IV. Raporty problemowe dotyczące programu i społecznego odziaływania telewizji
1. Wspieranie socjalizacji dzieci i młodzieży przez telewizję publiczną i koncesjonowaną
W 2003 roku na zlecenie Przewodniczącej Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji został wykonany raport dotyczący Wspierania socjalizacji dzieci i młodzieży przez telewizję. Głównym celem badań była ocena przekazów medialnych zawartych w programach czterech nadawców telewizyjnych: TVP1, TVP2, TVN i Polsat ze względu na ich zawartość socjalizacyjną, czyli z punktu widzenia psychologii wychowawczej. Oceniano przede wszystkim ważne dla procesu socjalizacji młodego pokolenia: lansowane przez telewizję cele i aspiracje życiowe oraz style życia i wzorce zachowania społecznego. Podstawą do sporządzenia oceny było badanie zawartości programów telewizji publicznej (TVP 1 i TVP 2) oraz koncesjonowanej (TVN i Polsat) nadanych we wrześniu ubiegłego roku (próba dwutygodniowa, 16 – 30. 09. 2003 roku, pora dzienna tj. godziny 6.00-22.00). Najwięcej audycji skierowanych przez nadawców do dzieci i młodzieży wyemitowano w TVP1 i Polsat, a najmniej w TVN; niską reprezentację miały te audycje w Programie 2 telewizji publicznej.
Z przeprowadzonych badań wynika, że najbardziej atrakcyjny dla dzieci najmłodszych (w wieku przedszkolnym) był program TVP1 i Polsat. Dzieci w wieku młodszym szkolnym przyciąga Polsat, w mniejszym stopniu TVN i oba kanały telewizji publicznej. Dla dzieci w okresie wczesnej adolescencji i dla młodzieży powyżej 16 roku życia atrakcyjna jest przede wszystkim oferta Polsatu i TVN.
Wynika z tego, że dwaj nadawcy komercyjni, czyli Polsat i TVN, mogą mieć silniejszy wpływ socjalizacyjny na dzieci w wieku młodszym szkolnym i starsze, a TVP1 i Polsat na dzieci w wieku przedszkolnym.
Ocena negatywnego oddziaływania socjalizacyjnego nadawców
Przez dwa tygodnie czterech nadawców wyemitowało 321 audycji negatywnie oddziałujących na dzieci, co stanowi 21,9% wszystkich ocenianych audycji. Ponad połowę z nich nadano w telewizji Polsat (53,3%). Znaczna liczba przypadła też TVN (22,4%), najmniej takich audycji nadano w TVP2 (8,1%). Należy zauważyć, że w TVP1 stwierdzono dwukrotnie więcej takich audycji niż w TVP2, ale mniej niż w programach analizowanych nadawców koncesjonowanych.
Obraz przedstawionego świata w analizowanych audycjach
W badanych programach telewizyjnych można było zobaczyć znacznie więcej cech wrogości, okrucieństwa, zagrożenia i nieprzyjemności w świecie (56,7%) niż przyjaźni (32,8%) lub neutralności (10,6%).
Spośród analizowanych programów najbardziej optymistyczny świat prezentowała TVP1: to świat bardziej przyjazny i pogodny. Pesymistyczny obraz świata przedstawiała telewizja Polsat. Świat TVN był najbardziej oparty na stratyfikacji społecznej i wrogości.
Oba kanały telewizji publicznej lokują wizerunek świata na płaszczyźnie przyjazny – wrogi, raczej na pozytywnym jej krańcu, podczas gdy oba kanały telewizji komercyjnej lokują go częściej po stronie negatywnej. Ponadto proporcja pomiędzy negatywnym a pozytywnym wizerunkiem świata jest bardziej wyważona w programach telewizji publicznej, a bardziej zachwiana w kanałach telewizji komercyjnej.
Obraz jednostki w analizowanych audycjach
W TVP1 cechami wyróżniającymi wizerunek jednostki były: przyjazne nastawienie, pogoda, optymizm, aktywność i twórczość, natomiast w TVP2 - obowiązkowość, mądrość, twórczość, prospołeczność i smutek. W programie TVN dominowały osoby charakteryzujące się następującymi cechami: kłamliwość, nieuczciwość, agresywność, zależność albo samodzielność, egoizm, a także odwaga i pracowitość. W programie telewizji Polsat dominowały jednostki wyróżniające się ambiwalencją nastawień społecznych: egoizmem lub prospołecznością, agresywnością lub przyjacielskim nastawieniem do otoczenia oraz szybkością reakcji.
Z prowadzonych analiz zarysował się następujący obraz: telewizja publiczna w badanym okresie oferowała model aktywnego przyjaznego człowieka pracy, podczas gdy oba kanały telewizji koncesjonowanej – modele zachowań aspołecznych.
Wartości w analizowanych audycjach
W przekazach TVP1 dominowały wartości wyższe, takie jak: altruizm, twórczość i wykształcenie, życie w zgodzie z naturą. Natomiast w badanej ofercie TVP2 kładziono nacisk na wartości społeczne: funkcjonowanie w różnego rodzaju więziach społecznych, a także realizacja ideałów i działanie dla dobra dzieci. W przekazach TVN dominowało nastawienie na sukces osobisty, egocentryzm (orientacja na siebie, a może nawet egoizm): z jednej strony osiągnięcia, bogactwo i władza, a z drugiej: spokojne życie, wolność i szczęście rodzinne. W programie telewizji Polsat jako dominujące wystąpiły: przygoda i wygoda, czyli lansowanie dwu przeciwstawnych stylów życia – opartego na poszukiwaniu silnych doznań oraz opartego na ograniczaniu źródeł potencjalnego stresu.
Cele, aspiracje i orientacje życiowe w analizowanych audycjach
„Życie dla innych” jako orientacja życiowa było wyraźniej lansowane przez oba kanały telewizji publicznej (z przewagą w TVP1). Między TVN a Polsatem zarysowała się różnica w wadze przypisywanej przyjaźni oraz ideałom i wartościom. Przyjaźń bardziej akcentował Polsat, a ideały i wartości - TVN.
„Życie rodzinne” było najważniejsze w przekazie TVN, nieco mniej ważne w obu kanałach telewizji publicznej, a najmniej ważne w programie Polsat.
Orientacja na „Życie dla osobistego rozwoju” była stosunkowo ważna u wszystkich nadawców, jednak jej składniki układały się odmiennie u poszczególnych nadawców. TVN kładł bardzo silny nacisk na osiągnięcia i awans, a najmniejszy na twórczy wkład i wykształcenie. Dla TVP1 w porównaniu z innymi nadawcami osiągnięcia i awans były mniej ważne.
Orientacja na „Życie w zgodzie z Bogiem i naturą” wystąpiła najwyraźniej w telewizji publicznej, przy czym składnik natury był silniejszy w TVP1, a składnik wiary w TVP2. Telewizje komercyjne przypisywały mniejsze znaczenie tej orientacji, ale obie znacznie większe „Życiu w zgodzie z naturą” niż „Życiu w zgodzie z Bogiem”.
„Życie w luksusie” było najważniejsze w przekazach telewizji Polsat, natomiast „Kierowanie innymi” okazało się najważniejsze w TVN.
Style życia oferowane przez nadawców
Najczęściej przedstawiany we wszystkich badanych programach styl życia to zabawowy styl konsumpcyjny. Jego dominację stwierdzono w 35,4% wszystkich zaobserwowanych przejawów stylów życia. Na drugim miejscu znalazł styl twórczy, poszukiwawczy (19,3%), a na trzecim – styl aktywny (13,12%).
Oba kanały telewizji publicznej preferowały głównie styl twórczy i aktywny, chociaż na trzecim miejscu plasował się styl konsumpcyjno-zabawowy. TVP1 wyróżnia się spośród nadawców znacznie częstszym pokazywaniem stylu twórczego. TVP2 wyróżnia częste pokazywanie poświęcania się misji, idei oraz stylu biernego. Polsat najczęściej promował styl konsumpcyjno-zabawowy. TVN koncentrował się na pokazywaniu stylu aktywnego, poświęcenia się walce z problemami oraz pracy; z drugiej jednak strony w programie tym rzadko pokazywano styl twórczy i realizację misji. W TVN, podobnie jak w telewizji Polsat, dominowała prezentacja stylu konsumpcyjno-zabawowego.
Wynika z tego, że Program 1 TVP dostarcza młodym widzom wzorców życia twórczego i aktywnego bardziej wyraziście niż Program 2 oraz konsumpcyjno-zabawowego prawie w takim samym stopniu jak TVP 2, podczas gdy telewizje koncesjonowane dostarczają głównie modeli stylu konsumpcyjnego-zabawowego, a w mniejszym stopniu aktywnego i twórczego.
Sposoby radzenia sobie w życiu
W nastawieniu na zwalczanie problemów w życiu znaczne różnice można dostrzec między telewizją publiczną a telewizjami koncesjonowanymi. Element ten występował znacznie częściej w audycjach TVN i Polsat.
TVP1 i TVP2 pokazywały przede wszystkim wzorce przyjaznego, pokojowego, samodzielnego (bądź mieszanego: samodzielnego i z opieraniem się na innych) pokonywania konfliktów i trudności.
Bardzo wyrazisty wzorzec radzenia sobie za pomocą strategii twardej prezentował TVN. Strategia ta opiera się na wytrwałości, twardości w stosunku do innych, wykorzystywaniu ich, dyktowaniu warunków innym oraz na konflikcie i buncie wobec innych.
Strategie prezentowane przez Polsat są mniej wyraziste, ale odróżniają się większą mobilizacją, manipulowaniem relacjami z innymi (stosunki przyjazno-wrogie) oraz dyktowaniem warunków innym, przy stosunkowo wysokiej wytrwałości i samodzielności.
Strategie oferowane przez telewizję publiczną są korzystniejsze z punktu widzenia przygotowania młodego pokolenia do życia w społeczeństwie demokratycznym, w którym potrzebne są umiejętności negocjacyjne nastawione na likwidację konfliktów, współpracę i porozumienie, a nie na bunt i konfliktowość i separację od innych.
Z kolei strategie, których wzorce są oferowane przez telewizje koncesjonowane, są korzystniejsze z punktu widzenia przetrwania jednostki w rywalizacyjnym społeczeństwie, jakim niewątpliwie się stajemy.
Rola instytucji i organizacji w życiu
W badanym materiale zaobserwowano bardzo niską liczbę przekazów na temat wagi instytucji i grup społecznych w życiu społecznym. Najczęściej podkreślano ważność rodziny jako grupy – głównie w telewizji publicznej, najrzadziej w Polsat.
Poszczególni nadawcy nie różnią się między sobą w zakresie bardzo małego zainteresowania pokazywaniem roli sportu, szkoły i religii w życiu społecznym.
Relacje między ludźmi
TVP1 oraz TVP2 wspierają najbardziej kształtowanie relacji podmiotowych oraz długoterminową orientację życiową (bardziej TVP2 niż TVP1). TVN wspiera kształtowanie relacji zdecydowanie przedmiotowych, z nieco wydłużoną orientacją życiową (ale nie długą), natomiast Polsat wspiera kształtowanie krótkoterminowej orientacji życiowej (nastawienie na realizację celów doraźnych) oraz relacji przedmiotowych (ale w mniejszym stopniu niż TVN). Korzystniejsze jest więc oddziaływanie socjalizacyjne w tym zakresie na młodych widzów obu kanałów telewizji publicznej niż TVN i telewizji Polsat.
Tylko przekazy TVN wspierały u młodych widzów orientację altruistyczną (na grupę). Audycje pozostałych trzech nadawców wspierały kształtowanie orientacji indywidualistycznej, egocentrycznej (skierowanej na siebie, na jednostkę). Wynika z tego, że TVN ze swoimi przekazami dotyczącymi wartości szczęścia rodzinnego realizuje wspieranie orientacji prospołecznej u młodych widzów.
Ocena rozrywki dostarczanej dzieciom
Audycje telewizji publicznej mają dużo większą wartość dla wspierania socjalizacji młodego pokolenia, ale są dla niego mniej atrakcyjne ze względu na cechy stylu medialnego (bardziej nudne).
Oferta nadawców komercyjnych albo jest uboga w przekaz kierowany do dzieci, albo mało wartościowa lub szkodliwa z punktu widzenia wartości dla socjalizacji dzieci i młodzieży.
Wnioski końcowe z przeprowadzonych badań są następujące: 1) wspieranie socjalizacji młodego pokolenia przez wszystkie analizowane programy oszacowano jako bardzo niskie; 2) W większym stopniu wspierała socjalizację młodego pokolenia telewizja publiczna (TVP1 wspierała głównie rozwój potrzeby samorealizacji, a TVP2 - umiejętność krytycznego myślenia). Oba programy telewizji koncesjonowanych wspierały co prawda przede wszystkim rozwój potrzeby samorealizacji oraz umiejętność adekwatnego zachowania, ale pozostawały daleko poza wpływem telewizji publicznej w tym zakresie.
2. Obecność muzyki poważnej w telewizji publicznej
W roku ubiegłym przeprowadzono monitoring programów telewizji publicznej pod kątem wywiązywania się przez tego nadawcę z ustawowego obowiązku służenia rozwojowi kultury, ze szczególnym uwzględnieniem polskiego dorobku intelektualnego i artystycznego (art. 21 ust. 2 pkt 5 ustawy). W związku z tym zadaniem KRRiT sprawdzała czy Telewizja Polska S.A. popularyzuje w swoich programach muzykę poważną. W tym celu badano ilość czasu poświęconego na audycje o muzyce poważnej, oceniano regularność ich nadawania, atrakcyjność miejsca w ramówce, sprawdzano czy w programach są obecne integralne prezentacje wykonań utworów muzycznych oraz czy informowano o wszystkich ważnych wydarzeniach muzycznych w monitorowanym okresie.
Podstawą źródłową do sporządzenia w/w analizy były następujące programy: TVP 2, TV Polonia, TVP 3 Regionalna oraz programy nadawane przez oddziały terenowe, wyemitowane w okresie jednego miesiąca (od 23 kwietnia do 23 maja 2003 roku). W próbie tej znajdowało się 24,3 godziny audycji poświęconych muzyce poważnej, tj. takich których głównym i jedynym tematem była muzyka poważna, jej twórcy, wykonawcy albo wydarzenia z nią związane.
Przeprowadzona analiza pokazała, że Telewizja Polska S.A. w okresie objętym monitoringiem nie wywiązywała się dobrze z edukowania i popularyzowania muzyki poważnej. Świadczą o tym następujące fakty:
Nadano niewielką liczbę godzin audycji poświęconych muzyce. W badanym miesiącu TVP S.A. na muzykę poważną przeznaczyła 0,7% miesięcznego czasu nadawania. W Programie 2, który w założeniu nadawcy miał być programem służącym prezentowaniu kultury wysokiej udział tego typu audycji wyniósł niewiele więcej - 0,9% miesięcznego programu.
Większość audycji poświęconych muzyce poważnej nadano w pasmach programowych charakteryzujących się niską oglądalnością. Z reguły były to godziny późnowieczorne lub nocne, co powodowało, że audycje te nie miały szans na dotarcie do szerokiego grona odbiorców
Brak jest spójnej, przejrzystej i przemyślanej koncepcji w edukowaniu i popularyzowaniu muzyki poważnej. Analiza audycji w całości lub częściowo poświęconych muzyce poważnej wykazała, że nadawca nie ma klarownego planu, ani też sprecyzowanego pomysłu na edukowanie i popularyzowanie muzyki poważnej w dłuższej perspektywie czasowej. W nadawanych programach dostarczanie wiedzy o muzyce poważnej odbywało się w sposób chaotyczny, wyrywkowy. Brak było chociażby jednej cyklicznej audycji (poza audycją produkcji amerykańskiej Leonard Bernstein – Spotkania z muzyką), która kształciłaby kompetencje odbiorcze w dziedzinie muzyki poważnej i byłaby jednocześnie oryginalną, autorską produkcją Telewizji Polskiej. Audycja taka powinna być przygotowywana i realizowana z dużą starannością, kompetencją, znawstwem i talentem dydaktycznym, a zagadnienia w niej omawiane powinny układać się w ciąg stopniowo poszerzający wiedzę odbiorców o muzyce poważnej. Poprzez nadawanie takich audycji telewizja publiczna mogłaby się przyczynić do ożywienia życia muzycznego w kraju. Podjęty wysiłek edukowania widzów zaowocowałby zapewne zwiększeniem się liczby słuchaczy muzyki poważnej, a to z kolei przełożyłoby się na liczbę sprzedanych płyt i biletów na koncerty, zwłaszcza, że dziś Polska może poszczycić się znakomitymi, najwyższej światowej próby kompozytorami jak i najlepszej marki wykonawcami. Wśród monitorowanych audycji była tylko jedna spełniająca te wymagania: Był to jednak cykl wyprodukowany przez telewizję amerykańską CBS.
Telewizja Polska S.A. nieco lepiej wywiązywała się z obowiązku informowania o imprezach i wydarzeniach muzyki poważnej. Ocena ta odnosi się przede wszystkim do programu TVP 3 Regionalna, w zdecydowanie mniejszym stopniu do Programu 2, w którym tego typu informacje nadawano w sposób niesystematyczny. Należy dodać, że w badanym okresie nie znalazła się ani jedna wzmianka o informacjach na temat ważnych wydarzeń dotyczących muzyki poważnej w audycjach ogólnoinformacyjnych Programu 1 (Wiadomości i Teleexpress) i Programu 2 (Panorama), które cieszą się największą oglądalnością i zaufaniem wśród widzów.
3. Preferencje i oczekiwania odbiorców pod adresem radia i telewizji
Przewodnicząca KRRiT zleciła przeprowadzenie badania oczekiwań odbiorców pod adresem radia i telewizji jako środków przekazu oraz preferencji widów i słuchaczy w zakresie audycji i treści nadawanych w programach.
Badanie, realizowane na próbie ogólnopolskiej, ma na celu uzyskanie dobrze udokumentowanego rozeznania na temat normatywnych oczekiwań widzów i słuchaczy dotyczących szczególnych zadań i roli mediów publicznych. Ma także przynieść odpowiedź na pytanie, jaki rodzaj programu chcą oni odbierać w mediach komercyjnych.
Wyniki badania zostaną przekazane Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji 31 marca 2004 roku. Nie mogły więc zostać uwzględnione w tegorocznych dokumentach, przedstawianych przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji zgodnie z ustawowymi zobowiązaniami. Zostaną zaprezentowane między innymi podczas dyskusji parlamentarnej.