Geneza krajobrazu

Geneza rzeźby związana jest ze zlodowaceniami: na południu - środkowopolskim, w części środkowej i na północy - bałtyckim (vistulianem). Wędrówka lądolodu skandynawskiego była wynikiem zmian klimatycznych na Ziemi i wywarła piętno w rzeźbie i krajobrazie Ziemi Lubuskiej. Szczególnie najmłodsze - bałtyckie, z trzema stadiałami: leszczyńskim, poznańskim i pomorskim pozostawiło czytelne w terenie ciągi czołowo - morenowe i towarzyszące im pradoliny. Idąc od południa Krygowski (1961) wydziela cztery tego typu formy wzgórz i dolin:

I.Zlodowacenie środkowopolskie:
1. Morena czołowa stadiału trzebnickiego (warciańskiego) przebiegająca na linii: Łęknica - Żary - Kożuchów - Głogów - Ścinawa - Trzebnica.
Ao. Pradolina Wrocławska - Magdeburska.

II.Zlodowacenie bałtyckie:
2. Morena czołowa stadiału leszczyńskiego (brandenburskiego) przebiegająca na linii: Zasieki - Zielona Góra - Sława - Leszno.
A. Pradolina Głogowsko - Barucka.
3. Morena czołowa stadiału poznańskiego (frankfurckiego) przebiegająca na linii: Słubice - Sulęcin - Goraj - Pniewy - Poznań.
B. Pradolina Warszawska - Berlińska.
4. Morena czołowa stadiału pomorskiego przebiegająca na linii:
Cedynia - Myślibórz - Barlinek - Pełczyce.
C. Pradolina Toruńsko - Eberswaldzka.

Głazy narzutowe

Wielkie kamienie zawsze wzbudzały zainteresowanie, od wieków leżały na polach, ukryte w lasach, na brzegach rzek czy jezior, czasami wykopywane przy budowie fundamentów. Otoczone były legendami, nazywano je diabelskimi głazami. Już dawno jednak przyrodnicy wyjaśnili ich pochodzenie, dotarły do nas ze Skandynawii - przywleczone przez lądolody, które kilkakrotnie w czwartorzędzie (na przestrzeni 1 mln lat) nawiedzały Polskę. Ich największe skupienia występują na północy kraju, na obszarze zlodowacenia bałtyckiego. Tam też w Tychowie (na południe od Koszalina - woj. zachodniopomorskie) znajduje się granito-gnejs Trygław (Tychowski Głaz) - największy w Polsce głaz narzutowy, o obwodzie 44m! Badania dowiodły, że pochodzi ze środkowej Szwecji.
W woj. lubuskim największy głaz narzutowy leży we wsi Machary koło Strzelec Krajeńskich, jego obwód wynosi 20,5m. Inny, Dziewiczy Głaz o obwodzie 14,2m, leży w nurtach Drawy na wysokości Radęcina. Podobnie duże obwody mają głazy koło Sulęcina i Trzebiela. Znany jest głaz w Drezdenku o obwodzie 7,5m i wysokości 4m z przybitą tablicą upamiętniającą tysiąclecie Państwa Polskiego. Liczne głazy spotykamy na Pojezierzu Sławskim, są tam zinwentaryzowane, niektóre mają swoje nazwy - Mietek czy Wandy i Jerzego (dotyczy Wandy Rutkiewicz i Jerzego Kukuczki). Czasami głazy gromadzone są w lapidariach - przykładem głazowisko przy Uniwersytecie Zielonogórskim (ul. Podgórna).

Klimat

W obniżeniach i dolinach rzecznych opady są małe, suma rocznie nie osiąga tam nawet 500mm (Lutol Suchy - 478mm).
Duży wpływ na zmienność klimatu mają czynniki cyrkulacyjne, czyli układy baryczne mas powietrznych (niże i wyże). W ich wyniku nad region napływają różne masy powietrza: arktycznego - 16%, polarnomorskiego - 75%, polarnokontynentalnego - 7% i zwrotnikowego - 2% (Buchert 1992). Jak widzimy aż przez 3/4 roku napływa i zalega na Ziemi Lubuskiej powietrze polarnomorskie, rodzące się w północnej części Atlantyku, ten fakt tłumaczy przeważający tu zachodni kierunek wiatru. Podstawowe związki dwóch ważnych elementów klimatycznych - temperatury powietrza i opadów, przedstawiono za pomocą klimatogramu za stacji w Radzyniu.
Klimat był bardzo zmienny w przeszłości geologicznej i także w jeszcze niedawnej skali czasu - epoce lodowcowej. Jest dziedziną tak zmienną i ciągle nieprzewidywalną, że nawet obecne zmiany klimatyczne tłumaczone są niejednoznacznie. Naukowcy spierają się, czy przyczyny zmian są naturalne czy antropogeniczne. Niektóre zjawiska zostały dokładnie opisane, np. efekt cieplarniany jest faktem. Większość stacji meteorologicznych sygnalizuje w ostatnim półwieczu stały wzrost temperatury powietrza. Przykładem mogą być dane rejestrowane w regionie lubuskim, na stacji w Radzyniu k. Sławy w latach 1971 - 2000 co dekadę podwyższała się średnia roczna temperatura powietrza o 0,3°C (z 8,4°C w latach 70., do 9,0°C w latach 90. ub. stulecia). W roku dwutysięcznym po raz pierwszy średnia roczna temperatura powietrza zapisana została w Radzyniu w postaci dwucyfrowej i wynosiła 10,0°C. Wyższej termice towarzyszą zmiany higryczne, czyli rośnie parowanie potencjalne i następuje wzrost opadów. Niestety wraz z e zmianami klimatycznymi wzrasta liczba zjawisk ekstremalnych, mogą w bliskiej skali czasu nasilić się powodzie, jak i susze oraz inne niekorzystne dla środowiska przyrodniczego i człowieka zdarzenia.

Położenie geograficzne

Województwo lubuskie leży w Polsce środkowo-zachodniej. Rozciąga się z południa ma północ na długości około 210km, a z zachodu na wschód około 140km. Sąsiednie województwa to: dolnośląskie na południu, wielkopolskie na wschodzie i zachodniopomorskie na północy. Granica zachodnia jest najbardziej czytelna, biegnie Nysą Łużycką i Odrą, i jest też granicą państwową Rzeczypospolitej Polskiej. Po stronie niemieckiej rozciąga się land - Brandenburgia oraz na południu Saksonia.
Współrzędne geograficzne krańców województwa są następujące:
- na północy: 53°07'30" szer. geogr. N (koło osady Sitnica, w rejonie Drawieńskiego Parku Narodowego, gm. Dobiegniew),
- na południu: 51°21'50" szer. geogr. N (koło wsi Sobolice nad Nysą Łużycką, gm. Przewóz),
- na zachodzie: 14°32'20" dł. geogr. E (koło wsi Nowy Lubusz, gm. Słubice),
- na wschodzie: 16°25'20" dł. geogr. E (koło wsi Łęgoń, gm. Wschowa).
Kształt województwa jest zwarty, zbliżony do wydłużonego czworoboku, a rzeźba bardzo urozmaicona. W krajobrazie wyróżniają się szerokie obniżenia pradolinne o przebiegu równoleżnikowym oraz odcinki przełomowe rzek o biegu południkowym. Taki układ nazywamy "kratowym systemem strug wodnych" (Bartkowski i Warsza 1961). Oś hydrograficzną stanowi Odra (region w całości leży w jej dorzeczu), przyjmująca liczne dopływy: Obrzycę, Bóbr, Nysę Łużycką, Pliszkę, Ilankę oraz Wartę z Notecią

Obszar województwa lubuskiego zajmuje 13.989,2 km², liczy 1.009 tys. mieszkańców, 64,4% mieszka w miastach (GUS 2004). Województwo należy do regionów o niewielkim stopniu zaludnienia - średnio 72 osoby na 1km² (w kraju średnia gęstość zaludnienia wynosi 124 osoby na 1km²). Funkcje ośrodków stołecznych pełnią dwa miasta: Zielona Góra - siedziba władz samorządowych i Gorzów Wielkopolski - siedziba administracji rządowej. Administracyjnie województwo składa się z 12 powiatów ziemskich, 2 grodzisk i 83 gmin.

Bogactwa mineralne

Na opisywanym terenie występuje wiele kopalin użytecznych. Największe znaczenie gospodarcze mają rudy miedzi, których pokłady odkryto w 1957. Złoża, położone na pd.-wsch. krańcu opisywanego regionu (w okolicach Głogowa i Lubina), należą do najzasobniejszych w Europie. W łupkach miedzionośnych jako domieszki występują też inne cenne metale, m. in.: cynk, ołów, srebro, nikiel. kobalt i molibden.
Złoża ropy naftowej znajdują się w centralnej części regionu. Na pierwsze z nich natrafiono w 1961 w Rybakach koło Krosna Odrzańskiego. Dziś ropę eksploruje się z wielu odwiertów, m. in. w okolicach Krosna Odrzańskiego, Sulęcina, Nowej Soli i Zielonej Góry. Towarzyszący zazwyczaj ropie gaz ziemny stwierdzono m. in. w rejonie Nowej Soli, Babimostu i Zbąszynia. W 1994 blisko 17% wydobycia ropy naftowej w Polsce pochodziło z odwiertów znajdujących się na terenie województwa zielonogórskiego.
Pokłady węgla brunatnego są rozrzucone na terenie prawie całej Ziemi Lubuskiej. Były one eksploatowane intensywnie w 2 poł. XIX i na pocz. XX w. Wydobycie węgla brunatnego jest utrudnione z powodu zafałdowania pokładów i dużego zawodnienia. Zasoby węgla brunatnego, udokumentowane w 8 największych złożach, wynoszą około 860 mln t. Najbardziej zasobne pokłady zalegają w pobliżu granicy z Niemcami, w okolicach Gubina, Łęknicy i Cybinki. Na terenach dolin rzecznych - głównie w pn. i środkowej części regionu - często spotyka się złoża torfu. Część z nich można wykorzystać w balneologii.
Bardzo licznie występują surowce ilaste do produkcji ceramiki budowlanej i materiałów ogniotrwałych. Ich złoża głównie w postaci iłów trzeciorzędowych i glin morenowych, skupione są przede wszystkim w pd. części województwa zielonogórskiego. Największe pokłady surowców do produkcji ceramiki budowlanej położone są w okolicach Lubska, Gozdnicy, Nowogrodu Bobrzańskiego, Kożuchowa i Nowego Miasteczka. W województwie gorzowskim najzasobniejsze złoża zalegają w rejonie Sulęcina i Skwierzyny. Surowce do produkcji materiałów ogniotrwałych i wyrobów kamionkowych znajdują się w rejonie Gozdnicy, Łęknicy i Małomic. W kilku miejscowościach udokumentowano złoża kredy jeziornej, użytkowanej głównie jako nawóz.
Pospolicie występują różne rodzaje kruszyw naturalnych (pisków, żwirów, pospółek). Piaski budowlane spotyka się na całym omawianym obszarze. Złoża piasków szklarskich stwierdzono w okolicach Żar. Udokumentowano kilka złóż piasków do produkcji cegły silikatowej i betonów komórkowych. Największe z nich położone są w rejonie Drawna, Skwierzyny i Szprotawy. Kruszywa piaszczysto-żwirowe występują głównie w dolinach Bobru i Nysy Łużyckiej.

Gleby

Gleby Ziemi Lubuskiej rozwinęły się przeważnie na utworach lodowcowych. Są to gleby bielicowe, wytworzone z różnego rodzaju piasków, glin i iłów. Mimo ich dużego zróżnicowania można przyjąć, iż na tereny ciągów moren czołowych przeważają piaski gliniaste, gliny i iły, a na płaskich obszarach moreny dennej i pól sandrowych - piaski luźne. Ogółem gleby typu bielicowego zajmują blisko 80% powierzchni regionu. Są to gleby mało urodzajne (zwłaszcza powstałe z piasków luźnych), w znacznej mierze zajęte przez lasy.
Niewielki proces powierzchni (około 2,5%) zajmują urodzajne gleby typu brunatnego. Najwięcej ich występuje na zach. i pd. od Głogowa. Niewielkie płaty gleb brunatnych znajdują się ponadto koło Międzyrzecza, Pszczewa, Nowego Miasteczka i Żagania. Bardzo urodzajne czarne ziemie występują wyspowo w okolicach Żar i w dolinie Odry w rejonie Słubic, na niewielkim obszarze (poniżej 1% powierzchni regionu).
W dolinach rzecznych zalegają głównie mady, wykorzystywane najczęściej jako łąki i pastwiska. Stanowią one około 10% ogólnej powierzchni opisywanego regionu. Najmniej z nich urodzajne - mady piaszczyste - występują w dwóch większych skupiskach: wzdłuż Bobru (aż do ujścia Kwisy) i koło Nowego Dworu niedaleko Skwierzyny. Około 10% powierzchni zajmują gleby typu bagiennego: mursze oraz torf. Największe połacie murszy występują w dolinach Lubszy i Śląskiej Ochli, w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, w rejonie Sławy i Babimostu. Sporo gleb torfowych zalega w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, na wsch. od Kostrzyna oraz na linii Lipki Wielkie - Stare Kurowo.

Sieć wodna

Ziemia Lubuska położona jest na terenie środkowego dorzecza Odry. Sieć hydrograficzna ma charakterystyczny układ kratowy. Główne rzeki regionu (Odra, Warta, Noteć), płynąc za wsch. ku zach., wykorzystują pradoliny ukształtowane przez wody roztopowe lodowca. Prostopadle do pradolin przebija się Odra na swych odcinkach przełomowych, od Nowej Soli do Cigacic (z Pradoliny Barycko-Głogowskiej do Warciańsko-Odrzańskiej) i od ujścia Nysy Łużyckiej do Kostrzyna (do Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej). Przebieg południkowy mają również jej dwa lewe dopływy: Bóbr i Nysa Łużycka.
Odra - główna rzeka regionu - ma 854,3 km długości, z czego około 250 km przypada na teren Ziemi Lubuskiej. Jej źródła znajdują się w Górach Oderskich (Sudety Wschodnie) w Czechach, na wysokości 634 m n. p. m. Średni spadek rzeki wynosi 0,73 promila, przy czym na opisywanym terenie, gdzie ma ona już charakter nizinny, waha się w granicach 0,24-0,28 promila. Średni przepływ mierzony w Słubicach wynosi 275m³/sek. Na terenie Ziemi Lubuskiej Odra jest rzeką żeglowną. Charakteryzuje się silną asymetrią dorzecza, przyjmując najważniejsze dopływy z prawej strony. Największym dopływem jest Warta, typowo nizinna rzeka o długości 808,2 km i średnim spadku 0,6 promila. Jej źródła położone są na wysokości 384 m n. p. m. na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Na opisywany teren wpływa w okolicy Międzychodu, około 130 km przed ujściem Odry. W Santoku przyjmuje swój najdłuższy dopływ - Noteć. Średni przepływ, mierzony w Gorzowie Wielkopolskim po połączeniu obu rzek, wynosi 196m³/sek. Warta wpada do Odry w Kostrzynie, na wysokości 12 m n. p. m. U ujścia tworzy okresowe, rozległe rozlewisko, będące naturalnym zbiornikiem retencyjnym.
Noteć, prawy dopływ Watry, jest rzeką nizinną, w środkowym i dolnym biegu skanalizowaną. Jej długość wynosi 388 km. Wypływa z jez. Przedecz położonego na wysokości 112 m n. p. m. Na terenie Ziemi Lubuskiej znajduje się tylko jej dolny bieg (około 55 km), o średnim spadku wynoszącym zaledwie 0,1 promila i średnim przepływie przy ujściu 69,3m³/sek. Noteć jest rzeką żeglowną.
Lewobrzeżnym dopływem Warty jest Obra, rzeka nizinna o długości 254 km. Jej źródła położone są na wysokości 140 m n. p. m. na Wysoczyźnie Kaliskiej. Na terenie Ziemi Lubuskiej wpływa trzema kanałami na pd. od Wolsztyna. W rejonie tym następuje rozgałęzienie (bifurkacja) jej wód: większa ich część zmierza głównym korytem rzeki w kierunku pn. i wpada do Watry w Skwierzynie, część natomiast płynie na zach., by przez Obrzycę dotrzeć w rejonie Cigacic do Odry. W dolnym biegu (poniżej Wolsztyna) przepływa przez łańcuch jezior. Średni spadek na odcinku tym wynosi około 0,5 promila, a średni przepływ mierzony w pobliżu ujścia do Warty - 10,1m³/sek.
Największymi dopływami lewobrzeżnymi Odry są Bóbr i Nysa Łużycka. Źródła obu z nich położone są w Sudetach, mają więc cechy rzek górskich: wyraźne spadki i duże wahania stanów wody.
Bóbr wypływa na wysokości około 600 m n.p.m. w Karkonoszach, na terenie Czech, do Odry wpada na wysokości 39 m n.p.m. poniżej Krosna Odrzańskiego. Ma 271,6 km długości. Średni spadek w dolnym biegu wynosi 0,8 promila, średni przepływ mierzony w Żaganiu - 37,8 m³/sek. Charakteryzuje się dużą zmiennością przepływów.
Nysa Łużycka wypływa z Gór Izerskich. Jej źródła znajdują się na wysokości 780 m n.p.m., ujście na wysokości 33 m n.p.m. Ma 251,8 km długości. Średni spadek w dolnym biegu wynosi około 0,7 promila, średni przepływ na tym odcinku - 30 m³/sek.
Ponadto teren Ziemi Lubuskiej odwadnia szereg mniejszych cieków wodnych. Najdłuższe z nich to: Myśla (95,6 km, prawy dopływ Odry), Czerna Wielka (70 km, lewy dopływ Bobru), Obrzyca (67,4 km, prawy dopływ Odry), Lubsza (66,4 km, prawy dopływ Nysy Łużyckiej), Pliszka (65,5 km, prawy dopływ Odry), Ilanka (61,5 km, prawy dopływ Odry) i Szprotawa (57,5 km, prawy dopływ Bobru).
Na omawianym obszarze znajduje się około 600 jezior o powierzchni ponad 1 ha. Są one położone głównie w centralnej i pn. części Ziemi Lubuskiej. Największe zagęszczenie jezior występuje w rejonie Międzyrzecza (wody zajmują tam około 2,8% powierzchni), ponadto w okolicach Babimostu i Wolsztyna, Strzelec Krajeńskich, Myśliborza i Świebodzina. Przeważają jeziora małe, o powierzchni 1-5 ha. Największymi zbiornikami wodnymi są jeziora: Sławskie (817 ha), Zbąszyńskie (743 ha), Myśliborskie (618 ha), Osiek (539 ha), Niesłysz (486 ha), Wielkie koło Trzciela (239 ha), Berzyńskie (331 ha) i Lubikowskie (315 ha). Do najgłębszych jezior należą: Ciecz (59 m), Śremskie (45 m), Lipie (42 m), Niesłysz, Osiek i Lubikowskie (po 35 m). W położonym niedaleko Międzychodu Jez. Śremskim występuje kryptodepresja. Jezioro występuje na wysokości 39 m n.p.m. i przy głębokości maksymalnej 45 m jego dno położone jest 6 m poniżej poziomu morza. Osobną grupą zbiorników wodnych są sztucznie utworzone jeziora zaporowe przy elektrowniach wodnych. Największym z nich jest Dychowski Zbiornik Wodny o powierzchni około 100 ha.

Klimat

Klimat Ziemi Lubuskiej ma charakter przejściowy pomiędzy klimatem kontynentalnym i oceanicznym, z wyraźną przewagą cech klimatycznych tego drugiego. Amplitudy roczne i dobowe są tu mniejsze niż w centralnej Polsce, a okres wegetacyjny - dłuższy. W całym regionie średnie roczne temperatury oscylują wokół wartości +8°C i należą do najwyższych w kraju. Najcieplej jest na pd.-zach. krańcu opisywanego obszaru (na pd. od Gubina). Średnia temperatura roczna w Słubicach wynosi +8,4°C, w miarę przesuwania się na wsch. wartości tej temperatury maleją. Średnia roczna dla Gorzowa wynosi +8,1°C, dla Zielonej Góry +8,2°C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najzimniejszym - styczeń. Maksymalną temperaturę 38,9°C zanotowano 19 VIII 1892 w Zielonej Górze, minimalną -30,2°C - 10 II 1929, również w tym mieście.
Liczba dni z mrozem, gdy temperatura maksymalna spada poniżej 0°C, jest na Ziemi Lubuskiej znacznie mniejsza niż w centrum kraju. Na zach. krańcu regionu, w Słubicach, dni takich jest średnio w roku tylko 24.
Rozkład opadów jest nierównomierny. Na pd. od linii Gubin - Zielona Góra - Żagań - Szprotawa oraz w centrum Pojezierza Lubuskiego opady przekraczają 600 mm. Największe - około 700 mm - są na pd.-zach. skraju regionu, w okolicach Gozdnicy. Na pozostałym obszarze, głównie w dolinach rzek, wielkość rocznych opadów waha się w granicach 500-570 mm. Najmniejsze opady, poniżej 500 mm, występują w środkowo-wsch. części regionu, w okolicach Trzciela i Zbąszynia. Średnia dla stacji opadowej w Lutolu Suchym wynosi zaledwie 478 mm. Zróżnicowany jest również rozkład opadów w czasie roku. Największe notuje się w lipcu, najmniejsze - w lutym.