POWSTANIE STYCZNIOWE

Wiosna posewastopolska

Po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej (1853-1856) na jej terenach

nastąpiła tak zwana wiosna "posewastopolska". Car zezwolił na

przeprowadzenie reform sądownictwa i ekonomicznych. Do Królestwa

Polskiego wracali zesłańcy z Syberii, uwięzieni tam ze względów politycznych.

Młodzi ludzie zaczęli tworzyć nowe, tajne koła patriotyczne. Ich członkowie

uczestniczyli w pokojowych manifestacjach krwawo tłumionych przez wojsko

carskie. W społeczeństwie wzmagały się nastroje niepodległościowe. Ukaz

carski z 1861 roku o uwłaszczeniu chłopów rosyjskich nie dotyczył ziem

Królestwa Polskiego. Powodowało to wzrost niezadowolenia i oporu wśród

chłopów na tych terenach. Car Aleksander II w celu złagodzenia nastrojów

powoływał na wysokie stanowiska najbardziej ugodowych polityków polskich.

Wśród nich był hrabia Aleksander Wielopolski - zdecydowany zwolennik

współpracy z Rosją. Został on naczelnikiem Rządu Cywilnego. Będąc na tym

stanowisku doprowadził do otwarcia w Warszawie Szkoły Głównej - uczelni o

statusie uniwersyteckim. Swoją koncepcją współpracy z caratem zrażał sobie

rodaków.

Biali i Czerwoni

W okresie przedpowstaniowym, pod wpływem wydarzeń w Europie i w kraju,

uformowały się dwa obozy polityczne: Czerwonych i Białych. Czerwoni byli

zwolennikami pełnej niepodległości Polski, mieli szeroką rzeszę zwolenników

wśród różnych grup społecznych, ale przede wszystkim należeli do nich ludzie

młodzi, pośród których agitacja była najsilniejsza. Grupując kolejno

poszczególne kółka konspiracyjne stworzyli bardzo dobrze rozwinięty system

podziemnej administracji, policji, poczty i sieć drukarni. Nawiązywali także

kontakty z różnymi organizacjami zagranicznymi, w tym z rewolucjonistami w

Rosji. Przygotowywali ogólnonarodowe powstanie we współpracy z Ludwikiem

Mierosławskim. Na czele Czerwonych stał Komitet Centralny Narodowy,

którego członkami między innymi byli: J. Dąbrowski, S. Bobrowski, A. Giller,

Z. Padlewski. Biali uważali, że należy nadal prowadzić walkę za pomocą

pokojowych manifestacji w celu uzyskania jak największej autonomii królestwa.

Uznawali potrzebę uwłaszczenia chłopów i liczyli na pomoc Anglii i Francji.

Działali wśród ziemiaństwa, burżuazji i zamożnej inteligencji. Jednym z

czołowych przywódców ugrupowania Białych był warszawski bankier Leopold

Kronenberg.

Wybuch powstania

Hrabia Aleksander Wielopolski widział zagrożenie dla prowadzonej przez siebie

polityki współpracy z caratem ze strony radykalnej młodzieży. Z jego

inicjatywy władze rosyjskie zarządziły pobór do wojska (tzw. branka), aby

uniemożliwić wybuch powstania. Na tajnych listach rekrutów (przygotowanych

przez Wielopolskiego) znalazły się przede wszystkim nazwiska przedstawicieli

szlachty współpracującej z podziemiem. Datę branki wyznaczono na noc z 14 na

15 stycznia - celowo w środku zimy, aby młodzież znajdująca się na listach nie

mogła uciekać. Mimo to duża część objętych poborem, szczególnie z

Warszawy, postanowiła opuścić miasta i ukryć się w lasach. W tej sytuacji

Komitet Centralny Narodowy postanowił natychmiast rozpocząć działania

zbrojne, mimo że powstanie nie było jeszcze w pełni przygotowane. W nocy z

22 na 23 stycznia Komitet Centralny Narodowy wydał Manifest, w którym

ogłosił wybuch powstania i mianował się Tymczasowym Rządem Narodowym.

Zabrakło we władzach Jarosława Dąbrowskiego, który jeszcze przed wybuchem

musiał opuścić kraj. Nowy rząd wezwał narody Polski, Litwy i Rosji do

wspólnej walki z caratem oraz ogłosił uwłaszczenie chłopów. Głównym

zadaniem władzy powstańczej było przeprowadzenie walki o niepodległość

Polski. Było to niezwykle trudne do wykonania. Przeciw 100-tysięcznej armii

rosyjskiej stacjonującej w Królestwie Polskim w momencie wybuchu powstania

wystąpiło nie więcej niż 6 tysięcy ludzi uzbrojonych w około 600 strzelb oraz

broń białą. Ataki naprędce zorganizowanych oddziałów na garnizony rosyjskie

nie przyniosły mimo zaskoczenia oczekiwanych rezultatów. Dowództwo

rosyjskie zarządziło koncentrację swoich wojsk w dużych miastach. Umożliwiło

to powstańcom uzyskanie dostępu do granic oraz dało większe pole działania.

Przebieg działań zbrojnych

25 stycznia 1863 roku na stanowisko dyktatora powstania mianowano Ludwika

Mierosławskiego, jednak z powodu jego nieobecności w kraju funkcję tą pełnił

naczelnik Warszawy Stefan Bobrowski. Rząd Narodowy nie widział możliwości

opanowania Warszawy w pierwszych dniach walki, dlatego też postanowiono,

że siły powstańcze uderzą na Płock, gdzie ujawni się skład rządu i rozpocznie

działanie otwarta administracja. Plan ten nie powiódł się głównie ze względu na

strukturę jednostek powstańczych i ogromną przewagę Rosjan. Armia polska nie

istniała już od ponad 30 lat, dlatego też nowo tworzone siły były luźno

związanymi jednostkami nie mającymi charakteru regularnych wojsk. Na skutek

takiej sytuacji wszelka walka szybko przybrała charakter wojny partyzanckiej.

Mimo bohaterskich wysiłków powstańców nie udawało się, ani odnieść

znaczących sukcesów militarnych, ani zgrupować większych sił w jednym

rejonie. Oddziały składające się ze słabo wyćwiczonych i źle uzbrojonych

kilkuset ludzi prowadziły działania starając się przede wszystkim unikać

większych bitew z Rosjanami oraz wykorzystywać element zaskoczenia w

starciach z nieprzyjacielem. W okresie nasilenia walk (lato 1863) stoczono

około 500 potyczek. Wojska rosyjskie dość szybko rozbijały małe oddziały

polskie tak, że w kwietniu 1863 roku niewiele już pozostało z początkowych sił

powstańczych. Maksymalnie na całym obszarze Królestwa Polskiego, Litwy i

Białorusi walczyło około 30 tysięcy powstańców jednocześnie.

W tym samym czasie sprawa Polski nigdy wcześniej nie cieszyła się taką

sympatią wśród społeczeństw zachodnich. Napływała pomoc w postaci

uzbrojenia, funduszy i ludzi, którzy kontynuowali walkę. Władze Anglii, Francji

i Austrii ograniczyły się tylko do wystosowania not dyplomatycznych do cara w

intencji Polaków (zostały one przez Aleksandra II odrzucone), nie miały

zamiaru udzielić walczącym pomocy zbrojnej, choć Napoleon III przez pewien

czas pod naciskami polskiej emigracji taką pomoc obiecywał. Z kolei Prusy i

Rosja 2 lutego 1863 roku podpisały umowę o wzajemnej współpracy w

likwidowaniu powstania w Polsce, pomysłodawcą był kanclerz Otto von

Bismarck (tzw. konwencja Alvenslebena). Porozumienie to umożliwiało m.in.

wejście wojsk rosyjskich na tereny pruskie w celu ścigania oddziałów polskich.

Wobec nieudolności Ludwika Mierosławskiego (jego oddział po wkroczeniu do

kraju 17 lutego szybko został rozbity w rejonie Kujaw), a także z powodu

konieczności pozyskania szerszego poparcia Białych dla powstania Rząd

Narodowy powołał 10 marca na stanowisko dyktatora - Mariana Langiewicza.

Dowódca ten działał w Małopolsce, stał na czele większego oddziału i odnosił

pojedyncze sukcesy. Wkrótce jego oddział został rozbity, Langiewicz musiał go

podzielić na kilka mniejszych i rozproszyć, a sam przeszedł granicę Austrii,

gdzie został internowany. Innymi wyróżniającymi się dowódcami byli

działający na Litwie Zygmunt Sierakowski, na Białorusi Konstanty Kalinowski,

w Lubelskim Walery Wróblewski, w Małopolsce Józef Hauke-Bosak.

Rząd Narodowy

Tragiczny koniec obydwu dyktatur dowiódł, że władza nie może być związana z

żadnym, nawet dużym, oddziałem wojskowym, ponieważ jego losy nie są nigdy

pewne. Miejsce dla niej było jedynie w podziemnej Warszawie. Zaistniała

sytuacja skłaniała do powrotu formy władzy kolegialnej Rządu Narodowego. W

stolicy po okresie kłótni i zatargów został wyłoniony bardziej trwały rząd pod

przewodnictwem Karola Majewskiego.

Na ziemie królestwa z całej Europy napływali ochotnicy m.in. z Węgier, Włoch,

Francji, Niemiec, Czech. W Galicji i zaborze pruskim tworzone były ciągle

nowe oddziały umożliwiające przetrwanie walk. Podstawą działań Rządu

Narodowego było mniemanie, że zostanie utworzona na zachodzie koalicja

Austrii, Anglii oraz przewodzącej Francji, która dokona na ziemiach polskich

zbrojnej interwencji. W tym celu podtrzymywano walkę za wszelką cenę.

Władza chciała, aby niedoszli sojusznicy widzieli, że w mają podstawy do

działania oraz oparcie w postaci bijących się oddziałów polskich. Schemat

działań w kraju był z reguły podobny. Po utworzeniu nowego oddziału

partyzanckiego na danym obszarze i jej wstępnych zwycięstwach Rosjanie

kierowali przeciw niej silniejsze siły i albo rozbijali, albo wypychali poza

granicę. Podobny los spotykał jednostki ochotnicze formowane w pozostałych

zaborach i wkraczające na ziemie Królestwa Polskiego. Tylko nielicznym

dowódcom udawało się unikać decydujących starć i przez dłuższy czas

prowadzić walkę. Przewaga armii rosyjskiej była ogromna - liczyła ona ponad

300 tysięcy żołnierzy. Wobec tej potęgi siłami kraju i zagranicy walczyło od

kilkunastu do kilkudziesięciu powstańców. Działania zbrojne prowadzone były

także na Białorusi, Litwie, aż po Żmudź.

Dyktatura Romualda Traugutta

We wrześniu 1863 roku car odwołał z zajmowanych w Królestwie stanowisk

margrabiego Wielopolskiego oraz wielkiego księcia Konstantego. Powołał

nowych gubernatorów: na Litwie - Michała Murawiewa (nazwanego

Wieszatielem), w Królestwie Polskim - generała Teodora Berga. Nowo

mianowani realizowali zadanie zduszenia powstania za pomocą bezwzględnego

terroru. Sytuacja walczących stawała się coraz trudniejsza - siły były już niemal

całkowicie wyczerpane, a nadzieje na wojnę europejską i pomoc z zachodu

powoli rozwiewały się. Dodatkowo przerzedzona aresztowaniami administracja

powstańcza przeżywała kryzys. W tej tragicznej sytuacji 18 października 1863

roku członkowie Rządu Narodowego oddali dyktatorską władzę w ręce

Romualda Traugutta, wcześniejszego dowódcy oddziału na Polesiu i wysłannika

białych do Paryża. Człowiek ten już wiele razy wykazał duże zdolności

organizacyjne oraz posiadał doświadczenie wojenne, rozwagę i silną wolę.

Natychmiast przystąpił do przebudowy sił powstańczych. Oddziałom nadał

regularną organizację wojskową tworząc 5 korpusów, których dowódcom

podlegało wszystko na ich terenie. Wolne oddziały utraciły swoją niezależność,

stając się częściami składowymi pułków lub dywizji. Traugutt postanowił też

odłożyć powołanie pospolitego ruszenia na wiosnę z powodu zbliżającej się

zimy. Nakazał też bezwzględne przestrzeganie dekretu o uwłaszczeniu chłopów.

Szukał pomocy w innych państwach europejskich między innymi na Węgrzech.

Tymczasem osłabione jednostki ponosiły klęskę za klęską. Na Litwie zawisł

Konstanty Kalinowski, siły powstańcze zostały ostatecznie rozbite w

Lubelskiem i na Podlasiu. Jedynie w okolicach Sandomierza i Kielc nadal

utrzymywał się oddział generała Józefa Hauke-Bosaka. Zorganizował on

wystarczające siły, aby wykonać chociaż część planów Traugutta. Odniósł 24

listopada zwycięstwo pod Opatowem, ale już 16 grudnia poniósł porażkę pod

Bodzechowem. Siły te walczyły dalej ze zmiennym szczęściem, aż do 21 lutego

gdzie po krwawym szturmie Opatowa i po odniesieniu dużych strat musiały się

wycofać. W odwrocie zostały osaczone i rozbite. Generał Hauke-Bosak

przedłużał jeszcze walkę w tym rejonie do kwietnia 1864 roku.

Zakończenie walk

24 lutego w Galicji władze austriackie zarządziły tzw. stan oblężenia i

rozpoczęły likwidowanie wszelkich akcji na rzecz powstania, wcześniej

podobny los spotkał Wielkie Księstwo Poznańskie ze strony Prus. Romuald

Traugutt czynił heroiczne wysiłki dla ratowania powstania, ale zazwyczaj

działał bardziej w próżni niż w rzeczywistości. Walki tymczasem dogasały.

Dnia 11 kwietnia Romuald Traugutt wraz ze swoimi współpracownikami został

aresztowany przez władze rosyjskie. Zostali oni straceni w Cytadeli

Warszawskiej 5 sierpnia 1864 roku. Drobne grupy powstańców jeszcze czasem

ukrywały się po lasach i wsiach. Najdłużej bronił się na Podlasiu oddziałek

księdza Stanisława Brzóski. On także jesienią 1864 doznał klęski, a ksiądz

został powieszony w maju 1865 roku.

Następstwa powstania

Po zakończeniu działań zbrojnych władze rosyjskie przeszły do represji wobec

społeczeństwa polskiego. Uczestników powstania masowo zsyłano na Syberię,

wielu zginęło w wyniku egzekucji. Tylko niewielka grupa ratowała swoje życie

ucieczką na zachód. Majątki ziemiaństwa polskiego konfiskowano, do tego car

nałożył kontrybucje na mieszkańców ziem objętych walkami. Władza rosyjska

przedłużyła stan wojenny na następne 50 lat. Ułatwiało to stawianie przed

sądami wojskowymi byłych powstańców. W 1864 roku Aleksander II podjął

decyzję o likwidacji odrębności Królestwa - wcielono je do Rosji jako Kraj

Nadwiślański. Wszystkie urzędy i instytucje poddano zwierzchnictwu w

Petersburgu. Przystąpiono do intensywnej rusyfikacji administracji i

szkolnictwa, kraj podzielono na 10 guberni na wzór rosyjski. Władze carskie

prowadziły otwartą walkę z katolicyzmem. Dla Polaków nastały szczególnie

ciężkie czasy.

Znaczenie powstania

Powstanie Styczniowe było najdłuższym polskim zrywem narodowym.

Ugrupowanie Czerwonych rozpoczynając walkę oczekiwało wybuchu wojny

europejskiej. Jednocześnie wyrażało sprzeciw wobec polityki margrabiego

Aleksandra Wielopolskiego, zwolennika współpracy z caratem. Nadzieje na

interwencję koalicji państw zachodnich na ziemiach Królestwa przez długi okres

czasu były podtrzymywane przez ich władze. Powstanie rozpoczynało się w

bardzo niedogodnych warunkach, przyspieszono je z powodu zarządzenia

branki do armii rosyjskiej. Od tego momentu przez kilkanaście miesięcy walk

przez szeregi polskich oddziałów przewinęło się około 200 tysięcy ochotników.

Siły te wystawił cały naród Polski trzech zaborów. Równocześnie napływały

rzesze ochotników z innych krajów. Przez ten okres polskie siły toczyły

nierówną walkę partyzancką z wojskiem rosyjskim mającym przytłaczającą

przewagę w ilości żołnierzy, stopniu ich uzbrojenia i wyszkolenia. Mimo to

powstańcom udało się odnosić częściowe i sporadyczne sukcesy. Walka

obudziła ducha patriotyzmu w całym narodzie. Tymczasem sprawa polska

cieszyła się ogromną popularnością wśród ludności państw

zachodnioeuropejskich. Pisarze i artyści różnych krajów w swoich dziełach

wyrażali poparcie i podziw dla powstańców. Rząd Narodowy nakazał

uwłaszczenie chłopów na dogodnych warunkach, z których później car nie mógł

się wycofać. Wobec niezrealizowania dość złudnych nadziei na pomoc

wojskową z zachodu powstanie skazane było jednak na klęskę.

Nieporównywalna przewaga sił zarówno wojskowych jak i pozostałych była po

stronie rosyjskiej. Do tego dołączyły się niedostatki organizacyjne wśród

Polaków. Nawet osobistość Romualda Traugutta nie była w stanie odczynić

nieuniknionej porażki. Powstanie pokazało też różne stanowiska Polaków

wobec problemu niepodległości oraz ich wewnętrzne skłócenie. Do walki nie

przyłączyli się masowo chłopi jak przewidywano. Powstanie Styczniowe będące

polityczną i militarną porażką było ostatnim z polskich zrywów

narodowościowych.

Najważniejsze wydarzenia

noc 14/15 stycznia 1863 branka - masowy pobór do wojska rosyjskiego

noc 22/23 stycznia 1863 wydanie Manifestu ogłaszającego wybuch powstania

25 stycznia 1863 oficjalne mianowanie dyktatorem Ludwika Mierosławskiego

10 marca 1863 ogłoszenie dyktatorem powstania Mariana Langiewicza

20 marca 1863 porażka i ucieczka Mariana Langiewicza - upadek jego dyktatury

maj - sierpień 1863 okres nasilenia walk

wrzesień 1863 odwołanie ze stanowiska Aleksandra Wielopolskiego oraz

powołanie nowego gubernatora w Królestwie Polskim - Teodora Berga

18 października 1863 oddanie władzy dyktatorskiej w ręce Romualda Traugutta

21 lutego 1864 porażka powstańców pod Opatowem

marzec 1864 ujęcie i powieszenie w Wilnie Konstantego Kalinowskiego

noc 10/11 kwietnia 1864 aresztowanie Romualda Traugutta oraz innych

działaczy podziemnych

kwiecień 1864 rozbicie oddziału generała Józefa Hauke-Bosaka

5 sierpnia 1864 rozstrzelanie Romualda Traugutta w Cytadeli w Warszawie