował irnizm - ideę pokoju i zgody głoszonej przez Erazma z Roterdamu. Wsławil się jako publicysta epoki na skale europejską.

Podsumowując mysliciele ówcześni propagowali miłość ojczyzny i powinności obuwatelski. Krytykowali wady ówczejnej Polski i brali udział w jej życiu politycznym. Dowodzą tego utwory takie jak:

- "Żywot człowieka poczciwego" M. Rej

- "Odprawa posłów greckich" J. Kochanowski

- "O poprawie Rczeczpospolitej" A. Frycz - Modrzewski

- "Kazania sejmowe" P. Skarga

- "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem" M. Reja