Układ szkieletowy

Szkielet (sceletum), czyli kościec zbudowany jest z kości, chrząstek i stawów. Budowę i typy kości podano przy omawianiu tkanki kostnej (patrz tam). Szkielet człowieka obejmuje około 200 kości. Jest to bierny układ ruchu.

Pełni funkcje podporowe i ochronne, nadaje kształt ciału. Wraz z układem mięśniowym uczestniczy w utrzymaniu właściwej postawy ciała. Jest rezerwuarem wapnia w organizmie.

Szkielet ogólny można podzielić na szkielet osiowy (kręgosłup, żebra, mostek, czaszka) i szkielet obwodowy (kości kończyn).

Kręgosłup (columna vertebralis) jest elastycznym słupem zbudowanym z 33-34 kręgów. Wyróżnia się w nim 5 odcinków: szyjny (7 kręgów szyjnych), piersiowy (12 kręgów piersiowych), lędźwiowy (5 kręgów lędźwiowych), krzyżowy (5 kręgów krzyżowych) i ogonowy = guziczny (4-5 kręgów ogonowych). Kręgosłup wykazuje pewne charakterystyczne krzywizny:

1. Krzywizna szyjna – lordosis cervicalis = lordoza szyjna – odcinek szyjny uwypukla się ku przodowi. Rozwija się w trakcie unoszenia główki przez dziecko (w pierwszym roku życia dziecka).

2. Krzywizna piersiowa – kyphosis thoracica = kifoza piersiowa – odcinek piersiowy wygięty jest ku tyłowi (uwypuklenie do tyłu). Kształtuje się w życiu płodowym.

3. Krzywizna lędźwiowa – lordosis lumbalis = lordoza lędźwiowa – odcinek lędźwiowy jest wygięty ku przodowi. Rozwija się w drugim roku życia dziecka, podczas nauki chodzenia.

4. Promontorium, czyli wzgórek.

5. Krzywizna krzyżowa – kyphosis sacralis = kifoza krzyżowa – odcinek krzyżowy wygięty jest ku tyłowi. Kształtuje się w życiu płodowym.

Przez kręgosłup przebiega kanał rdzeniowy, w którym leży rdzeń kręgowy (medulla spinalis). Pełni więc funkcje ochronną dla części centralnego układu nerwowego.

Kręgi szyjne są zróżnicowane. Pierwszy kręg szyjny zwany atlasem (dawniej dźwigacz) ma zredukowany trzon. Posiada łuk przedni i tylny połączone w zgrubiałych częściach bocznych. Części boczne tworzą dołki stawowe górne, w które wchodzą kłykcie kości potylicznej czaszki, a także dołki stawowe dolne, połączone z powierzchniami stawowymi obrotnika. Łuk przedni wyposażony jest w dołek zębowy, w który wnika ząb II kręgu szyjnego – obrotnika. Części boczne atlasu to miejsce przyczepu więzadeł poprzecznych. Na tylnym łuku mieści się bulwka tylna (guzek tylny), która jest odpowiednikiem wyrostka kolczystego. Centrum kręgu to otwór kręgowy (nie kanał kręgowy!, kanał utworzony jest przez szereg kręgów z otworami kręgowymi, co należy rozróżniać). Z boków kręgu odchodzą wyrostki poprzeczne. U podstawy wyrostków poprzecznych znajdują się otwory poprzeczne (boczne) przez które przebiegają żyły, tętnice i nerwy.

Kręg II, czyli obrotnik (axis) posiada silnie rozwinięty trzon. Otwór kręgowy jest wąski i rogalikowaty. Z łuku przedniego odchodzi ząb obrotnika. Ząb ma dwie powierzchnie stawowe: przednią i tylna. Przednia powierzchnia stawowa przylega do dołka zębowego atlasu, a tylna do więzadła poprzecznego. Wyrostek kolczysty tylny jest rozdwojony. Wyrostki porzeczne są krótkie. Na górnej powierzchni obrotnika leżą górne powierzchnie stawowe łączące się z atlasem. Dolne powierzchnie stawowe leżą na wyrostkach stawowych dolnych (brak ich na górze!), które łącza się z wyrostkami stawowymi górnymi niżej położonego kręgu. Atlas i obrotnik tworzy zespół umożliwiający ruchy głowy.

Kręgi piersiowe mają trzony trójkątne. Charakteryzują się posiadaniem dołków żebrowych na bocznych powierzchniach trzonów. Do dołków tych wnikają główki żeber. Na wyrostkach poprzecznych znajdują się dołki stawowe żebrowe do których wchodzą guzki żebrowe. Zatem żebro jest połączone z kręgiem piersiowym w dwóch punktach: przy trzonie i na wyrostku poprzecznym. Z łuku tylnego odchodzą długie wyrostki kolczyste, które w kręgosłupie są skierowane ku dołowi i dachówkowato nachodzą na siebie. Wyrostki stawowe górne i stawowe dolne służą do stawowego połączenia kręgów. Po bokach otworu kręgowego leżą nasady łuku kręgowego, które są w górnej i w dolnej części wpuklone (wcięcia kręgowe). Wcięcie dolne kręgu wyżej położonego i wcięcie górne kręgu niżej położonego tworzą otwór międzykręgowy, przez który przenikają nerwy i naczynia krwionośne.

Kręgi lędźwiowe zbudowane są z dużego trzonu (z uwagi na sporą masę ciała spoczywająca na części lędźwiowej kręgosłupa), kształtu nerkowatego. Wyrostki kolczyste są lancetowate i ustawione poziomo ku tyłowi, aby nie utrudniać zginania kręgosłupa. Wyrostki stawowe ustawione są również ku tyłowi. Wyrostki poprzeczne są cienkie i wydłużone, powstały wskutek zrośnięcia się żeber szczątkowych z wyrostkami poprzecznymi właściwymi, dlatego też noszą nazwę wyrostków żebrowych. Wyrostek poprzeczny w wyrostku żebrowym tworzy ku tyłowi uwypuklenie, zwane wyrostkiem dodatkowym. Bocznie od wyrostków stawowych górnych leży wyrostek suteczkowaty.

Kręgi krzyżowe ulegały zrośnięciu w kość krzyżową (os sacralis). Kość krzyżowa w zarysie jest klinowata. Tworzy tylną ścianę miednicy małej. Część podstawna (bazalna, podstawa, basis ossis sacri) jest zwrócona ku górze. Część dolna jest zwężona i nosi nazwę wierzchołka (apex ossis sacri). Podstawa połączona jest z ostatnim kręgiem lędźwiowym, a wierzchołek z pierwszym kręgiem guzicznym. U człowieka kość krzyżowa uległa poszerzeniu i skróceniu z powodu pionizacji ciała. Kość krzyżowa rozkłada ciężar górnych części ciała na dwie kości miedniczne, a te z kolei na kończyny dolne. Stąd też powstał wzgórek promontorium , pomiędzy lordozą lędźwiowa i kifozą krzyżową.

Na kości krzyżowej rozróżnia się przednią powierzchnię miedniczną (pelwinalną, facies pelvina), która jest wklęsła, oraz nieco wypukłą powierzchnię grzbietową (dorsalną, facies dorsalis). Na powierzchni miednicznej zaobserwować można cztery pary otworów krzyżowych, prowadzących do kanałów krzyżowych. W miejscach zrośnięcia się kręgów krzyżowych widnieją kresy krzyżowe (linie poprzeczne, kresy poprzeczne). Boczne powierzchnie kości krzyżowej (części boczne – partes laterales) powstały przez zrośnięcie wyrostków poprzecznych i żeber szczątkowych. Tworzą łukowate płaskie zagłębienie (powierzchnię uchowatą – facies auricularis) do którego wchodzi kość biodrowa.

Powierzchnia grzbietowa jest nierówna z powodu zrośniętych wyrostków, tworzących grzebienie - cristae.

W pionowej linii środkowej kości krzyżowej przebiega grzebień pośrodkowy (crista sacralis mediana) powstały ze zrośnięcia wyrostków kolczystych. Wskutek zrośnięcia wyrostków stawowych rozwija się grzebień pośredni (crista sacralis intermedia), leżący bocznie od crista mediana (po obu jego stronach). Bocznie od crista intermedia leżą grzebienie boczne, czyli lateralne (crista sacralis lateralis), wywodzące się ze zrośnięcia wyrostków poprzecznych. Od strony tylnej widoczne jest ujście kanału krzyżowego. Po obu stronach tego ujścia mieszczą się wydłużone wyrostki stawowe dolne – rożki krzyżowe.

Kręgi guziczne są w stanie szczątkowym. Pierwszy kręg ogonowy posiada wyrostki stawowe górne – rożki guziczne, które łączą się z rożkami krzyżowymi. Pozostałe kręgi ogonowe mają formę kosteczek, które z czasem zrastają się w kość ogonową (guziczna) – os coccygis.

Krążki i więzadła międzykręgowe. Pomiędzy trzonami kręgów leżą disci intervertebrales, czyli krążki międzykręgowe zbudowane z tkanki chrzęstnej włóknistej i z tkanki łącznej właściwej. Każdy krążek zawiera pierścień włóknisty (anulus fibrosus), wewnątrz którego tkwi jądro miażdżyste (nucleus pulposus). Jądro ma formę kulistą i zbudowane jest z torebki włóknistej wypełnionej tkanka łączna galaretowatą. Pełni role kulki (jak w łożysku) na której wsparty jest chrzęstny trzon przylegającego kręgu.

Kręgi połączone są ze sobą za pomocą więzadeł podłużnych. Więzadła podłużne przednie pokrywają powierzchnie trzonów od przodu. Tylne wiązadła natomiast wzmacniają trzony od strony kanału kręgowego. Oba przybierają postać taśmowatą. Łuki kręgowe są połączone więzadłami żółtymi, należącymi do więzadeł krótkich. Wyrostki poprzeczne kręgów wiążą więzadła międzypoprzeczne. Wyrostki kolczyste są połączone więzadłami międzykolcowymi.

Patologiczne skrzywienia kręgosłupa noszą nazwę skoliozy. Skrzywienie to powstaje w płaszczyźnie czołowej i jest połączone z rotacją kręgów. Rozróżnia się skrzywienie boczne wrodzone, skrzywienie boczne idiopatyczne i skrzywienie boczne porażenne.

Skrzywienie kręgosłupa boczne wrodzone powstaje w życiu płodowym. Spowodowane jest jednostronnym zrośnięciem wyrostków stawowych kręgów, nieregularnym rozwojem kręgów lub zrośnięciem kilku kręgów. Zmianom towarzyszą zaburzenia neurologiczne i dalsze zaburzenia rozwojowe. Leczenie jest chirurgiczne.

Idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa spowodowane jest czynnikami genetycznymi oraz nieprawidłowymi postawami ciała. Może rozwijać się w wieku niemowlęctwa lub dzieciństwa. Boczne skrzywienie kręgosłupa nie wywołuje bólu, w związku z czym jest często zaniedbywane przez rodziców. Kłopoty zaczynają się gdy skrzywienie nasila się i wywołuje zaburzenia oddychania, krążenia lub kłopoty z utrzymaniem należytej postawy ciała podczas poruszania się. Efektem skrzywienia bocznego może być rozwój garbu – gibbus. Jeżeli krzywizna boczna trzonów kręgów jest większa niż krzywizna wyrostków kolczystych powstaje garb żebrowy. Leczenie polega na zastosowaniu zabiegów fizykoterapeutycznych i ćwiczeń usprawniających dla korekcji skrzywienia. Ponadto stosuje się implantacje elektrod do mięśni kręgosłupa z powtarzaną stymulacją. Przy powstrzymaniu dalszego skrzywiania kręgosłupa pomocne są gorsety długotrwałe (podporowy gorset Blounta). Interwencja chirurgiczna polega na wycięciu garbu żebrowego, wyrównaniu długości kończyn i korekcji skośnego ustawienia miednicy .

Porażenne skrzywienie kręgosłupa spowodowane jest poliomyelitis, przepukliną oponowo-rdzeniową, porażeniem mózgowym i dystrofiami mięśniowymi. Leczenie jest chirurgiczne.

Klatka piersiowa zbudowana jest z 12 par żeber, z odcinka piersiowego kręgosłupa i z mostka.

Żebro (costa) jest kością płaską, listewkowatą, jednakże łukowato wygiętą. Posiada koniec kręgosłupowy i koniec mostkowy. Koniec kręgosłupowy obejmuje głowę, szyjkę i guzek żebrowy. Guzek żebrowy łączy się z wyrostkiem poprzecznym kręgu piersiowego (stawowy dołek żebrowy wyrostka), a głowa z dołkiem żebrowym na trzonie kręgu piersiowego.

W dalszym przebiegu żebro tworzy łuk żebrowy (kąt), zakręca i biegnie ku mostkowi. Na trzonie żebra (część łącząca oba końce) wyróżnia się powierzchnię wewnętrzną (od strony wewnętrznej klatki, jest więc wklęsłe) i powierzchnię zewnętrzną (wypukłą), ponadto brzeg górny i dolny. Brzeg dolny jest bruzdowany, bowiem przyczepiają się tam mięśnie międzyżebrowe, naczynia i nerwy.

Żebra dzielimy na prawdziwe (I-VII para), rzekome (VIII-X para) i wolne (XI-XII para). Żebra prawdziwe łączą się oddzielnie z mostkiem za pomocą chrząstek żebrowych, wnikając do wcięć żebrowych mostka. Żebra rzekome połączone są z mostkiem za pośrednictwem chrząstek żebrowych położonych wyżej. Żebra wolne nie są połączone z mostkiem.

Mostek (sternum) jest zbudowany z rękojeści (manubrium), z trzonu, (corpus) i z wyrostka mieczykowatego (processus xiphoideus). Należy do kości płaskich. Górne środkowe wgłębienie rękojeści nosi nazwę wcięcia szyjnego. Górno-boczne zagłębienia rękojeści to wcięcia obojczykowe (tu wnikają końce mostkowe obojczyków). Brzegi trzonu posiadają wcięcia żebrowe dla chrząstek żebrowych.

W klatce piersiowej wyróżnia się otwór górny i otwór dolny (od dołu).

Czaszka (cranium) obejmuje dwie części: mózgoczaszkę (część mózgową) i trzewioczaszkę = twarzoczaszkę. Jest niezwykle złożona. Z uwagi na ograniczone rozmiary skryptu nie można jej szczegółowo omówić.

Mózgoczaszka obejmuje: kość potyliczną, kości ciemieniowe, kość czołową, kość klinową, kość sitową i kości skroniowe.

Twarzoczaszka utworzona jest przez: kości jarzmowe, kości podniebienne, kości szczęki, kości nosowe, kości łzowe, żuchwę, lemiesz, kość gnykową, kosteczki słuchowe i małżowiny nosowe dolne.

Mózgoczaszka tworzy puszkę mózgową, w której leży mózgowie. Dolna ściana czaszki nosi nazwę podstawy czaszki. W podstawie czaszki widnieje otwór potyliczny, przez który przechodzi rdzeń kręgowy do mózgowia. W przedniej części otworu potylicznego, po obu stronach leżą wyniosłości zwane kłykciami potylicznymi, które wnikają do dołów stawowych atlasu.

Kość czołowa zbudowana jest z łuski czołowej, z części oczodołowej i z części nosowej. Część oczodołowa obejmuje zgrubiałe łuki brwiowe. Łuska czołowa tworzy powierzchnię przednią i tylną (wewnętrzną, od strony jamy mózgu). Za pomocą wyrostków jarzmowych, kość czołowa łączy się z kośćmi jarzmowymi. Brzegiem tylnym łuska kości czołowej łączy się z kośćmi ciemieniowymi (tworzy się szew wieńcowy). Brzegiem bocznym połączona jest z kością klinową (tworzy się szew klinowo-czołowy). Część oczodołowa służy do wytworzenia połączeń z kośćmi łzowymi i sitowymi. Część nosowa połączona jest z kośćmi nosowymi.

Kość sitowa zbudowana jest z blaszki sitowej i z blaszki pionowej. Blaszka sitowa obejmuje 2 błędniki sitowe (system blaszek kostnych i komórek sitowych). Kość sitowa buduje ściany jamy nosowej i oczodołów. Blaszka pionowa leży prostopadle do blaszki sitowej. Jest częścią kostnej przegrody nosowej (jamy nosowej).

Kość ciemieniowa w liczbie dwóch, zbudowana jest z powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej oraz z czterech brzegów. Brzegi strzałkowe dwóch stykających się kości ciemieniowych tworzą szew strzałkowy (sklepienie czaszki). Skrzydło większe kości klinowej połączone jest
z brzegiem łuskowym kości ciemieniowych (szew klinowo-ciemieniowy). Brzeg czołowy połączony jest z kością czołową (szew wieńcowy). Brzeg potyliczny połączony jest z kością potyliczna, dając szew węgłowy.

Kość potyliczna zbudowana jest z łuski, z części podstawnej i z części bocznych (wytwarza kłykcie potyliczne).

Kość skroniowa zbudowana jest z części łuskowej (część sklepienia), z części skalistej (osłania ucho środkowe i wewnętrzne)i z części bębenkowej (otacza otwór i przewód słuchowy).

Kość klinowa jest częścią podstawy czaszki. Przybiera kształt motyla, który wklinowuje się pomiędzy inne kości czaszki. Zbudowana jest z trzonu (tu są zatoki klinowe) od którego odchodzą skrzydła większe, skrzydła mniejsze oraz wyrostki skrzydłowe. W środkowej części trzonu mieści się zagłębienie zwane siodłem tureckim. W siodle tym leży przysadka mózgowa. W skrzydle mniejszym leży kanał wzrokowy, przez który przebiega nerw wzrokowy i tętnica oczna. W kości klinowej znajdują się szczelina przez która przebiegają nerwy (np. okoruchowy, bloczkowy, trójdzielny), żyły oczne i tętnica oponowa. Brzeg przedni skrzydła mniejszego łączy się z częścią oczodołową kości czołowej. Brzegi skrzydła większego połączone są z kością czołową, z częścią skalistą kości skroniowej i z łuską kości skroniowej oraz z kością jarzmową.

Kości czaszki rozwijają się na podłożu łącznotkankowym (patrz tkanka kostna). Kostnienie jest więc stopniowe, w miarę wzrostu i rozwoju dziecka. Niecałkowite skostnienie kości czaszki ułatwia przejście przez kanał rodny w czasie porodu i umożliwia proporcjonalny rozwój czaszki. Łącznotkankowe połączenia co najmniej trzech kości czaszki noszą nazwę ciemiączek (fonticuli). Wyróżnić można ciemiączko czołowe (w miejscu połączenia kości ciemieniowych z dwoma – u noworodka! kośćmi czołowymi, zarasta w 18-21 miesiącu życia), ciemiączko potyliczne (połączenie kości ciemieniowych z kością potyliczną; zarasta do 12 miesiąca życia), ciemiączko sutkowate (pomiędzy kością ciemieniową, skroniową i potyliczną), ciemiączko klinowe (pomiędzy kością czołową, ciemieniową, skroniową i klinową). Ciemiączko sutkowate i klinowe zarastają wkrótce po urodzeniu.

Jama nosowa utworzona jest przez kości nosowe, kość sitową oraz trzon kości klinowej. Kostna przegroda nosa dzieli jamę nosowa na dwie części. Do ściany bocznej jamy nosowej przyrasta małżowina nosowa dolna. Podniebienie kostne oddziela jamę nosowa od jamy ustnej. Jama nosowa jest połączona z oczodołem za pomocą kanału nosowo-łzowego i otworów sitowych.

Kość gnykowa (os hyoideum) nie wytwarza bezpośredniego połączenia z kośćmi czaszki. Leży przed odcinkiem szyjnym kręgosłupa. Posiada kształt rogalikowaty i zbudowana jest z trzonu oraz rożków większych od których odchodzą krótkie rożki mniejsze. Do kości gnykowej przymocowane są mięśnie języka, szyi i gardła. Rożki kości gnykowej kostnieją całkowicie około 30 r.ż.

Żuchwa (mandibula) zbudowana jest z trzonu i gałęzi. Na przedniej (zewnętrznej) powierzchni żuchwy leży guzowatość bródkowa. Po obu stronach guzowatości leżą otwory bródkowe, prowadzące do kanału żuchwy. Przez kanał żuchwy przechodzi trzecia gałąź nerwu trójdzielnego. Gałęzie żuchwy w górnej części mają dwa wyrostki tworzące wcięcia żuchwowe. Wyrostek tylny zwie się wyrostkiem kłykciowym, a przedni wyrostkiem dziobiastym (przyczep mięśnia skroniowego). Wyrostek kłykciowy zakończony jest głową, będącą częścią stawu żuchwowego.

Kość jarzmowa zbudowana jest z trzonu, z wyrostka czołowego i z wyrostka skroniowego. Wyrostek skroniowy łączy kość jarzmową z kością czołową i klinową. Wyrostek skroniowy połączony jest z wyrostkiem jarzmowym kości skroniowej, tworząc łuk jarzmowy i budując fragment oczodołu.

Szczęka górna (maxilla; są dwie kości szczęki!) zbudowana jest z trzonu i odchodzących od niego wyrostków: czołowy, jarzmowy, podniebienny i zębodołowy. Buduje ścianę jamy nosowej, ścianę oczodołów i ścianę podniebienia. W wyrostku zębodołowym mieszczą się zęby.

Lemiesz (kość nieparzysta!) leży między podniebieniem kostnym a trzonem kości klinowej. Jest zrośnięty z kością sitową, w związku z czym uczestniczy w budowie tylnej części przegrody nosowej.

Kość łzowa (w liczbie dwóch) leży pomiędzy wyrostkiem czołowym szczęki a kością sitową. W dole kości łzowej znajduje się gruczoł łzowy.

Zatoki przynosowe. Zalicza się tu: zatokę czołową, klinową, sitową i zatoki szczękowe. Są jamami obocznymi nosa, które kontaktują się z jamą nosową. Zatoki wyściela błona śluzowa będąca przedłużeniem śluzówki jamy nosowej. Pełnia funkcję rezonatorów głosu. Zatoki szczękowe leżą w trzonie szczęki; ściana górna jest cienka i stanowi granicę dolnego oczodołu; ściana dolna to wyrostki zębodołowe wpuklające się do jamy zatokowej. Zatoki czołowe leżą między przednią i tylną blaszką kości czołowej. Zatoki sitowe (błędnik sitowy) zbudowane są z komórek sitowych przednich, środkowych i tylnych. Zatoki klinowe leżą w trzonie kości klinowej, pod siodłem tureckim. Błona śluzowa zatok może ulec zakażeniom bakteryjnym, wirusowym i stanom zapalnym. Dochodzi wówczas do nieżytu nosa, gorączki, a nawet wycieku ropnego. Chorobie towarzysza silne bóle głowy.

Połączenia międzykostne

Dzięki zróżnicowanym typom połączeń kości mogą pełnić funkcje biernego układu ruchu, funkcje podporowe i ochronne. Wyróżnia się połączenia ciągłe – synarthrosis (więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty i mięśniozrosty) oraz połączenia przerywane (stawy).

Więzozrosty utworzone są z tkanki łącznej włóknistej (więzozrosty włókniste) lub sprężystej (więzozrosty sprężyste). Powierzchnie łączonych kości nie stykają się ze sobą. Pełnią funkcje wzmacniające i ochronne, nie ograniczając przy tym ruchliwości. Występują w kręgosłupie (więzadła włókniste podłużne, więzadła międzykolcowe kręgosłupa; sprężyste więzadła karkowe – w odcinku szyjnym).

Chrząstkozrosty – kości połączone są za pomocą tkanki chrzęstnej, np. spojenie łonowe, tarcze międzykręgowe. Chrząstkozrosty obficie występują w szkielecie płodów i młodych osobników.

Kościozrosty zbudowane są z tkanki kostnej. Udział w szkielecie wzrasta wraz z upływem wieku osobnika, np. kostnienie czaszki, czy mostka.

Szwy – to ścisłe połączenia kości czaszki. Wyróżnia się szwy zębate (stykające się powierzchnie są ząbkowane i zazębiają się, np. miedzy kością potyliczną i ciemieniową), szwy dachówkowate czyli łuskowate (powierzchnie ścięcia są skośne i dzięki temu nachodzą na siebie, np. połączenie kości skroniowej z ciemieniową), szwy zgodne, harmonijne czyli równoległe (powierzchnie są równoległe w stosunku do siebie, np. połączenia kości nosowych), szwy klinowate – jedna kość wklinowuje się w inną kość (np. zęby w szczęce).

Mięśniozrosty – to połączenia kości za pomocą mięśni, np. łopatka połączona jest z tułowiem za pomocą obojczyka i mięśni.

Połączenia przerywane, czyli stawowe są ruchomymi połączeniami co najmniej dwóch kości, posiadającymi powierzchnie chrzęstne, pomiędzy którymi znajduje się włosowata szczelina wypełniona płynem maziowym, a całość otoczona jest torebka stawową, w której panuje ciśnienie ujemne.

Biorąc pod uwagę liczbę kości tworzących staw, liczbę osi, kształt powierzchni stawowych i ruchomość stawy dzielimy na:

1. Stawy jednoosiowe: staw zawiasowy, staw obrotowy;

2. Stawy dwuosiowe: staw kłykciowy, staw siodełkowy;

3. Stawy wieloosiowe: staw kulisty, staw panewkowy.

Staw zawierający krążek stawowy nosi nazwę stawu zespolonego. Staw utworzony z co najmniej trzech kości jest stawem złożonym.

Torebka stawowa zamyka jamę stawową, utrzymuje kości w stawie; często jest wzmocniona więzadłami i stanowi miejsce przyczepu ścięgien. Składa się z dwóch warstw: zewnętrznej – włóknistej i wewnętrznej – maziowej. Warstwa zewnętrzna zbudowana jest z włókien kolagenowych, fibroblastów i fibrocytów. Jest grubsza w miejscach przyczepu więzadeł.

Błona maziowa wyściela jamę stawową, nie posiada błony podstawnej, tworzy fałdy i kosmki co zwiększa jej powierzchnie (np. w stawie kolanowym powierzchnia ma 110 cm kwadratowych). Błona maziowa obejmuje dwie warstwy:

→ synowialna (stratum synoviale) czyli wyściółkowa zbudowana z 2-3 warstw komórek synowialnych =synoviocyty(owalne komórki z wypustkami, z dużym centralnie umieszczonym jądrem; dzieli się je na komórki A=M. – fagocyty z licznymi lizosomami; oraz komórki B=F przypominające fibroblasty, maja zdolność sekrecji białek i kwasu hialuronowego, z rozbudowanym ER, AG). W stanach zapalnych wzrasta ilość komórek A, czyli M.

→ subsynovialna (podwyściółkowa) zbudowana z komórek łącznotkankowych (fibroblasty, histiocyty, komórki tuczne), włókien kolagenowych i sprężystych zatopionych w substancji podstawowej. Do warstwy podwyściółkowej wnikają naczynia krwionośne i limfatyczne.

Wyróżnia się błonę maziową siateczkowatą (w stawach nie narażonych na ucisk), włóknistą (w okolicach narażonych na duże obciążenia) i tłuszczową (z wtrętami tkanki tłuszczowej). Błona maziowa ma zdolność regeneracji, nawet po operacyjnym usunięciu (ok. 2-3 miesiące).

Jama stawowa wypełniona jest mazią – synovia (nazwę wprowadził Paracelsus). Maź to przesącz osocza krwi (pozbawiony fibrynogenu). Kwas hialuronowy łączy się z tym przesączem tworząc maź. W stawie kolanowym występuje do 3,5 ml mazi. Lepkość mazi zapewnia mucyna produkowana przez synoviocyty. pH mazi wynosi 7,2-7,4. Jest płynem klarownym, bezbarwnym lub słomkowym.. Odżywia chrząstkę (dyfuzja, aktywny transport przez chondrocyty i wtłaczanie przez ucisk), zmniejsza tarcie, zapewnia przyleganie powierzchni chrzęstnych. Temperatura w stawie kolanowym wynosi 34 stopnie Celsjusza. Gdy staw intensywnie pracuje temperatura podnosi się o 1 stopień. W stanach zapalnych temperatura wzrasta do 37 stopni i więcej. Wysoka temperatura przyspiesza niszczenie włókien kolagenowych. Ciśnienie wewnątrz stawu jest niższe (ujemne) od ciśnienia atmosferycznego, dzięki czemu powierzchnie stawowe przywierają do siebie. Stany zapalne powodują wzrost ciśnienia i uszkodzenie stawu (bóle, obrzęk, wysięk).

W więzadłach i w torebce znajdują się zakończenia bólowe i proprioceptywne (ciałka Ruffiniego).

Łąkotki (menisci) to struktury okrągłe, owalne lub półksiężycowate, grubsze na obwodzie niż w centrum, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej. Obok chondrocytów zawierają fibroblasty. Znajdują się pomiędzy przeciwległymi chrząstkami stawowymi. Amortyzują wstrząsy i stabilizują staw, równomiernie rozkładają siły nacisku w stawie.

Obrąbek stawowy to pasmo chrząstki włóknistej otaczające brzeg powierzchni stawowej typu panewki.

Kaletki maziowe (bursae synoviales) to uchyłki błony maziowej sięgające poza obręb jamy stawowej. Leżą w miejscach, do których docierają więzadła i ścięgna, umożliwiając swobodne ślizganie się tych elementów.

Więzadła wewnątrzstawowe zbudowane są tkanki łącznej włóknistej. Wzmacniają staw.

Krążki stawowe (disci articulares) to chrząstki włókniste pomiędzy powierzchniami stawowymi. Na obwodzie są zrośnięte z torebką stawową. Amortyzują wstrząsy.

Szkielet kończyny dolnej. Obejmuje kości obręczy i kończyny wolnej. Kości obręczy utworzone są przez 2 kości miedniczne, które powstały ze zrośnięcia kości biodrowej, łonowej i kulszowej. Kości te łączą się w okolicy panewki stawu biodrowego.

Kończyna wolna złożona jest z kości udowej, z kości podudzia: piszczelowej (leży dośrodkowo) i strzałkowej (leży bocznie) i z kości stopy. Kości stopy obejmują kości stępu (kość skokowa, kość piętowa, kość łódkowata, kość klinowata przyśrodkowa, kość klinowata pośrednia, kość klinowata boczna, kość sześcienna), kości śródstopia (5 sztuk, każda ma podstawę, trzon i głowę), kości palców (paluch ma 2 paliczki, pozostałe palce utworzone są przez trzy paliczki).

Rzepka jest kością stawu kolanowego.

Szkielet kończyny górnej. Obejmuje kości obręczy i kości kończyny wolnej. W skład obręczy wchodzą: obojczyk i łopatka.

Kończyna wolna złożona jest z kości ramieniowej i z koście przedramienia. Przedramię utworzone jest przez kość łokciową (leży po stronie kciuka, dośrodkowo) i promieniową (leży bocznie). Kości ręki dzielą się na kości nadgarstka, śródręcza (5 sztuk, każdy zbudowany z końca bliższego – proksymalnego, z trzonu i z końca dalszego – dystalnego) i kości palców (kciuk jest dwupaliczkowy, pozostałe palce są trójpaliczkowe).

Kości nadgarstka podzielić można na promieniowostronne (po stronie kości promieniowej) szeregu bliższego (łódeczkowata, księżycowata, czworoboczna większa) i dalszego (czworoboczna mniejsza) oraz łokciowostronne (po stronie kości łokciowej) szeregu bliższego (trójgraniasta, grochowata, główkowata, haczykowata).

Ważniejsze stawy

1. Staw mostkowo-obojczykowy – łączy mostek z obojczykiem. Zawiera krążek stawowy discus articularis, wyrównujący słabo dopasowane do siebie powierzchnie stawowe. Chrząstki stawowe są grube i amortyzują nacisk obojczyka na mostek, zwłaszcza przy podnoszeniu ciężarów. Amortyzację umożliwia także esowato wygięty obojczyk.. Staw jest wzmocniony więzadłami: więzadło międzyobojczykowe (łączące mostkowe końce obu obojczyków), więzadło mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (wzmacniają torebki stawowej), więzadło żebrowo-obojczykowe (łączy I żebro z obojczykiem). Jest to staw wieloosiowy ale o ograniczonej ruchliwości.

2. Staw barkowo-obojczykowy – łączy wyrostek barkowy łopatki z barkowym końcem obojczyka. Połączenie łopatki z obojczykiem wzmacnia więzadło kruczo-obojczykowe rozpięte między wyrostkiem kruczym i barkowym; zapobiega wysuwaniu się głowy kości ramieniowej ku górze. Działa sprzęgająco, uniesienie łopatki w górę podnosi również obojczyk, podobnie ruch łopatki do przodu. Zawiera łąkotkę lub krążek stawowy

3. Staw ramienny – łączy łopatkę (wydrążenie stawowe łopatki) z kością ramieniową (z głową kości ramieniowej). Płytka panewka stawowa jest powiększona przez chrzęstny kołnierz – obrąbek stawowy (chrząstka włóknista). Jest to staw kulisty, wieloosiowy (ruchy zginania, prostowania, odwodzenia, przywodzenia, obroty). Torebka stawowa luźna, z zachyłkiem pachowym. Nad stawem leżą wyrostki: kruczy i barkowy, między którymi rozpięte jest więzadło kruczo-barkowe. Torebkę wzmacnia więzadło kruczo-ramienne, biegnące od dolnej powierzchni wyrostka kruczego do guzków kości ramieniowej.

4. Staw łokciowy – obejmuje staw ramienno-łokciowy, ramienno-promieniowy i promieniowo-łokciowy bliższy. Staw ramienno-łokciowy to staw zawiasowy utworzony przez bloczek kości ramieniowej i wcięcie bloczkowe kości łokciowej (ruchy zginania i prostowania). Ogranicznikami ruchowymi są: wyrostek łokciowy, który przy prostowaniu wchodzi do dołu łokciowego kości ramieniowej, uniemożliwiając dalsze prostowanie; wyrostek dziobiasty podczas zginania wchodzi do dołu kości ramieniowej. Staw ramienno-promieniowy utworzony jest przez kość5. ramieniową i główkę kości promieniowej, łączy główkę kości ramieniowej z dołkiem głowy kości promieniowej. Staw promieniowo-łokciowy bliższy to połączenie wcięcia promieniowego kości łokciowej z obwodem stawowym głowy kości promieniowej. Obie kości wiąże więzadło pierścieniowe przyczepiające się do krawędzi wcięcia promieniowego kości łokciowej i obejmujące głowę kości promieniowej. Jest to staw jednoosiowy obrotowy. Obracanie kości promieniowej na zewnątrz nazywa się odwracaniem przedramienia, ruch przeciwny to nawracanie. Odwracanie i nawracanie odbywa się w stawie promieniowo-łokciowym bliższym, który jest sprzężony ze stawem promieniowo-łokciowym dalszym. Wszystkie 3 stawy są otoczone jedna torebka stawową. Staw wzmocniony jest więzadłem pobocznym łokciowym (rozpięte między nadkłykciem przyśrodkowym kości ramieniowej z kością łokciową) i promieniowym. Kości przedramienia są połączone stawami promieniowo-łokciowymi: bliższym i dalszym, a także błona międzykostna przedramienia. Staw promieniowo-łokciowy dalszy to wcięcie łokciowe kości promieniowej i obwód stawowy głowy kości łokciowej. Jest to staw jednoosiowy. Wcięcie łokciowe kości promieniowej obraca się dookoła głowy kości łokciowej.

6. Staw promieniowo-nadgarstkowy – łączy przedramię z ręką. Panewkę stawu tworzy powierzchnia nadgarstkowa kości promieniowej i krążek stawowy, leżący w przedłużeniu kości łokciowej (która jest krótsza od kości promieniowej). Główka jest utworzona z kości łódeczkowatej, księżycowatej i trójgraniastej, połączonych więzadłami międzykostnymi. Jest to staw eliptyczny, dwuosiowy, złożony, wykonujący ruchy odwodzenia i przywodzenia, zginania i prostowania oraz obwodzenia (kombinacje podstawowych ruchów).

7. Stawy międzynadgarstkowe – obejmują stawy między kość8. mi nadgarstka. Wszystkie stawy maja wspólną torebkę, wzmocnioną krótkimi więzadłami. Zginanie ręki jest efektem drobnych przesunięć9. między licznymi kość10. mi nadgarstka.

11. Stawy nadgarstkowo-śródręczne - leżą między kościami nadgarstka i podstawami kości śródręcza. Stawy zwarte o małej ruchliwości z wyjątkiem stawu nadgarstkowo-śródręcznego kciuka. Staw ten łączy siodełkowate powierzchnie kości czworobocznej większej i podstawę I kości śródręcza. Staw dwuosiowy (przywodzenie, odwodzenie, zginanie i prostowanie.

12. Stawy śródręczno-paliczkowe – leżą między głowami kości śródręcza a podstawami bliższych paliczków palców. Powierzchnie stawowe mają postać13. elipsy. Główki stawowe duże, a panewki są małe. Torebki stawowe wzmocnione są więzadłami. Są dwuosiowe. Wykonują ruchy odwodzenia, przywodzenia, prostowania i zginania.

14. Stawy międzypaliczkowe leżą między paliczkami. W kciuku występuje tylko jeden taki staw, w pozostałych jest ich dwa: bliższy i dalszy. Wypukłą powierzchnię stawu międzypaliczkowego stanowi bloczek. Bloczkom odpowiadają panewki utworzone przez powierzchnie stawowe paliczków środkowego i dalszego. Są to stawy jednoosiowe zawiasowe (zginanie, prostowanie). Ruchom bocznym zapobiegają więzadła poboczne, wzmacniające napięte torebki stawowe.

15. Staw krzyżowo-biodrowy jest to połączenie kości krzyżowej z kością miedniczną. Staw jest wzmocniony więzadłami krzyżowo biodrowymi brzusznymi, grzbietowymi i międzykostnymi oaz więzadłami biodrowo-lędźwiowymi, więzadłami krzyżowo-guzowymi i krzyżowo-kolcowymi.

16. Staw biodrowy łączy kość17. miedniczną z kością udową. Panewka jest pogłębiona przez obrąbek panewkowy. Głowa kości udowej posiada dołek w którym znajduje się więzadło łączące ją z dnem panewki kości miednicznej. U młodych osobników w więzadle tym biegną naczynia krwionośne do części głowowej kości udowej. Szyjka kości udowej objęta jest przez warstwę okrężną włókien, która przymocowuje kość18. udowa z panewką. Jest to staw wieloosiowy. Torebka stawowa jest wzmocniona szeregiem więzadeł: więzadło biodrowo-udowe (od okolicy kolca biodrowego przedniego do kresy międzykrętarzowej), więzadło kulszowo-udowe, więzadło łonowo-udowe.

19. Staw kolanowy obejmuje powierzchnie stawowe trzech kości: udowej, piszczelowej i rzepki. Płaska powierzchnie stawowa piszczeli modyfikują łąkotki półksiężycowate zbudowane z chrząstki włóknistej: łąkotka przyśrodkowa (jest większa) i łąkotka boczna. Dzięki łąkotkom, przy zgiętym kolanie podudzie może obracać20. się w bok; łąkotki pozostają wówczas nieruchome w stosunku do kości udowej, a ruch odbywa się między nimi i kością piszczelową. Łąkotki dzielą staw kolanowy na dwa pietra: w górnym odbywają się ruchy zginania i prostowania, w dolnym – ruchy obrotowe. Przy ruchach przystosowują się do powierzchni kości. Przy prostowaniu stawu wysuwają się ku przodowi, przy zgięciu – ku tyłowi. Zagłębienia między kość21. mi są wypełnione tkanka tłuszczową, tworzącą fałdy skrzydłowe. Kość22. udowa i piszczelowa wyposażone są w więzadła poboczne i krzyżowe. Od przodu staw osłania rzepka patella, która jest włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda, schodzącego na rzepkę i dalej ku dołowi, jako więzadło rzepki na guzowatość23. piszczeli. Po bokach torebkę stawowa wzmacniają więzadła poboczne piszczelowe i strzałkowe. Więzadła te napinają się podczas prostowania stawu kolanowego i zapobiegają zginaniu się stawu ku przodowi. Kość24. udowa na dolnym końcu posiada dwa kłykcie: mniejszy boczny i większy przyśrodkowy. Kłykciom tym odpowiadają kłykcie kości piszczelowej. Miedzy kłykciami kości udowej leży dół międzykłykciowy, a między kłykciami kości piszczelowej leży wyniosłość25. międzykłykciowa. Twory te są połączone dwoma więzadłami krzyżowymi kolana: przednim i tylnym. Więzadła krzyżowe przednie rozpoczynają się na kłykciu bocznym kości udowej i biegną ku dołowi, przodowi i środkowi i po czym wiążą się z polem międzykłykciowym przednim kości piszczelowej. Więzadło krzyżowe tylne biegnie od powierzchni bocznej (wewnętrznej) kłykcia przyśrodkowego kości udowej do pola międzykłykciowego tylnego. Torebka stawowa posiada zachyłki; do największych należy zachyłek nadrzepkowy. Główkę w stawie kolanowym stanowią kłykcie kości udowej, a panewkę kłykcie piszczeli. Kłykieć26. udowy przyśrodkowy jest większy. Powierzchnie stawowe kłykci kości udowej są połączone powierzchnią rzepki, która je wiąże ze sobą. Rzepka to największa trzeszczka człowieka. Po obu stronach rzepki i jej więzadła przebiegają włókna ścięgniste, łączące się u góry ze ścięgnem mięśnia czworogłowego uda, a u dołu z kością piszczelową. Są to troczki przyśrodkowy i boczny rzepki.

27. Połączenia kości goleni – kość28. strzałkowa posiada głowę, która połączona jest z tylno-boczną powierzchnią kłykcia kości piszczelowej. Powierzchnie stawowe obu kości są spłaszczone i mają kształt owalny. Torebka stawowa wzmocniona jest więzadłami głowy strzałki przednimi i tylnymi. Końce dolne kości goleni połączone są więzozrostem piszczelowo-strzałkowym. Więzozrostem jest również błona międzykostna goleni, łącząca brzegi obu kości. Ruchy obu kości względem siebie mają charakter niewielkich przesunięć29. .

30. Staw skokowo-goleniowy, czyli staw górny jest połączeniem podudzia z kość31. mi stopy. Nasady kości piszczelowej i strzałkowej są połączone więzozrostem i tworzą klamerkę obejmującą głowę kości skokowej. Więzadło przyśrodkowe łączy kostkę przyśrodkową piszczeli z kością skokowa, piętową i łódkowatą. Kość32. strzałkowa jest powiązana z kość33. mi stopy za pomocą trzech więzadeł bocznych: skokowo-strzałkowego (przedniego i tylnego) oraz piętowo-strzałkowego. Torebka stawowa obejmuje głowę kości skokowej i klamrę podudzia. Jest to staw jednoosiowy (zawiasowy).

34. Staw skokowy dolny łączy kość35. skokową, piętową i łódkowatą. Wykonuje ruchy nawracania i odwracania stopy.

36. Staw Choparta, czyli staw poprzeczny jest stawem złożonym obejmującym staw skokowo-łódkowaty oraz staw piętowo-sześcienny. Wykonuje ruchy przywodzenia, odwracania, nawracania i odwodzenia.

37. Staw Lisfranca obejmuje w rzeczywistości kilka stawów stępowo-śródstopnych, łączących kości klinowate i kość38. sześcienną z kość39. mi śródstopia. Ruchy (przesunięcia) międzykostne są niewielkie.

40. Stawy śródstopno-paliczkowe obejmują połączenia główek kości śródstopia z wklęsłymi panewkami podstaw kości palców. Są to stawy kuliste. Wykonują ruchy zginania i prostowania palców oraz ograniczone ruchy odwodzenia i przywodzenia. Więzadła poboczne wzmacniają torebki stawowe.

41. Stawy międzypalcowe łączą poszczególne kości palców. Dystalne końce paliczków są bloczkowate i wnikają do proksymalnych końców paliczków. Są to stawy zawiasowe, jednoosiowe (ruchy zginania i prostowania).

Układ mięśniowy

W ciele człowieka występuje około 400 mięśni szkieletowych. Stanowią 40-50% masy ciała. Tworzą czynny układ ruchu (patrz tkanka mięśniowa). W mięśniu wyróżnia się dwie podstawowe części: brzusiec i ścięgna. Brzusiec (venter) jest czynną częścią mięśnia i jest zbudowany z włókien mięśniowych, stanowiących jego miąższ. W zależności od rodzaju włókien tworzących mięsień wyróżnia się mięśnie białe i czerwone.

Włókna czerwone zawierają dużo mioglobiny, więcej mitochondriów, wolniej się kurczą, ale także trudniej się męczą. Włókna białe zawierają mniej mioglobiny, więcej miofibryli . Szybciej się kurczą, ale wcześniej też męczą się. Brzusiec jest otoczony łącznotkankową namiesną.

Ścięgna (tendo) to część bierna mięśni, zbudowane z tkanki łącznej, otoczonej błoną ościęgną. Ścięgna przymocowują mięsień do kości. W mięśniach wrzecionowatych ścięgna są obłe lub nieco spłaszczone.

W mięśniach płaskich ścięgna przybierają postać blaszek i wówczas określa się je jako rozcięgna. Wyróżnia się ścięgna początkowe = bliższe (bliżej środka ciała) i ścięgna końcowe = dalsze.

Ogólnie, mięśnie szkieletowe można podzielić na mięśnie ruchowe, mięśnie oddechowe i mięśnie postawy ciała.

Mięśnie utrzymujące postawę ciała:

7. Mięsień czworoboczny (kapturowy) grzbietu;

8. Miesień prostownik grzbietu;

9. Mięsień pośladkowy wielki, średni i mały;

10. Mięsień dwugłowy i czworogłowy uda;

11. Mięsień trójgłowy łydki;

12. Mięśnie brzucha (prosty, skośny wewnętrzny, skośny zewnętrzny, poprzeczny, czworoboczny lędźwi).

Mięśnie wdechowe:

7. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne;

8. Mięśnie dźwigacze żeber;

9. Miesień zębaty tylny górny;

10. Mięsień zębaty przedni;

11. Mięsień podobojczykowy;

12. Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy;

13. Mięsień piersiowy mniejszy i większy;

14. Przepona.

Mięśnie wydechowe:

7. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne;

8. Mięsień prostownik grzbietu;

9. Mięsień poprzeczny klatki piersiowej;

10. Mięsień zębaty tylny dolny;

11. Mięśnie brzucha (prosty, skośny zewnętrzny, skośny wewnętrzny, poprzeczny, czworoboczny).

Mięśnie mimiczne twarzy:

7. Mięsień czołowy;

8. Mięsień okrężny oka;

9. Mięsień okrężny ust;

10. Mięsień śmiechowy;

11. Mięsień skroniowy;

12. Mięsień szeroki szyi.

Mięśnie kończyny dolnej:

7. Mięsień lędźwiowy większy rozciąga się pomiędzy ostatnim kręgiem piersiowym a kością udową. Przebiega przez kręgi lędźwiowe. Umożliwia zginanie uda w stawie biodrowym. Na tym mięśniu leży mięsień lędźwiowy mniejszy (od 12 kręgu piersiowego do powięzi biodrowej).

8. Mięsień biodrowy rozciąga się pomiędzy kością biodrową a kością udową. Uczestniczy w zginaniu uda w stawie biodrowym.

9. Miesień pośladkowy wielki leży na tylnej powierzchni miednicy i bliższym końcu kości udowej. Umożliwia prostowanie uda w stawie biodrowym, chodzenie i przysiady (odwodzenie, obracanie na zewnątrz).

10. Mięsień pośladkowy średni (leży na bocznej powierzchni miednicy) i mały (od talerza biodrowego do krętarza wielkiego) zapewniają odwodzenie kończyny, prostowanie i zginanie uda w stawie.

11. Mięsień krawiecki uda rozciąga się od kolca biodrowego do guzowatości piszczelowej. Zapewnia zginanie stawu biodrowego i kolanowego, obracanie uda na zewnątrz i przywodzenie. Jest w przedniej części uda.

12. Mięsień czworogłowy uda złożony jest z mięśnia prostego, mięśnia obszernego bocznego, pośredniego i przyśrodkowego. Jest w przedniej części uda. Mięsień prosty rozpoczyna się na kolcu kości biodrowej, a kończy na guzowatości kości piszczelowej. Mięsień prosty umożliwia uczestniczy w zginaniu stawu biodrowego. Cały mięsień czworogłowy umożliwia prostowanie kolana.

13. Mięsień dwugłowy uda rozpoczyna się na guzie kości kulszowej, a kończy na głowie kości strzałkowej. Zgina staw kolanowy i obraca podudzie na zewnątrz. Uczestniczy w prostowaniu stawu biodrowego. Jest w tylnej części uda.

14. Mięsień półścięgnisty i półbłoniasty prostują staw biodrowy i zginają kolano. Leżą w tylnej części uda.

15. Mięsień piszczelowy przedni rozpoczyna się na bocznej powierzchni kości piszczelowej, a kończy na stopie (kość łódkowata). Jest to prostownik stopy. Zapewnia odwracanie stopy od strony przyśrodkowej. Jest w przedniej części podudzia.

16. Mięsień prostownik długi palców rozciąga się pomiędzy kłykciem bocznym piszczeli a kośćmi palców. Zapewnia prostowanie stopy i palców. Jest w przedniej części podudzia.

17. Mięsień prostownik długi palucha sięga od strzałki aż do grzbietu paliczka dalszego palucha. Uczestniczy w prostowaniu stopy i palucha. Jest w przedniej części podudzia.

18. Mięsień strzałkowy długi rozciąga się pomiędzy głową strzałki a kością klinowatą. Zgina, nawraca i odwodzi stopę. Jest na bocznej części podudzia.

19. Mięsień strzałkowy krótki sięga od dolnego odcinka strzałki do śródstopia. Nawraca i zgina podeszwowo stopę. Jest na bocznej części podudzia.

20. Mięsień trójgłowy łydki leży na tylnej części podudzia. Obejmuje mięsień brzuchaty (z dwoma głowami) i mięsień płaszczkowaty. Sięga od kości udowej do guzowatości piętowej. Jest to zginacz podeszwowy stopy i kolana. Mięsień płaszczkowaty jest zginaczem stawu skokowego górnego.

21. Mięsień podkolanowy rozciąga się od kości udowej (kłykieć boczny) do kości piszczelowej. Uczestniczy w zginaniu kolana i obraca podudzie do wewnątrz (przy zgiętym kolanie). Jest w tylnej części podudzia.

22. Mięsień podeszwowy leży pomiędzy kłykciem bocznym kości udowej a guzem piętowym. Napina torebkę stawu kolanowego.

23. Mięsień piszczelowy tylny odwodzi i przywraca stopę.

24. Mięsień zginacz długi palców sięga od kości piszczelowej do podstaw paliczków dystalnych. Zgina stopę i palce. Ponadto odwraca i przywodzi stopę.

25. Mięsień zginacz długi palucha rozpoczyna się na kości strzałkowej, a kończy na podstawie paliczka dalszego palucha. Uczestniczy w zginaniu palców (II i III) oraz palucha. Jest ważny podczas chodzenia.

26. Mięśnie grzbietu stopy obejmują: mięsień prostownik krótki palucha (od kości piętowej do grzbietu palucha), który odwodzi i prostuje paluch; oraz mięsień prostownik krótki palców (od kości piętowej do grzbietów poszczególnych paliczków (prostuje palce).

27. Mięśnie podeszwy obejmują: odwodziciel, zginacz i przywodziciel palucha, odwodziciel i zginacz palca małego, przewistawiacz palca małego oraz mięśnie pośrednie podeszwy (zginacze krótkie palców, mięśnie międzykostne podeszwowe i grzbietowe – utrzymują sklepienie stopy i zginają palce).

Mięśnie kończyny górnej:

7. Mięsień naramienny rozciąga się między łopatka, obojczykiem i kością ramieniową. Zgina ramię w stawie ramiennym, odwodzi i cofa ramię.

8. Mięsień dwugłowy ramienia rozciąga się pomiędzy łopatką a kością promieniową. Zgina i odwraca przedramię, odwodzi i przywodzi ramię. Obejmuje głowę długa i głowę krótka. Leży w przedniej części ramienia.

9. Mięsień trójgłowy leży w tylnej części ramienia. Rozciąga się miedzy łopatką a kością łokciową. Prostuje staw łokciowy.

10. Mięsień nawrotny obły leży w przedniej części przedramienia. Rozpoczyna się w kości ramieniowej a kończy na kości promieniowej Nawraca przedramię i zgina staw łokciowy.

11. Mięsień zginacz promieniowy nadgarstka zgina staw łokciowy i promieniowo nadgarstkowy oraz nawraca przedramię.

12. Mięsień dłoniowy długi zgina rękę.

13. Mięsień zginacz łokciowy nadgarstka rozciąga się między kością ramieniową i kośćmi nadgarstka. Zgina staw promieniowo-nadgarstkowy.

14. Mięsień zginacz powierzchniowy palców zgina staw łokciowy, staw promieniowo-nadgarskowy, staw śródręczno-paliczkowy i stawy międzypaliczkowe bliższe.

15. Mięsień zginacz głęboki palców zgina staw promieniowo-nadgarstkowy, staw śródręczno-paliczkowy i stawy międzypaliczkowe, ponadto zapewnia odwodzenie ręki.

16. Mięsień zginacz długi kciuka leży w warstwie głębokiej mięśni przedramienia. Ciągnie się od kości promieniowej do podstawy paliczka dalszego kciuka. Zgina staw międzypaliczkowy kciuka.

17. Mięsień ramienno-promieniowy leży bocznie na przedramieniu. Rozciąga się od kości ramiennej do wyrostka rylcowatego kości promieniowej. Zgina staw łokciowy, odwraca i nawraca przedramię.

18. Mięsień prostownik promieniowy długi i krótki nadgarstka – prostują rękę, zginają staw łokciowy.

19. Mięsień odwracacz przedramienia odwraca przedramię.

20. Mięsień prostownik palców prostuje i odwodzi palce.

21. Mięsień prostownik palca małego leży w tylnej części przedramienia. Rozciąga się od nadkłykcia bocznego kości ramieniowej do palca małego.

22. Miesień prostownik łokciowy nadgarstka prostuje i przywodzi rękę.

23. Mięsień odwodziciel długi kciuka i mięsień prostownik krótki kciuka odwodzą kciuk i rękę. Prostują kciuk w stawie śródręczno-paliczkowym.

24. Mięsień prostownik długi kciuka przywodzi i prostuje kciuk.

25. Mięsień prostownik palca wskazującego prostuje i przywodzi (do palca środkowego) palec wskazujący.

26. Mięśnie ręki obejmują mięśnie kłębu, kłębiku i mięśnie środkowe dłoni. Należą tutaj przywodziciele, odwodziciele, przeciwstawiacze i zginacze palców.

Mięśnie brzucha są tłocznią jamy brzusznej. Zapewniają defekację, oddawanie moczu i poród. Uczestniczą w ruchach tułowia, utrzymują postawę ciała, stanowią mięśnie wydechowe.

Mięśnie grzbietowe umożliwiają ruchy obręczy kończyny górnej, tułowia i utrzymanie postawy ciała. Biorą udział w oddychaniu.

Mięśnie szyi umożliwiają ruchy głowy i szyi. Uczestniczą w wydawaniu głosu oraz w oddychaniu i pobieraniu pokarmu.

Mięśnie mimiczne zapewniają mimikę twarzy, pobieranie pokarmu, regulowanie wielkości otworu jamy ustnej i oczodołów.

Mięśnie klatki piersiowej uczestniczą w oddychaniu, w ruchach tułowia i obręczy kończyny górnej oraz w utrzymaniu postawy ciała.

 

Układ nerwowy

W obrębie układy nerwowego wydzielić można centralny (ośrodkowy = OUN = CUN) układ nerwowy, obwodowy układ nerwowy (peryferyjny układ nerwowy = PUN) i wegetatywny (autonomiczny = WUN) układ nerwowy.

OUN obejmuje mózgowie i rdzeń kręgowy.

PUN utworzony jest przez nerwy czaszkowe (12 par nerwów) i ich zwoje, nerwy rdzeniowe (31 par nerwów) i ich zwoje oraz receptory odbierające bodźce.

WUN składa się z układu współczulnego (dawniej zwanego sympatycznym) i przywspółczulnego (parasympatycznego).

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis) leży w kanale kręgowym. Otoczony jest oponą twardą, pajęczynową i naczyniową (miękką). Rozciąga się od rdzenia przedłużonego do 1-2 kręgu lędźwiowego i osiąga długość 41-45 cm. Przybiera kształt lekko spłaszczonego walca, stopniowo zwężającego się ku dołowi w tzw. nić końcową. Nić końcowa sięga do kręgu guzicznego. Wzdłuż osi długiej po stronie grzbietowej przebiega płytka bruzda (szczelina) tylna, po stronie brzusznej – głęboka bruzda przednia.

W przekroju poprzecznym zauważyć można dwie strefy: zewnętrzna warstwa zbudowana jest z istoty białej, wewnętrzna strefa jest utworzona z istoty szarej. Istota szara ma kształt litery H. W centrum istoty szarej widnieje kanał środkowy (canalis centralis), wyścielony ependyma (patrz tkanka glejowa). Kanał centralny nie jest drożny na całej długości (z wyjątkiem płodów), bowiem stopniowo zarasta tkanką glejową. Wypełniony jest również płynem rdzeniowym. Kanał centralny kontaktuje się z komorą IV rdzenia przedłużonego.

W istocie szarej wyróżnia się rogi przednie (brzuszne) i rogi tylne (grzbietowe). Rogi (róg przedni i tylny) połączone są częścią pośrednią. Obie strony (symetryczne) istoty szarej połączone są spoidłem szarym (w środku spoidła jest kanał centralny).

Istota biała rdzenia zbudowana jest z aksonów mielinowych i bezosłonkowych, które tworzą pęczki układające się w drogi. Istnieją drogi zstępujące (mające początek w korze mózgowej, w jądrach podstawnych i w pniu mózgu), drogi wstępujące (zaczynające się w zwojach rdzeniowych i w samym rdzeniu, a biegnące do pnia mózgu, jąder podstawnych i kory mózgowej), drogi rdzeniowe własne (w obrębie rdzenia) oraz drogi korzonkowe (wpadają do rdzenia przez korzonki tylne i biegną do wyższych pięter OUN).

Rdzeń posiada budowa segmentową (odcinkową). Segment rdzenia nosi nazwę neuromeru. Każdy odcinek pokrywa się z wyjściem nerwów rdzeniowych (1 nerw to para korzonków). W części szyjnej jest 8 odcinków, zatem odchodzi tu 8 par nerwów. Z części piersiowej – 12 par nerwów, z części lędźwiowej 5 par nerwów, z części krzyżowej 5 par nerwów, a z części guzicznej – 1 para nerwów, w sumie 31 par nerwów rdzeniowych.

Neurony ruchowe mieszą się w rogach przednich. Neurony czuciowe zlokalizowane są w rogach tylnych. Od rogów przednich odchodzą korzonki przednie. Od rogów tylnych odchodzą korzonki tylne.

W odcinku piersiowym i lędźwiowym i guzicznym występują rogi boczne, zawierające ośrodki układu autonomicznego. W części piersiowej i lędźwiowej są ośrodki współczulne, a w części krzyżowej, guzicznej oraz w pniu mózgu – ośrodki przywspółczulne. Włókna neuronów autonomicznych towarzyszą korzonkom przednim (ruchowym).

Korzonek czuciowy i korzonek ruchowy łączą się w wiązkę tworząc nerw rdzeniowy mieszany (nervus spinalis), który opuszcza kręgosłup przez otwór międzykręgowy. W każdym korzonku tylnym (czuciowym) znajduje się zwój, w którym mieszczą się perykariony neuronów czuciowych.

Po wspólnym przebiegu wiązka korzonków ulega ponownemu rozdzieleniu na gałąź przednią i gałąź tylną, przy czym każda z gałęzi posiada włókna czuciowe i włókna ruchowe. Docierają one do skóry oraz poszczególnych mięśni.

Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych unerwiają mięśnie kręgosłupa i skórę karku oraz grzbietu. Zawierają nerwy współczulne.

Gałęzie przednie dochodzą do mięśni przedniej części tułowia i do kończyn. Obejmują one także nerwy współczulne. Neurony wegetatywne oddzielają się od korzonków przednich i tworzą gałązkę łączącą białą, która przechodzi do zwoju kręgowego autonomicznego (włókna przedzwojowe). Tutaj włókna gałązki białej kontaktują się z neuronami które oddają aksony do gałązki szarej. Gałązka szara wraca do korzonka i wraz z włóknami motorycznymi podążają do naczyń mięśni i samych miocytów (jako włókna zazwojowe).

Opony rdzenia kręgowego są unerwione przez gałązki oponowe, które oddzielają się od nerwu rdzeniowego (po wyjściu z kręgosłupa) i powracają w kierunku rdzenia.

Należy zapamiętać, że włókna nerwowe ruchowe są odśrodkowe, czyli eferentne i przewodzą impulsy nerwowe od OUN do komórek efektorowych (np. mięśni). Natomiast włókna nerwowe czuciowe są dośrodkowe, czyli aferentne i przewodzą podniety nerwowe od receptorów do OUN.

Opony mózgowo-rdzeniowe. Zbudowane są z tkanki łącznej właściwej. Pełnia funkcje ochronne i odżywcze w stosunku do mózgowia i rdzenia kręgowego.

Opona twarda (twardówka) przylega do kości czaszki lub powierzchni kanału kręgowego. Jest zespolona z okostną (blaszka zewnętrzna opony). Blaszka środkowa opony twardej obejmuje naczynia krwionośne i nerwy. Blaszka wewnętrzna jest błoną surowiczą utworzona przez nabłonek.

Opona pajęcza (pajęczynowa, pajęczynówka) zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej zbitej i z nabłonka surowiczego. Do opony twardej przylega łącznotkankowa warstwa zbita (płyta pajęczynowa), od której odchodzą pod kątem prostym beleczki łącznotkankowe. Beleczki łącznotkankowe kontaktują się z opona miękką. Przestrzenie międzybeleczkowe tworzą jamę podpajęczą, wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym. Płyta jest pokryta z każdej strony nabłonkiem surowiczym.

Opona miękka (naczyniowa, naczyniówka) zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej. Zawiera system naczyń krwionośnych włosowatych. Pokryta jest nabłonkiem surowiczym. Od naczyniówki odchodzą naczynia krwionośne do tkanki glejowej (neurogleju) mózgowia i rdzenia kręgowego.

Płyn mózgowo-rdzeniowy jest przesączem osocza krwi. Występuje w ilości około 120 ml. Zawiera limfocyty (2-5/mm³), sód, potas, wapń, chlor, białka (200-300 mg/l), w tym immunoglobulinę G (10-40 mg/l), mocznik i glukozę (2,25-4,16 nmol/l = 40-75 mg%). W zdrowym organizmie jest klarowny. Do badań jest pobierany przez nakłucie lędźwiowe (w obszarze 4-5 kręgu lędźwiowego). Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego pozwala na rozpoznanie krwotoku podpajęczego i stanów zapalnych w obrębie OUN.

Mózgowie złożone jest z pnia (trzonu) mózgu oraz z mózgu. Pień mózgu zawiera rdzeń przedłużony, most, śródmózgowie, podwzgórze i wzgórze. Przeciętna masa mózgowia wynosi 1350 g (goryla 530 g).

Rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie stanowią tylną część pnia mózgu. Zlokalizowane są tu ośrodki ruchowe i czuciowe oraz jądra nerwów od III do XII. Tu znajdują się niektóre ośrodki układu pozapiramidowego (mimowolno-ruchowego) i układu limbicznego.

Rdzeń przedłużony pod względem filogenetycznym należy do rdzenia kręgowego. Na brzusznej powierzchni rdzenia przedłużonego leżą wypukłości - piramidy ze szlakami piramidowymi. Bocznie leżą oliwki. Grzbiet rdzenia przedłużonego buduje dno komory IV. Na grzbiecie leży jądro pęczka smukłego i jądro pęczka klinowatego. Są to ośrodki czucia głębokiego. Przez rdzeń przedłużony przebiega kanał centralny wnikający do komory IV. Piramidy są drogami ruchowymi. Na granicy z rdzeniem kręgowym drogi te krzyżują się. Oliwki regulują napięcie mięśni.

W rdzeniu przedłużonym znajdują się jądra nerwu językowo-gardłowego, błędnego, dodatkowego i podjęzykowego). Część ta zamyka więc łuki odruchowe okolic gardzieli i twarzy (ssanie, kaszel, żucie, kichanie, łzawienie, ślinienie).

W przedniej części mieści się most zbudowany z nakrywki (grzbiet) i z podstawy (część brzuszna). W nakrywce są jądra nerwu trójdzielnego, odwodzącego, twarzowego i słuchowego, ponadto cztery jądra przedsionkowe (uczestniczą w procesie utrzymania równowagi ciała). Pod dnem komory IV skupione są jądra przedsionkowe, do których dochodzą włókna nerwu przedsionkowego (przekazuje impulsy z narządu równowagi).

Komora IV ma kształt rombu. Przednia część rombu należy do mostu, a tylna – do rdzenia przedłużonego. W przodzie, komora IV przechodzi w wodociąg Sylwiusza. Na dnie komory (w dole równoległobocznym) znajdują się 2 jądra nerwu błędnego. I-rzędowe ośrodki naczynio-ruchowe mieszczą się właśnie na dnie IV komory rdzenia przedłużonego. Wpływają na nie bodźce dopływające z kory mózgowej i z podwzgórza. II-rzędowe ośrodki naczynioruchowe są zlokalizowane w komórkach rogów bocznych rdzenia kręgowego. Na dnie komory IV są także ośrodki oddechowe (wdechu i wydechu).

Śródmózgowie jest najmniejszą środkowa częścią mózgowia, przykrytą przez móżdżek i półkule mózgowe. Część brzuszna tworzy konary mózgowe, w których przebiegają szlaki nerwowe z mózgu do rdzenia. Pomiędzy konarami wybiega nerw okoruchowy. Grzbietowa część posiada ciałka (wzgórki) czworacze. Do wzgórków przednich dochodzą włókna nerwowe z siatkówki. Do wzgórków tylnych docierają włókna nerwowe z narządu słuchu. Komora śródmózgowia jest kanałowa (zwężona) i łączy komorę III z komorą IV. W śródmózgowiu leżą jądra czerwienne, jądra nerwu okoruchowego i bloczkowego (zapewniają ruchy gałek ocznych) oraz twór siatkowaty.

W śródmózgowiu przebiegają drogi dośrodkowe: pęczek grzbietowy i pęczek brzuszny, które łączą układ siatkowaty, podwzgórze i układ limbiczny. Spośród dróg odśrodkowych należy wymienić drogę korowo-rdzeniową, korowo-jądrową, korowo-mostową oraz drogi odczerwienne i odczworacze. Jądra czerwienne uczestniczą w regulacji napięcia mięśni.

Twór siatkowaty to skomplikowany system włókien nerwowych. Wpływa pobudzająco na korę mózgową (w sposób nieswoisty, czyli niezależnie od rodzaju działającego na organizm bodźca). Utrzymuje stan czuwania, umożliwia skupienie uwagi i kojarzenie. Zapewnia przerwanie snu.

Podwzgórze leży między skrzyżowaniem nerwów wzrokowych a ciałami sutkowatymi, brzusznie do III komory. Jest powiązane z przysadką mózgową.

Zawiera ważne grupy neuronów – jądra. Spośród wielu występujących jąder istotne są: nucleus paraventricularis = jądra przykomorowe, nucleus supraopticus = jądra nadwzrokowe, nucleus anterior = jądra przednie i nucleus medialis = jądra środkowe.

Połączenia nerwowe i krwionośne przysadki mózgowej z podwzgórzem tworzą układ podwzgórzowo-przysadkowy. Neurony biegnące od jąder do płata tylnego (nerwowego) przysadki tworzą drogę podwzgórzowo-przysadkową.

Przysadkowy układ wrotny (naczyniowy; nie są to żyły wrotne, lecz długie naczynia włosowate, łączące się z naczyniami włosowatymi przysadki) łączy podwzgórze z częścią przednią (gruczołową) przysadki. Krew z tętnicy szyjnej wewnętrznej płynie do guza popielatego i wyniosłości środkowej, a następnie do części gruczołowej przysadki. Do wyniosłości środkowej docierają aksony neuronów małych podwzgórza, które mają początek w jądrach środkowych. Jądra środkowe syntetyzują liberyny (hormony uwalniające) i statyny (hormony hamujące) dla hormonów tropowych przysadki. Liberyny i statyny są transportowane aksonami do wyniosłości środkowej i guza popielatego. Przepływająca krew zabiera te hormony i transportuje je do części gruczołowej przysadki. W części gruczołowej powodują zahamowanie lub uwolnienie określonego hormonu tropowego.

W jądrach (duże neurony) przykomorowych i nadwzrokowych produkowane są hormony odkładane następnie w części nerwowej przysadki. Tymi hormonami są: oksytocyna (jądra nadwzrokowe), wazopresyna i wazotocyna (jądra przykomorowe). Wytwarzane w neuronach białko neurofizyna umożliwia transport hormonów przez aksony do części nerwowej przysadki. Początkowo hormony są gromadzone w kolbach aksonu (dolna rozszerzona część) jako pęcherzyki – kule Herringa. Odłączenie neurofizyny od hormonu umożliwia jego wydzielenie z aksonu.

W podwzgórzu występują ośrodki wegetatywne układu autonomicznego, wpływające na metabolizm tłuszczów i cukrów. Jądra środkowe tworzą ośrodek głodu, sytości i termoregulacji.

Do podwzgórza docierają włókna nerwowe z móżdżku, z kory mózgowej, z tworu siatkowatego, z układu współczulnego i z rdzenia kręgowego.

Dawniej, do podwzgórza zaliczano pole przedwzrokowe. Obecnie uważane jest za strukturę oddzielną. Pole to wykazuje dymorfizm płciowy; u mężczyzn jest 5-krotnie większe niż u kobiet. Zlokalizowane są w nim receptory dla estrogenów. U płodów i noworodków występuje białko alfa-fetoproteina wiążąca estrogeny. U osobników żeńskich estrogeny związane są przez to białko, przez co nie wywierają wpływu na neurony. Tymczasem estrogeny zwiększają masę i liczbę neuronów i paradoksalnie wywołują wystąpienie stereotypu zachowania chłopięcego (!) w pierwszym okresie życia. Związanie estrogenu przez fetoproteinę uniemożliwia wystąpienie zachowania chłopięcego u dziewczynek. U osobników męskich krąży we krwi testosteron. Testosteron nie jest wiązany przez fetoproteinę. Jednakże jest transportowany do komórek nerwowych i tam metabolizowany do estrogenów, które wywołują wzrost ilości i masy neuronów.

Wzgórze zbudowane jest z blaszki rdzeniowej zewnętrznej (składnikiem jest istota biała) i z blaszki rdzeniowej wewnętrznej (istota szara). Blaszka wewnętrzna dzieli wzgórze na części: boczną, przyśrodkową i przednią. Część przyśrodkowa przylega do komory III. Pod wzgórzem leży podwzgórze.

Wzgórze zawiera jądra i liczne pęczki włókien nerwowych. Ogólnie ujmując jest to podkorowy ośrodek podkorowy dla czucia powierzchniowego i głębokiego. Pośredniczy w neurotransmisji między ośrodkami czuciowymi rdzenia kręgowego i kresomózgowia. Tędy przepływają informacje bólowe, dotykowe, węchowe i impulsy z receptorów stawów oraz mięśni. Jądro brzuszne boczne uczestniczy w procesie koordynacji i kontroli czynności ruchowych. Jądro grzbietowe przyśrodkowe przekazuje impulsy z innych jąder i układu limbicznego do płata czołowego. Jądra nieswoistego układu wzgórza należą do układu siatkowatego i uczestniczą w przekazywaniu impulsów nieswoistych do kory mózgowej.

Komora III leży w międzymózgowiu. Wypełniona jest płynem mózgowo-rdzeniowym. Ściany boczne utworzone są przez wzgórze i podwzgórze. Na dnie leży wspomniana już (przy podwzgórzu) wyniosłość środkowa. Ściana górna pokryta jest splotem naczyniówkowym i wytwarza płyn mózgowo rdzeniowy. Ściana przednia utworzona jest między innymi przez spoidło przednie, łączące struktury węchomózgowia w obu półkulach mózgowych. W ścianie tylnej leży spoidło tylne, spoidło uzdeczkowe i szyszynka. Komora III jest połączona z komorami bocznymi (są w obu półkulach mózgu) oraz z komorą IV. Na dnie III komory mieszczą się nadrzędne ośrodki WUN.

Mózgowie rozwija się z trzech zawiązków-pęcherzyków cewy nerwowej. Pierwszy, czyli przedni zawiązek nosi nazwę przodomózgowia, drugi (środkowy) – śródmózgowia, trzeci (tylny) – tyłomózgowia.

W trakcie embriogenezy przodomózgowie i tyłomózgowie dzielą się na dwa kolejne pęcherzyki, przez co powstaje w sumie 5 pęcherzyków: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, tyłomozgowie i rdzeniomózgowie.

Tyłomózgowie rozwija się w omówiony już rdzeń przedłużony z ośrodkami odruchowymi. Tutaj należy także móżdżek.

Móżdżek (cerebellum) koordynuje ruchy mimowolne, jest częścią układu pozapiramidowego. Zbudowany jest z dwóch półkul mózgowych, połączonych robakiem. Półkule pokryte są korą móżdżku, zbudowana z istoty szarej. Wnętrze wypełnia istota biała. W korze wyróżnia się 3 warstwy:

1. Warstwa drobinowa, zbudowana z gwiaździstych;

2. Warstwa zwojowa, zbudowana z neuronów gruszkowatych Purkinjego i z astrocytów;

3. Warstwa ziarnista, zbudowana z komórek ziarnistych.

Móżdżek wpływa na neurony ruchowe za pośrednictwem jądra czerwiennego, oliwki, jąder przedsionkowych i układu siatkowatego. Połączony jest z rdzeniem przedłużonym, ze śródmózgowiem i z mostem. W móżdżku znajdują się ośrodki regulujące napięcie mięśniowe, siłę skurczu mięśni oraz uczestniczące w utrzymaniu równowagi. Włókna domóżdżkowe i odmóżdżkowe tworzą most Varola (łączy funkcjonalnie i anatomicznie obie półkule móżdżku z obiema półkulami mózgu).

Międzymózgowie leży między kresomózgowiem a omówionym sródmózgowiem. W embriogenezie w międzymózgowiu powstają zawiązki oczu i nerwów wzrokowych. Tutaj zlokalizowane jest wzgórze, nadwzgórze, zawzgórze i podwzgórze, a jego ściany otaczają komorę III.

Nadwzgórze utworzone jest przez szyszynkę i trójkąt uzdeczek. Trójkąt uzdeczek złożony jest z lewej i prawej uzdeczki, ze spoidła uzdeczek i ze spoidła tylnego. Uzdeczki są elementem układu limbicznego.

Zawzgórze zbudowane jest z ciał kolankowatych i z poduszki (część układu wzrokowego). Ciała kolankowate przyśrodkowe są częścią analizatora słuchowego. Ciała kolankowate boczne są podkorowym ośrodkiem wzroku (integrują informacje wzrokowe). Są połączone ze wzgórkami czworaczymi śródmózgowia.

Kresomózgowie wykształca półkule mózgowe z korą mózgową i z jądrami podstawy (3 pary). Do jąder podstawy kresomózgowia należą: ciało prążkowane, przedmurze i ciało migdałowate.

Ciało prążkowane jest zespołem 3 ośrodków: jądro ogoniaste, łupina, gałka blada. Należy do układu pozapiramidowego, regulującego napięcie mięśniowe oraz koordynującego ruchy dowolne.

Do układu pozapiramidowego należy również przedmurze. Ciało migdałowate jest częścią układu limbicznego. Bierze udział w analizowaniu podniet węchowych, reguluje czynności popędowo-emocjonalne (w tym seksualne), pobieranie pokarmu; wyzwala reakcję ucieczki, wzbudzając strach.

Kora mózgowa (cortex cerebri) zbudowana jest z istoty szarej. Pokrywa półkule mózgowe kresomózgowia. W korze mieszczą się głównie perykariony i dendryty, natomiast białe wypustki aksonalne wnikają do istoty białej. Istota biała obok wypustek neuronów zawiera glejowy zrąb.

Włókna istoty białej są bezosłonkowe lub mielinowe. W istocie białej wyróżnia się drogi odkorowe (od kory do ośrodków podkorowych), drogi dokorowe (od ośrodków podkorowych do kory), drogi kojarzeniowe, czyli asocjacyjne (łączą określone ośrodki korowe w obrębie danej półkuli), drogi spoidłowe (łączą odpowiadające sobie ośrodki z obu półkul).

Półkule połączone są ze sobą za pomocą spoidła wielkiego i spoidła przedniego. Kora ma grubość od 2 do 5 mm.

Wyróżnia się korę nową (neocortex = isocortex), ewolucyjnie młodą i korę starą (archicortex = allocortex). Kora młoda pokrywa istotę białą. Kora stara natomiast pokryta jest istota białą (zakręt hipokampa). Kora stara zajmuje niewielka powierzchnie (1/12) mózgu i jest zbudowana z dwóch warstw komórek: drobinowej i piramidalnej.

Kora nowa zbudowana jest z 6 warstw:

1. Warstwa drobinowa, zbudowana głównie z tkanki glejowej;

2. Warstwa ziarnista zewnętrzna, zbudowana z neuronów piramidalnych i ziarnistych;

3. Warstwa piramidalna, zbudowana z neuronów piramidalnych;

4. Warstwa ziarnista wewnętrzna, zbudowana drobne komórki piramidalne i komórki ziarniste;

5. Warstwa zwojowa, zbudowana z neuronów dużych piramidalnych i z drobnych komórek ziarnistych;

6. Warstwa komórek wielokształtnych, zbudowana z komórek wrzecionowatych i piramidalnych.

Kora mózgowa jest pofałdowana i pobruzdowana:

1. Szczelina podłużna dzieli kresomózgowie na dwie półkule; półkule nie są równe pod względem wielkości; półkula lewa jest najczęściej większa od prawej.

2. Szczelina poprzeczna mózgu oddziela półkule od móżdżku.

3. Zakręt przedśrodkowy płata czołowego przebiega wzdłuż przedniej krawędzi szczeliny poprzecznej; tu mieści się ośrodek ruchów pisarskich ręki i ośrodek artykulacji mowy.

4. Bruzda boczna Sylwiusza oddziela płat czołowy i ciemieniowy od płatu skroniowego, w szczelinie leży wyspa.

5. Bruzda środkowa Rolanda rozdziela płat czołowy i ciemieniowy.

6. Bruzda ciemieniowo-potyliczna rozdziela płat ciemieniowy i potyliczny.

7. Zakręt hipokampa i zakręt obręczy leżące przyśrodkowo na powierzchni półkul są elementem układu limbicznego.

Płaty kory mózgowej:

1. Płat czołowy leży w przodzie od bruzdy środkowej; tu leżą ośrodki ruchowe i opuszka węchowa; umożliwia sterowanie ruchami dowolnymi i złożonymi formami zachowania; ośrodek Broca, czyli ruchowy ośrodek mowy zapewnia nadawanie mowy.

2. Płat ciemieniowy leży z tyłu bruzdy środkowej, zawiera ośrodki czucia dotyku i czucia głębokiego; umożliwia rozpoznawanie przedmiotów.

3. Styk ciemieniowo-skroniowo-potyliczny pełni funkcje kojarzeniowe, w tym dotyczące także funkcji mowy.

4. Płat potyliczny jest tylna częścią półkul, zawiera ośrodek wzroku, w tym ośrodek wzrokowy mowy; umożliwia analizę i integrację informacji wzrokowej.

5. Płat skroniowy zawiera ośrodek słuchu, w tym ośrodek słuchowy mowy; umożliwia analizę i integrację informacji słuchowej.

Drogi (szlaki) ośrodkowego układu nerwowego.

Drogi piramidowe są szlakami korowo-rdzeniowymi. Rozpoczynają się w ośrodkach ruchowych kory mózgowej, biegną do rdzenia (do rdzeniowych ośrodków ruchowych), wcześniej ulegając skrzyżowaniu na granicy rdzenia kręgowego i rdzenia przedłużonego (skrzyżowanie piramid). Do ośrodków rdzeniowych (brzuszne rogi rdzenia) przekazują podniety indukujące ruchy dowolne (lokomocyjne, manipulacyjne). Pobudzenie tych ośrodków dociera jako impuls wprost do efektora.

Drogi pozapiramidowe rozpoczynają się w jądrze czerwiennym śródmózgowia, a kończą w ośrodkach ruchowych rogów przednich rdzenia kręgowego. Cały układ pozapiramidowy jest skomplikowany i obejmuje drogę długą (od ośrodków dyspozycyjnych do rdzenia kręgowego), drogę krótką (pomiędzy elementami ośrodka dyspozycyjnego) oraz ośrodek dyspozycyjny, złożony z jąder podkorowych, z prążkowia, z wzgórza, z jądra czerwiennego, z jądra czarnego, z móżdżku oraz z tworu siatkowatego. Układ pozapiramidowy kieruje ruchami mniej precyzyjnymi, na zasadzie odruchu własnego. Steruje mimowolną kombinacją ruchową (np. zachowanie równowagi, napięcie mięśniowe). Przejmuje na siebie także ruchy wyuczone (np. jazda na rowerze).

Drogi czuciowe zbudowane są z trzech neuronów.

7. I neuron leży w zwoju międzykręgowym; przewodzi pobudzenie z obwodu do grzbietowego (tylnego) rogu rdzenia kręgowego.

8. II neuron odbiera bodziec od neuronu I w grzbietowym rogu rdzenia kręgowego i przewodzi go do wzgórza w międzymózgowiu.

9. III neuron odbiera pobudzenie od neuronu II we wzgórzu i przekazuje go do ośrodka sensorycznego (czuciowego) kory mózgowej, gdzie powstaje czucie świadome.

Pomiędzy dogami sensorycznymi i motorycznymi (ruchowymi, a więc układu piramidowego i pozapiramidowego) występuje połączenie typu łuku odruchowego i połączenie asocjacyjne (kojarzeniowe).

Łuk odruchowy zespala neuron czuciowy międzykręgowy z neuronem motorycznym przedniego rogu istoty szarej rdzenia kręgowego w tym samym segmencie. Między oboma neuronami może występować neuron pośredniczący.

Połączenie asocjacyjne występuje w korze mózgowej i umożliwia świadomą, dowolna reakcje na bodziec.

Układ limbiczny kontroluje czynności podwzgórza. Jest utworzone przez opuszkę węchową, hipokamp, korę czołowo-skroniową, ciało migdałowate, jądra wzgórza i podwzgórza. Uczestniczy w tworzeniu pamięci świeżej i trwałej. Kieruje czynnościami popędowo-emocjonalnymi (jest analizatorem emocjonalnym). Jest odpowiedzialny za uczenie się, sen, pobieranie pokarmu i wody, reakcje obronne, reakcje agresji, czynności seksualne i macierzyńskie.

Nerwy czaszkowe. Z mózgowia odchodzi 12 par nerwów:

I Nerw węchowy, bierze początek w receptorze węchu (okolica węchowa) jamy nosowej; uszkodzenie nerwu powoduje anosmię (nierozróżnianie zapachów); jest nerwem czuciowym.

II Nerw wzrokowy, bierze początek w siatkówce oka; na podstawie mózgu oba nerwy ulegają skrzyżowaniu; zanik lub uszkodzenie nerwu powoduje utratę wzroku; jest nerwem czuciowym.

III Nerw okoruchowy, bierze początek z ośrodka ruchowego pnia mózgu; unerwia mięśnie oka; niedowład lub porażenie objawia się opadnięciem powiek i rozszerzeniem źrenic; jest nerwem ruchowym.

IV Nerw bloczkowy, dociera z pnia mózgu do mięśni oka; w razie uszkodzenia lub porażenia występuje niemożność patrzenia w dół oraz w bok; jest nerwem ruchowym.

V Nerw trójdzielny, zbudowany jest z włókien ruchowych i czuciowych. Część czuciowa obejmuje 3 gałązki: nadoczodołową, podoczodołową i żuchwową (ta jest czuciowo-ruchowa!); unerwia skórę twarzy, zatoki przynosowe i błonę śluzową jamy ustnej i nosowej, a także oponę miękka i zęby. Część ruchowa unerwia mięśnie twarzoczaszki (np. żwacze). Neurony czuciowe I rzędu są zlokalizowane w zwoju półksiężycowatym Gassera. Od tego zwoju odbiegają wspomniane trzy gałązki. Jądra czuciowe nerwu trójdzielnego są zlokalizowane w moście (tzw. jądro główne), w rdzeniu przedłużonym i w części szyjnej rdzenia kręgowego. W moście mieści się także jądro ruchowe omawianego nerwu. Napadowe wyładowania bioelektryczne w obrębie nerwu trójdzielnego powoduje wystąpienie nerwobólu (rwy). Ból jest silny, rwący lub piekący, połączony z drżeniem mięśni twarzy oraz z łzawieniem.

VI Nerw odwodzący rozpoczyna się w pniu mózgu i unerwia mięsień prosty boczny gałki ocznej; porażenie nerwu uniemożliwia patrzenie w bok; jest nerwem ruchowym.

VII Nerw twarzowy, jest nerwem mieszanym, unerwiającym mięśnie mimiczne, mięsień szeroki szyi, ślinianki, gruczoły łzowe, gruczoły śluzowe jamy nosowej i mięśnie nadgnykowe. Porażenie nerwu wiążę się ze zniekształceniem rysów twarzy. Część czuciowa umożliwia odbieranie wrażeń smakowych z języka (słony i słodki).

VIII Nerw słuchowy, rozpoczyna się w narządzie Cortiego (receptory słuchowe). Jądro tego nerwu mieści się w moście mózgu. Obejmuje nerw ślimakowy, którego uszkodzenie powoduje utratę słuchu, oraz nerw przedsionkowy, który przewodzi dośrodkowo pobudzenia powstające w błędniku (nerw równowagi). Uszkodzenie nerwy równowagi powoduje zawroty głowy, oczopląs i zaburzenia równowagi. Jest nerwem czuciowym.

IX Nerw językowo-gardłowy, prowadzi włókna do gardła i z gardła oraz z kubków smakowych i do gruczołów ślinowych (unerwienie wydzielnicze); jest zatem nerwem mieszanym. Zapewnia odruch gardłowy (wymiotny) w razie podrażnienia tylnej ściany gardła, a także odruch podniebienny (uniesienie łuku podniebiennego w razie jego podrażnienia mechanicznego). Unerwia jamę bębenkową, trąbkę Eustachiusza, migdałki i tylną część języka (czuciowo). Ruchowe unerwienie mięśni gardła zapewnia akt połykania pokarmu i wody.

X Nerw błędny, jest nerwem mieszanym. Unerwia ruchowo mięśnie podniebienia miękkiego, gardła i krtani. Część czuciowa dociera do skóry, naczyń krwionośnych (wzrost ciśnienia krwi powoduje podrażnienie receptorów i na drodze odruchowej rozszerzenie naczyń krwionośnych), płuc, żołądka i przełyku.

XI Nerw dodatkowy, dociera do mięśni szyjnych i tułowia (pas barkowy, miesień czworoboczny grzbietu = m. kapturowy, mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy) i jest nerwem ruchowym.

XII Nerw podjęzykowy, unerwia mięśnie języka i krtani; jest nerwem ruchowym. Zapewnia akt mówienia i połykania.

Bariera krew-mózg uniemożliwia przenikanie wielu substancji z krwi do tkanki nerwowej. Jest to mechanizm ochronny przed toksynami. Bariera zbudowana jest z nieprzepuszczalnego śródbłonka i ciągłej błony podstawnej naczyń krwionośnych. Dodatkowa warstwę (błonę) tworzy tkanka glejowa. Połączenia międzykomórkowe nabłonków są typu occludens i adherens. Transport substancji odbywa się w sposób kontrolowany przez cytoplazmę, w pęcherzykach transportowych.

Wegetatywny układ nerwowy.

WUN jest częścią układu nerwowego nie podlegającą naszej woli. Reguluje czynności narządów wewnętrznych. Anatomicznie i funkcjonalnie dzieli się na dwie antagonistyczne części: współczulną = sympatyczną i przywspółczulną = parasympatyczną.

Pobudzenie układu współczulnego uczynnia procesy kataboliczne (uwalnianie i zużywanie energii), np. glikogenolizę (następuje rozkład glikogenu w wątrobie i zwiększenie stężenia glukozy we krwi). Drażnienie wywołuje chronotropizm dodatni, batmotropizm dodatni i inotropizm dodatni serca (przyspieszenie czynności serca), zwężenie naczyń krwionośnych, podniesienie ciśnienia krwi, rozkurcz zwieraczy, zmniejszenie wydzielania soku żołądkowego, jelitowego, moczu i potu, rozszerzenie oskrzeli, zahamowanie perystaltyki jelit, rozszerzenie źrenic.

Pobudzanie układu przywspółczulnego prowadzi do nasilenia procesów anabolicznych (przyswajanie substancji pokarmowych, zmniejszenie zużycia energii). Drażnienie wywołuje wagotonię, czyli stan przewagi napięcia nerwu błędnego i układu przywspółczulnego. Przejawia się to zwolnieniem tętna (chronotropizm ujemny), obniżeniem ciśnienia krwi, rozszerzeniem naczyń mózgu, skurczem mięśni jelit i oskrzeli, zwiotczeniem zwieraczy i zwiększeniem wydzielania potu, moczu, soku żołądkowego i jelitowego; zwężeniem źrenic. Wzrost perystaltyki jelit ułatwia trawienie i wchłanianie pokarmu.

Ośrodki układu przywspółczulnego leżą w rdzeniu przedłużonym (ośrodki nerwów czaszkowych: III, VII, IX, X, XI) oraz w części krzyżowej rdzenia kręgowego (ośrodek nerwu miednicowego). Włókna przedzwojowe są długie, a zakończenia przedzwojowe są cholinergiczne. Zwoje leżą obwodowo w obrębie właściwych narządów (np. zwój sercowy). Włókna pozazwojowe są krótkie, a ich zakończenia również są cholinergiczne. Neuromediatorem jest acetylocholina.

Ośrodki układu współczulnego znajdują się w części szyjnej, piersiowej i lędźwiowej rdzenia kręgowego. Włókna przedzwojowe są krótkie, a ich zakończenia cholinergiczne. Zwoje układu współczulnego tworzą dwa pnie znajdujące się w klatce piersiowej i w jamie brzusznej po obu stronach kręgosłupa. Obecnie wyróżnia się zwój szyjny górny i dolny, zwój gwiaździsty, zwój trzewny, zwój krezkowy górny i zwój krezkowy dolny. Włókna pozazwojowe są długie, a ich zakończenia należą do adrenergicznych. Receptor adrenergiczny może być typu alfa (mięśnie gładkie naczyń krwionośnych) lub typu beta (serce, mięśniówka oskrzeli). Neuromediatorem (neurotransmiterem) jest noradrenalina, zwana dawniej sympatyną (sympatyczny układ nerwowy).

WUN reguluje przemianą materii, uczestniczy w utrzymaniu homeostazy, zapewnia integracje i synchronizację międzynarządową.

Nadrzędne ośrodki WUN leżą na dnie III komory międzymózgowia i mają połączenie z układem podwgórzowo-przysadkowym. W ontogenezie rozwija się szybciej niż OUN, co zapewnia samodzielne życie noworodkom i dostosowanie się organizmu do aktualnych warunków środowiska zewnętrznego.

Układ dokrewny

Przysadka mózgowa (hypophysis, glandula pituitaria). Waży 500-800 mg, leży w międzymózgowiu w zagłębieniu kości klinowej, w tzw. siodle tureckim. Składa się z części gruczołowej przedniej oraz z części nerwowej tylnej. Otoczona jest torebka łącznotkankową.

Część nerwowa jest połączona anatomicznie i funkcjonalnie z podwzgórzem tworząc układ podwzgórzowo-przysadkowy (patrz układ nerwowy). W części nerwowej odkładane są hormony syntetyzowane w jądrach nadwzrokowych i przykomorowych podwzgórza. Tymi hormonami są: oksytocyna, wazopresyna i wazotocyna.

Szyszynka (corpus pineale). Leży w nadwzgórzu, waży około 120 mg. Otoczona jest opona miękką. Łącznotkankowe rusztowanie dzieli gruczoł na płaciki. W siateczce łącznotkankowej przebiegają nerwy (układ współczulny) i naczynia krwionośne. W płacikach leżą komórki szyszynkowe – pinealocyty, komórki śródmiąższowe i labrocyty. Komórki śródmiąższowe należą do tkanki glejowej i wytwarzają wypustki cytoplazmatyczne.

Pinealocyty są komórkami jasnymi optycznie, nieregularnego kształtu, z dużym jądrem i jąderkiem oraz z szerokimi wypustkami. W cytoplazmie rozmieszczone są kropelki lipidowe, retikulum endoplazmatyczne agranularne i granularne, mikrotubule i mitochondria. Do pinealocytów przylegają synapsy nerwowe.

W miarę starzenia się organizmu, ziarna białkowe komórek szyszynki ulegają wapnieniu (hydroksyapatyt), tworząc acervulus cerebri, czyli piasek szyszynkowy (ziarna o średnicy 0,1-1 mm). Istnieje bariera krew-szyszynka.

Szyszynka syntetyzuje wazotocynę, histaminę, serotoninę (5-hydroksytryptamina), noradrenalinę oraz melatoninę.

Tarczyca (glandula thyroidea). Waży 25-40 g. Leży w przedniej części szyi, nieco niżej od krtani. Rozwija się z endodermy. Zbudowana jest z dwóch płatów bocznych połączonych cieśnią (przesmykiem). Gruczoł otoczony jest torebką łącznotkankową, od której odchodzą listewki dzielące miąższ na zraziki. W tkance łącznej przebiegają nerwy (zakończenia adrenergiczne) i naczynia krwionośne. Zraziki zawierają pęcherzyki tarczycowe (wydzielnicze), utworzone przez nabłonek jednowarstwowy zmienny (zależny od stanu fizjologicznego). Nabłonek może być płaski (aktywność obniżona), sześcienny (aktywny) lub walcowaty (aktywny). Do pęcherzyków przylegają komórki jasne C, wyposażone w diktiosom, retikulum endoplazmatyczne granularne i syntetyzujące kalcytoninę, serotoninę oraz somatostatynę. Komórki nabłonkowe (thyrocyty) leżą na blaszce podstawnej. Syntetyzują tyroksynę i trijodotyroninę. Pęcherzyki wydzielnicze posiadają światło wypełnione koloidem białkowym - tyreoglobuliną.

Przytarczyce (glandulae parathyroideae). Leżą na grzbietowej stronie tarczycy, w liczbie dwóch par (liczba zmienna). Ważą około 200 mg. Wywodzą się z endodermy. Otoczone są torebką łącznotkankową. Miąższ jest podzielony pasemkami łącznotkankowymi, w których przebiegają naczynia krwionośne i nerwy. Miąższ zawiera komórki główne jasne, główne ciemne i kwasochłonne.

Komórki główne zawierają ziarenka glikogenu, mitochondria, retikulum granularne, diktiosomy i pęcherzyki sekrecyjne. Syntetyzują parathormon i kalcytoninę.

Komórki kwasochłonne zawierają liczne mitochondria i ziarnistości.

Grasica (thymus). Leży za mostkiem, w śródpiersiu, waży 15-30 g. Masa zależy od wieku osobnika: noworodki – ok. 15 g, dzieci – do 40 g, dorośli (ulega stopniowemu stłuszczaniu) – 20-30 g. Wywodzi się z mezodermy i endodermy. Otoczona jest torebką łącznotkankową. Zrąb grasicy jest nabłonkowy i pochodzi z endodermy !. Komórki macierzyste limfocytów są pochodzenia mezodermalnego. Pasma tkanki łącznej wnikają do miąższu gruczołu i dzielą go na dwa płaty lobi thymi (przegroda międzypłacikowa jest łącznotkankowa!). Miąższ grasicy wykazuje budowę zrazikową (zraziki grasicze – lobuli thymi). W zrazikach wyróżnia się strefę korową i rdzenną (cortex et medulla thymi).

Rdzeń jest optycznie jaśniejszy od kory. Zawiera makrofagi, limfocyty małe i średnie – tymocyty (wokół naczyń krwionośnych), duże komórki nabłonkowe, wyposażone w retikulum endoplazmatyczne granularne, diktiosomy i pęcherzyki transportowo-wydzielnicze. Komórki nabłonkowe syntetyzują hormony polipeptydowe (np. tymozyna, tymopoetyna, TFX

Wysepki Langerhansa (insula Langerhansi). Znajdują się w trzustce (pancreas), w liczbie od 500 000 do 2 mln. Masa wysepek wynosi około 1000 mg. Każda wysepka zbudowana jest z części nabłonkowej, ze zrębu łącznotkankowego, torebki łącznotkankowej oraz z miąższu. Miąższ obejmuje komórki endokrynowe pochodzenia ektodermalnego (są pochodzenia nerwowego!), należące do układu APUD (amine precursors uptake-decarboxylation), które poprzez dekarboksylację tlenową aminokwasów syntetyzują związki aminowe o dużej aktywności biologicznej. Dawne poglądy o pochodzeniu endodermalnym okazały się niesłuszne.

Nadnercza (glandula suprarenalis). Leżą na górnych biegunach nerek, każde waży około 5-6 g i otoczone jest torebka łącznotkankową. Listewki łącznotkankowe przenikające miąższ gruczołu podtrzymują naczynia krwionośne i nerwy. W przekroju wyróżnia się strefę korowa i rdzeniową. Rdzeń powstaje z ektodermy, a kora z mezodermy.

Kora nadnerczy wykazuje warstwowa budowę: warstwę kłębkową, pasmowatą i najgłębszą – siatkowatą.

Warstwa kłębkowa zbudowana jest z gruczołowych komórek nabłonkowych, ulegających zgrupowaniu w kuliste skupienia i pasemka o nieregularnym przebiegu (łuki). Komórki maja retikulum endoplazmatyczne gładkie (agranularne), co świadczy o produkcji ciał sterydowych. Dowodzą tego również kanalikowe grzebienie mitochondrialne. W tej warstwie syntetyzowany jest aldosteron, który jest mineralokortykosteroidem, wytwarzanym z cholesterolu, poprzez pregnenolon, progesteron i 18-hydroksykortykosteron. Mineralokortykosteroidem jest także 11-dezoksykortykosteron, który najczęściej jest przekształcany w kortykosteron lub w aldosteron.

 Układ krążenia

Układ krążenia zbudowany jest z naczyń krwionośnych (tętnice, żyły, naczynia włosowate) oraz z serca. Częścią układu krążenia jest również układ chłonny.

7. Układ krążenia zapewnia ciągły i zorganizowany ruch krwi, w której krążą składniki pokarmowe, gazy oddechowe, substancje humoralne, ciała odpornościowe, biopierwiastki i metabolity przeznaczone do usunięcia.

8. Centralnym organem układu krążenia jest serce (cor).

9. Krew odpływa z serca tętnicami, a wraca do niego żyłami.

10. Ruch krwi w naczyniach jest utrzymywany dzięki różnicy ciśnień między lewa komorą a prawym przedsionkiem serca.

11. Duży obieg krwi rozpoczyna się w lewej komorze i kończy w prawym przedsionku serca, po przepłynięciu przez naczynia całego ciała.

12. Mały (płucny) obieg krwi rozpoczyna się w prawej komorze serca i kończy w lewym przedsionku, po dokonanej wymianie gazowej w płucach.

13. W dużym obiegu występują wyjątki w prawie następstwa naczyń: w wątrobie krew płynie z żył do naczyń włosowatych, a następnie znów do żył; w nerce krew płynie z tętnic do naczyń włosowatych, a potem znów do tętnic (a nie do żył!).

14. W skórze, w sercu, w mózgu, w płucach, w nerkach i w przewodzie pokarmowym występują obok typowych połączeń naczyń (tętnica-naczynia włosowate-żyła) także połączenia bezpośrednie: tętniczo-żylne, z pominięciem włośniczek. Takie bezpośrednie połączenia tętniczo-żylne to anastomozy (anastomosis), wyposażone w mięśnie zwieracze otwierające je (pominięcie włośniczek) lub zamykające (krew płynie przez pobliskie włośniczki).

Tętnice (arteriae) i żyły (venae) zbudowane są z osłonki zewnętrznej (tunica externa), osłonki środkowej (tunica media) i osłonki wewnętrznej (tunica intima). Tunica externa, czyli przydanka zbudowana jest z tkanki łącznej z włóknami kolagenowymi i elastynowymi. Pomiędzy włókienkami leżą pojedyncze miocyty gładkie o przebiegu podłużnym. W tej warstwie mieszczą się także vasa vasorum, czyli naczynia naczyń doprowadzające krew do przydanki w celach troficznych (odżywczych). Zaburzenia troficzne ścian tętnic i żył prowadzą do zmian zwyrodnieniowych
i powstania ognisk zwapnienia. Sprzyja temu również miażdżyca.W tętnicach powstają wówczas tętniaki, które w razie pęknięcia mogą spowodować śmiertelny krwotok.

Tunica media zbudowana jest z włókien sprężystych oraz z miocytów gładkich o przebiegu okrężnym i (lub) spiralnym. Miocytom towarzyszą włókienka kolagenowe. W warstwie tej znajdują się okienka, przez które dyfundują składniki odżywcze i metabolity przeznaczone do usunięcia.

Tunica intima zbudowana jest z włókien sprężystych pokrytych nabłonkiem płaskim – śródbłonkiem (endothelium). Śródbłonek leży na błonie podstawnej. Pory cytoplazmatyczne umożliwiają wymianę metaboliczną i diapedezę (przenikanie limfocytów i granulocytów przez śródbłonki). Diapedezę umożliwiają również przestwory międzykomórkowe. Komórki śródbłonka syntetyzują prostacykliny, prostaglandyny, leukotrieny (patrz układ dokrewny) i endoteliny (polipeptydy powodujące skurcz miocytów oraz pobudzające proliferacje komórek). Pod wpływem substancji P, bradykininy, acetylocholiny i histaminy, komórki śródbłonka wydzielają tlenek azotu. Tlenek azotu wywołuje rozkurcz miocytów. Endothelium jest niezbędny do naprawy naczyń oraz do angiogenezy, czyli tworzenia nowych naczyń krwionośnych.

Wyodrębniono kilka rodzajów tętnic: tętnice sprężyste, tętnice mięśniowe i tętnice mieszane (przejściowe).

Tętnice sprężyste są odporne na duże pulsujące ciśnienie. Ściana umożliwia rozszerzenie światła tętnicy w czasie skurczu oraz szybki powrót do stanu wyjściowego. Posiadają silnie rozbudowaną blaszkę sprężystą w osłonce wewnętrznej. Wyrównują bieg krwi. Należą tu m.in. tętnica płucna, aorta i tętnica kręgowa.

Tętnice mięśniowe posiadają mniejszą średnicę niż tętnice sprężyste. Leżą gównie na obwodzie ciała. Regulują szybkość przepływu krwi. W miejscach oddalonych od serca zapewniają ruch krwi, poprzez lokalne skurcze. Blaszka środkowa zawiera miocyty gładkie i jest silnie rozwinięta. Do tej grupy tętnic należą m.in. tętnice kończyn, tętnica krezkowa.

Tętnice mieszane zawierają w warstwie środkowej prawie równą proporcję miocytów do tkanki łącznej sprężystej. Łączą tętnice sprężyste z tętnicami mięśniowymi.

Żyły zawierają znacznie słabiej rozwiniętą blaszkę środkowa niż tętnice. Przydanka jest ściśle zespolona z blaszką środkową. Ściany żył zbudowane są z mniejszej ilości włókienek sprężystych, dzięki czemu są wiotkie. Wewnętrzna blaszka tworzy fałdy – zastawki, zapobiegające cofaniu się krwi. Zastawki zbudowane są z tkanki łącznej właściwej (włókienka kolagenowe i elastynowe). Podstawa zastawek zawiera miocyty gładkie, regulujące ich naprężenie i ustawienie.

Naczynia włosowate, czyli włośniczki (vasa capillaria) łączą tętnice z żyłami. Skupione są w obrębie tkanek, do których doprowadzają składniki odżywcze i tlen, a od których odprowadzają metabolity zbędne i szkodliwe oraz CO₂. Średnica włośniczek waha się od 4 do 30 μm. Spowolnienie przepływu krwi sprzyja wymianie metabolicznej. Cienkie włośniczki utworzone są przez śródbłonek (kapilarki błonkowe). Nieco grubsze włośniczki zawierają na powierzchni śródbłonków perycyty kurczliwe. Włośniczki są otoczone tkanką łączną właściwą, które je ochrania, stabilizuje i pełni funkcje podporowe. Śródbłonki włośniczek posiadają pory cytoplazmatyczne i przestwory międzykomórkowe.

Naczynia włosowate zatokowe mają średnicę do 40 μm, występują w szpiku, w gruczołach dokrewnych, w wątrobie, w macicy, w śledzionie i w mózgu. Zapewniają wymianę metaboliczną pomiędzy krwią i tkankami.

Podstawowa sekwencja naczyniowa przepływu krwi: serce →tętnica →tętniczka →naczynia włosowate →żyłka →żyła →serce.

Serce leży w śródpiersiu, między płucami, za mostkiem, nad przeponą, na wysokości 3 i 4 żebra i koniuszkiem jest zwrócone w lewą stronę. Podstawa (basis) serca jest skierowana ku górze, a koniuszek (apex) ku dołowi. Tkanka mięśniowa swoista serca przymocowana jest do szkieletu serca, zbudowanego z tkanki łącznej i chrzęstnej. Szkielet serca jest utworzony przez dwa pierścienie włókniste przedsionkowo-komorowe (leżą na pograniczu przedsionków i komór), dwa pierścienie włókniste komorowo-tętnicze (dla aorty i tętnicy płucnej), trójkąty włókniste (lewy i prawy; stabilizują pierścienie włókniste).

Serce jest czterodziałowe, zbudowanej jest z lewej i prawej części, z których każda obejmuje 1 przedsionek (atrium, l. mn. atria) i 1 komorę (ventriculus). Istnieją zatem dwie komory i dwa przedsionki. Serce otoczone jest dwoma blaszkami błony surowiczej – osierdziem (pericardium). Blaszka trzewna osierdzia leży na powierzchni serca i jest nasierdziem (epicardium). Komory i przedsionki wyścielone są wewnątrz endocardium, czyli wsierdziem (jest to śródbłonek na błonie podstawnej!).

Pomiędzy prawym przedsionkiem i prawą komorą widnieje otwór – ujście żylne prawe (!) – ostium venosum dextrum, wyposażone w zastawkę 3-płatkową (3-dzielną) – valvula tricuspidalis.

Pomiędzy przedsionkiem lewym i lewą komorą istnieje otwór – ujście żylne prawe – ostum venosum sinistrum, które jest zamykane zastawka 2-płatową (2-dzielną) – valvula bicuspidalis (dawniej vulvula mitralis). Zastawki leżące między przedsionkami i komorami noszą nazwę zastawek przedsionkowo-komorowych.

Pomiędzy komorami i tętnicami znajdują się ujścia tętnicze (ostii arteriosi). Tu z kolei są zastawki półksiężycowate (valvulae semilunares), czyli zastawki komorowo-tętnicze. Zapobiegają one cofaniu się krwi do serca.

Do przedsionka lewego uchodzą żyły płucne (venae pulmonales). Z komory prawej wychodzi tętnica płucna (arteria pulmonalis).

Do przedsionka prawego uchodzą żyły główne: górna (vena cava superior) i dolna (vena cava inferior). Z komory lewej bierze początek tętnica główna (aorta).

Revolutio cordis, czyli rozwinięcie serca oznacza cykl czynnościowy serca podczas jednego uderzenia.

Automatyzm serca. Praca serca jest procesem automatycznym, którego podniety powstają w samym mięśniu sercowym. Wyizolowanie serca z ciała nie przerywa bicia serca przez pewien czas (wyjęte z ciała serce żółwia, czy żaby pracuje w odpowiednich warunkach nawet kilka godzin).Serce człowieka nie pracuje zbyt długo poza ustrojem, bo jest wrażliwe na niedotlenienie i oziębienie. Ustaje ono na skutek wyczerpania składników energetycznych, biopierwiastków i zasobów tlenu. Odcięcie układu nerwowego nie powoduje więc przerwania pracy serca.

Bodźce niezbędne do pobudzenia serca generowane są w ośrodkach bodźco-twórczych serca. Ośrodki te zbudowane są z komórek pochodzenia mięśniowego (miocyty embrionalne), a nie nerwowego. Powstałe podniety są przekazywane do określonych obszarów mięśnia sercowego za pomocą układu przewodzącego serca. Szlaki transmisyjne są zbudowane również ze zmodyfikowanych miocytów gładkich. Ogół szlaków tworzy razem układ bodźco-przewodzący serca.

W okolicy zatoki żyły czczej górnej (żyła główna górna), uchodzącej do prawego przedsionka znajduje się węzeł zatokowy (zatokowo-przedsionkowy) Keith-Flacka. Jest to I-rzędowy rozrusznik serca, rytmicznie generujący podniety, pobudzające skurcze przedsionków i komór serca. Szlak międzywęzłowy (miocytowy) Torela przewodzi impulsy z węzła zatokowego do węzła komorowego Aschoff-Tawary (węzeł przedsionkowo-komorowy). Węzeł komorowy mieści się w pobliżu przegrody przedsionkowo-komorowej, a poprawniej lokalizując - w odcinku tylnym dolnym przegrody międzyprzedsionkowej, nad zastawką przedsionkowo-komorową. Węzeł komorowy opóźnia przewodzenie podniet z węzła zatokowego, ponadto sam generuje bodźce pobudzające skurcz komór. W razie uszkodzenia węzła zatokowego, węzeł komorowy przejmuje funkcje I-rzędowego rozrusznika. W normalnych warunkach, węzeł komorowy jest II-rzędowym rozrusznikiem serca.

Od węzła komorowego Aschoff-Tawary odchodzi pęczek Palladino-Hisa przewodzący podniety do komór, powodując ich skurcz. Skurcz komór występuje o około 0,1 s. Później niż skurcz przedsionków. Pęczek Palladino-Hisa rozdziela się na gałązkę lewą i prawą, zawierające miocyty przewodzące – komórki Purkinjego. Prawa gałązka wnika do przegrody międzykomorowej i do ściany prawej komory. Lewa gałązka dociera do przegrody międzykomorowej oraz ściany lewej komory. Pęczek Palladino-Hisa jest określany mianem III-rzędowego ośrodka synchronizującego.

Do prawidłowego funkcjonowania układu bodźco-twórczego i bodźco-przewodzącego serca niezbędny jest tlen, glukoza, odpowiednia temperatura, nawodnienie i stały dopływ jonów sodu, chloru, potasu i wapnia. Krążenie wieńcowe. Tętnica wieńcowa prawa i lewa odchodzą od aorty powyżej zastawek półksiężycowatych (zatoka Valsalva). Tętnica lewa biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej. Tworzy niewielka gałązkę okalającą i wnika do lewej części serca. Tętnica prawa biegnie ku tyłowi, gdzie odchodzi od niej gałąź międzykomorowa tylna; leży w bruździe wieńcowej dookoła prawej części serca. Wnika do koniuszka serca unaczyniając prawą część serca. Do prawego przedsionka uchodzą żyły wieńcowe (zatoka wieńcowa), zbierające krew odtlenowaną. W razie niedrożności tętnic wieńcowych (zakrzep, zator) następuje martwica określonego obszaru mięśnia sercowego - zawał serca.

Naczynia wieńcowe są unerwione. Drażnienie przywspółczulnego nerwu błędnego powoduje zwężenie naczyń wieńcowych. Drażnienie nerwów współczulnych – powoduje rozszerzenie naczyń wieńcowych (odwrotnie niż zazwyczaj). Tromboksan A2 i leukotrieny powodują skurcz naczyń wieńcowych i sprzyjają powstaniu choroby wieńcowej (niedokrwiennej serca).

Nerwowa regulacja czynności serca. Serce jest unerwione przez autonomiczny układ nerwowy. Nerwowy splot sercowy (plexus cardiacus) leży przy podstawie serca. Splot sercowy zbudowany jest z nerwów współczulnych i przywspółczulnych.

Pobudzenie przywspółczulnego nerwu błędnego (gałązki sercowej dolnej i górnej) prowadzi do zwolnienia akcji serca. Neuroprzekaźnikiem przywspółczulnego nerwu błędnego jest acetylocholina (zakończenie cholinergiczne). Nerw błędny działa chronotropowo ujemnie (spada częstotliwość skurczów), batmotropowo ujemnie (obniżenie pobudliwości), inotropowo ujemnie (zmniejszenie siły skurczu), dromotropowo ujemnie (spowolnienie transmisji podniet).

Nerwy sercowe szyjne: górny, środkowy i dolny oraz nerwy sercowe piersiowe odchodzą od pni współczulnych, są więc adrenergiczne. Neuroprzekaźnikiem nerwów współczulnych jest noradrenalina. Przyspieszają one akcję serca (w warunkach fizjologicznych).

Schemat układu naczyniowego. Jak już wcześniej wspomniano, od aorty odchodzą dwie tętnice wieńcowe zaopatrujące w krew serce. Aorta tworzy łuk wstępujący od którego odchodzą:

1. Tętnica bezimienna rozdwaja się na tętnice podobojczykową (unaczynia prawy bark i ramię) i na prawa tętnicę szyjną wspólną (unaczynia prawa część2. głowy).

3. Tętnica szyjna wspólna lewa – unaczynia lewą część4. głowy.

5. Tętnica podobojczykowa lewa – unaczynia lewy bark i ramię.

Następnie aorta kieruje się ku dołowi tworząc aortę piersiową i aortę brzuszną. Od aorty piersiowej odchodzą tętnice międzyżebrowe, unaczyniające ściany klatki piersiowej. Aorta brzuszna rozdziela się na szereg mniejszych tętnic (z nieparzystego pnia trzewnego), docierając do wątroby, śledziony, jelit, żołądka, trzustki. Tętnice pomniejsze otrzymały nazwy analogiczne do organów (np. tętnica żołądkowa, wątrobowa, śledzionowa). Dalsze odgałęzienia aorty: tętnica krezkowa górna i tętnica krezkowa dolna unaczyniają jelito cienkie oraz jelito grube.

W dolnej części aorta brzuszna rozdziela się na dwie tętnice biodrowe wspólne (unaczyniają organy miednicy małej). Przedłużeniem tętnic biodrowych są tętnice udowe, docierające do kończyn dolnych.

Układ żylny jest równoległy do układu tętniczego. Z głowy, krew spływa dwiema żyłami szyjnymi: wewnętrzną i zewnętrzną prawa i lewą.. Każda para żył szyjnych jest połączona z żyłami podobojczykowymi, które tworzą razem żyłę główną górną.

Do żył biodrowych wpadają żyły udowe. Żyły biodrowe wspólne tworzą żyłę główną dolną, która podążając ku sercu zespala ze sobą żyły nerkowe i wątrobowe. Żyła dolna główna wpada do prawego przedsionka serca. Z żołądka, jelita cienkiego, z jelita grubego, z trzustki i śledziony krew jest odprowadzana do żyły wrotnej wątroby. W wątrobie żyła wrotna rozpada się na naczynia włosowate, po czym ponownie organizuje żyłę wątrobową wpadającą do żyły dolnej głównej. Dzięki temu wątroba uzyskuje krew bogatą w składniki pokarmowe, wchłonięte w przewodzie pokarmowym. Część z tych składników magazynuje.

Krążenie płodowe

O krążeniu płodowym mówimy podczas rozwoju płodu w łonie matki, gdy nie jest ono zdolne do wymiany gazowej poprzez swoje płuca, a produkty metabolizmu muszą być dostarczane bezpośrednio z organizmu matki.

Krew żylna tętnicami pępkowymi dochodzi do łożyska. Dochodzi do jej natlenowania i uzupełnienia w produkty metabolizmu. Następnie żyłami pępkowymi przechodzi przez pępek i dąży ku wątrobie gdzie łączy się z lewą odnogą żyły wrotnej wątroby. Rozchodzi się na dwa strumienie:

7. przewód żylny

8. sieć naczyń zatokowych wątroby

Oba schodzą się w żyłę główną dolną, która biegnie do prawego przedsionka serca. Do prawego przedsionka wpada również krew z żyły głównej górnej (krew z kończyn górnych, szyi, głowy) i zatoki wieńcowej (unaczynienie serca). Wymieszana krew prawego przedsionka obiera dwie następujące drogi:

7. Przez otwór owalny (foramen ovale) - większa część wymieszanej krwi prawego przedsionka przechodzi przez otwór owalny do lewego przedsionka, miesza się z krwią żylną dopływającą żyłami płucnymi z płuc i przez skurcz tego przedsionka dostaje się do lewej komory. Jej skurcz powoduje wyrzut krwi przez tętnicę główną (aortę) na krwiobieg wielki.

8. Przez ujście przedsionkowo-komorowe prawe - mniejsza część krwi przedsionka prawego dostaję się do komory prawej, której skurcz powoduje wyrzut krwi pniem płucnym (truncus pulmonalis), przez tętnice płucne do płuc. Płuca płodu nie wykonują pracy służącej wymianie gazowej, która zaczyna się dopiero po porodzie. Stąd w przypadku ukrwienia płuc mowa tylko o unaczynieniu odżywczym narządu. Od pnia płucnego odchodzi także przewód tętniczy, który uchodzi do wklęsłej części aorty. Krew pochodząca z prawej komory jest słabiej natlenowana, co w konsekwencji kierowania jej pniem płucnym, następnie przewodem tętniczym do aorty sprawia, iż części ciała, które zaopatrywane są przez odnogi aorty odchodzące od niej poniżej ujścia przewodu tętniczego są słabiej ukrwione i mniej rozwinięte. Tułów i kończyny dolne są słabiej rozwinięte od kończyn górnych i głowy.

Krew z krążenia wielkiego wraca poprzez tętnice biodrowe wspólne (a. illiaca communis dextra et sinistra), tętnicami biodrowymi wewnętrznymi (a. iliaca interna dextra et sinistra), tętnicami pępkowymi (aa. umbilicalia) do łożyska.

UKŁAD LIMFATYCZNY

Plan budowy układu limfatycznego. System limfatyczny zbudowany jest z naczyń limfatycznych, narządów limfatycznych (grasica, śledziona, węzły i grudki chłonne), przez które przepływa chłonka, czyli limfa. Wyróżnia się naczynia limfatyczne powierzchniowe (podskórne) i głębokie. W obrębie przewodu pokarmowego do limfy przenikają liczne składniki pokarmowe, wchłaniane również do krwi. Limfa bogata w substancje cukrowe i lipidowe (mlecz) jest zbierana
w przewodzie piersiowym. Do przewodu piersiowego dociera też chłonka z pni lędźwiowych (lewy i prawy), wyjątkowo bogatych w węzły chłonne, podobnie jak przewody trzewne, pachowe i pachwinowe. Węzły chłonne leżą również w naczyniach chłonnych łokciowych, podżuchwowych i szyjnych. Przewód piersiowy biegnie ku górze i wpada do kąta żylnego: połączenie żyły szyjnej lewej i żyły podobojczykowej. Do przewodu piersiowego wpadają także naczynia chłonne z górnej części ciała: z lewej części głowy, z kończyny górnej lewej oraz z lewej połowy klatki piersiowej.

Przewód limfatyczny prawy zbiera limfę z górnej prawej części ciała i wpada do żyły ramienno-głowowej prawej.

Śledziona (lien). Leży w jamie brzusznej, w lewym podżebrzu. Waży 100-200 g. Jest otoczona błona surowiczą i torebką łącznotkankową, która ku wnętrzu tworzy beleczki, tworzące zrąb narządu. Beleczki zawierają miocyty, dzięki czemu śledziona może skurczać się i rozkurczać. Miąższ śledziony zbudowany jest z miazgi białej i czerwonej. Jest silnie unaczyniona krwionośnie i limfatycznie.

Miazga biała śledziony zbudowana jest z tętniczek środkowych, z tkanki łącznej właściwej, z grudek limfatycznych oraz limfocytów T i B, z makrofagów i plazmocytów. Krwinki białe otaczają tętnice środkowe.

W strefie obwodowej (brzeżnej) miazgi białej mieszczą się zatoki brzeżne, utworzone przez odgałęzienia tętnic środkowych, w których następuje wychwytywanie i niszczenie antygenów. Tutaj następuje proliferacja limfocytów i synteza przeciwciał.

Miazga czerwona zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej, z naczyń krwionośnych, z erytrocytów (stąd barwa) , monocytów i z makrofagów. Tutaj odbywa się niszczenie wadliwych i starych erytrocytów. Hemoglobina jest rozkładana do bilirubiny i przekazana do wątroby. Odzyskane żelazo zostaje związane z ferrytyna i przetransportowane do szpiku.

Śledziona jest rezerwuarem krwi. W razie wysiłku zwiększa ilość krwi krążącej (obkurczenie śledziony; niekiedy towarzyszy temu kolka śledzionowa).

Węzły limfatyczne. Pełnią funkcję mechanicznego i biologicznego (immunologicznego) filtru. Zatrzymane antygeny są niszczone. Otoczone są torebka łącznotkankową, która ku wnętrzu tworzy beleczki, stanowiące zrąb. Węzły zawierają wnękę, przez którą wchodzą tętniczki i nerwy, a wychodzą przewody limfatyczne wyprowadzające i żyły. Naczynia limfatyczne doprowadzające docierają do wypukłej powierzchni węzła.

W przekroju wyróżnia się korę i rdzeń. Kora zbudowana jest z grudek limfatycznych (komórki prezentujące antygeny + limfocyty T i B wsparte na tkance łącznej luźnej), makrofagów i plazmocytów. Jest to strefa grasiczoniezależna.

Rdzeń utworzony jest przez żyłki, makrofagi, fibroblasty, limfocyty i plazmocyty oraz tkankę łączną właściwą. Pomiędzy rdzeniem a kora znajduje się strefa przykorowa grasiczozależna, w której występują limfocyty T i B.

Limfa dopływa od strony wypukłej do przestrzeni podtorebkowych oraz międzybeleczkowych strefy korowej węzła. Wreszcie dostaje się do rdzenia opływając poszczególne komórki układu odpornościowego i zatoki rdzeniowe. W węzłach zachodzi wymiana komórek, proliferacja i dojrzewanie limfocytów oraz synteza przeciwciał.

Migdałki (tonsillae). Utworzone są przez grudki limfatyczne wsparte tkanką łączną właściwą; są otoczone nabłonkiem. W obrębie migdałków występują plazmocyty, limfocyty (głównie B) i makrofagi. Wyróżnia się migdałki językowe (nasada języka), 2 migdałki podniebienne (na łukach podniebienno-gardłowych) oraz 1 migdałek gardłowy (górna część gardła).

Mechanizm naczynioruchowy. Na dnie IV komory rdzenia przedłużonego zlokalizowane są I-rzędowe ośrodki naczynioruchowe, koordynujące czynności nerwów dośrodkowych i odśrodkowych. II-rzędowe ośrodki naczynioruchowe znajdują się w rogach bocznych rdzenia kręgowego. III-rzędowe ośrodki naczynioruchowe stanowią ugrupowania komórek endokrynowych zlokalizowanych w ścianach naczyń, które wydzielają substancje humoralne (np. aparat przykłębuszkowy, paraganglia). Podwzgórze pełni rolę synchronizatora i koordynatora w stosunku do ośrodków naczynioruchowych rdzenia przedłużonego, rdzenia kręgowego i obwodowych ośrodków humoralnych naczynioruchowych. Na czynności układu krążenia wpływają także ośrodki kory mózgowej (ośrodki ruchowe) i układu limbicznego mózgowia. Nerwowy mechanizm regulacyjny napięcia naczyniowego wykazuje charakter odruchowy. Jest wywołany podrażnianiem mechano-, baro- i chemoreceptorów zlokalizowanych w ścianach naczyń krwionośnych i układu oddechowego.

7. Nerwy zwężające naczynia krwionośne należą do układu współczulnego i są adrenergiczne.

o Nerwy rozszerzające naczynia krwionośne należą do układu przywspółczulnego (cholinergiczne) i współczulnego (adrenergiczne). Nerwy współczulne działają rozszerzająco w stosunku do naczyń wieńcowych serca, naczyń błony śluzowej jamy ustnej oraz naczyń mózgowych.

Układ oddechowy

Jama nosowa (cavum nasi) jest komora leżącą między nozdrzami przednimi i nozdrzami tylnymi. Jama nosowa jest podzielona przegrodą chrzęstną na dwie symetryczne części. Na ścianach bocznych jamy nosowej występują listewki kostne – małżowiny nosowe. Małżowina górna i środkowa biorą początek ze ściany błędnika sitowego. Małżowina dolna przyrasta do bocznej ściany jamy nosowej. Małżowiny nosowe dzielą każdą część jamy nosowej na trzy przewody nosowe: dolny, środkowy i górny. Do przewodu górnego uchodzą kanały zatoki klinowej i sitowej (komórki sitowe tylne). Do przewodu dolnego dociera przewód nosowo-łzowy. W przewodzie środkowym są ujścia zatoki sitowej (komórek przednich i środkowych).

Przedsionek nosa utworzony jest przez skórę. Wnętrze przedsionka wysłane jest nabłonkiem płaskim wielowarstwowym rogowaciejącym, pokrytym włosami i zawierającym gruczoły łojowe oraz potowe. Włosy pełnią funkcje filtrów i zatrzymują zanieczyszczenia. W jamie nosowej nabłonek rogowaciejący przechodzi w nabłonek wielorzędowy walcowaty, zawierający komórki kubkowe, wydzielające śluz. Jama przedsionka posiada więc skórę, natomiast jama nosowa – błonę śluzową z rzęskami, wykonującymi ruch w kierunku przedsionka, usuwając w ten sposób zanieczyszczenia. Śluz nawilża wdychane powietrze i wyłapuje zanieczyszczenia. Błona śluzowa jest silnie unaczyniona. Krew płynie od tylnej części jamy ku przodowi, czyli odwrotnie do ruchu powietrza (mechanizm przeciwprądowy). Dzięki temu powietrze jest ogrzewane coraz bardziej, w miarę przesuwania się w głąb układu oddechowego.

W sieci naczyń są liczne anastomozy. W warstwie podśluzowej występują żylne sploty jamiste – rozszerzenia żylne z grubymi ścianami, mogącymi wypełniać się krwią i powodujące pęcznienie błony śluzowej. Pęcznienie występuje naprzemian w lewej i w prawej części jamy nosowej co 30 minut. Umożliwia regenerację i oczyszczenie śluzówki.

Gardło (pharynx) jest wspólnym odcinkiem przewodu pokarmowego i przewody oddechowego. Rozciąga się od podstawy czaszki do wejścia do krtani i przełyku. Długość gardła wynosi 12-13 cm. Jest umięśnionym przewodem, wysłanym nabłonkiem wielorzędowym walcowatym i nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Błona śluzowa obfituje w gruczołu śluzowe i śluzowo-surowicze. Grzbietowa część gardła zawiera migdałek gardłowy i jest zamknięta mięśniami podniebienno-gardłowymi. Na mięśniach, od strony zewnętrznej leży warstwa tkanki łącznej. Mięśnie są poprzecznie prążkowane, płaskie, zwierające (zwieracze gardła: górny, środkowy i dolny) i podnoszące (dźwigacze gardła: mięsień rylcowo-gardłowy i podniebienno-gardłowy), umożliwiając połykanie. Na tylnej ścianie gardła leży splot nerwowy gardłowy, od którego odchodzą nerwy czuciowe, ruchowe i współczulne (docierają tutaj: nerw błędny, językowo-gardłowy, trójdzielny).

W gardle można wyróżnić części:

7. Część nosowo-gardłowa – oddzielona jest od jamy ustnej podniebieniem miękkim, z którego zwisa języczek; leży w górnej części gardła i połączona jest od przodu z jamami nosowymi za pomocą nozdrzy tylnych (dwa symetryczne otwory); na bocznych powierzchniach znajdują się ujścia trąbek Eustachiusza; jest ważnym rezonatorem głosu.

8. Część ustna – łączy się ku przodowi z jama ustną, od której jest oddzielona łukiem podniebienno-gardłowym.

9. Część krtaniowa – łączy się z przełykiem (w dolnej części) i z krtanią (ku przodowi).

Układ migdałków i grudek limfatycznych gardła nosi nazwę pierścienia Waldeyera: migdałek gardłowy, migdałki podniebienne, migdałek językowy.

Krtań (larynx) jest narządem fonacji, czyli umożliwiającym wydawanie dźwięków podczas mowy i śpiewu. Chroni drogi oddechowe przed dostawaniem się tam ciał obcych (pożywienia) w trakcie jedzenia. Podczas przełykania nagłośnia zamyka wejście do krtani.

Leży na wysokości V-VI kręgu szyjnego. Jest chrzęstną (głównie chrząstka sprężysta) rurą łączącą gardło z tchawicą. Chrząstki pokryte są tkanką łączną, tkanką mięśniową szkieletową oraz gładką. Od wewnątrz krtań wyścielona jest błoną śluzową pod którą leży błona podśluzowa.

Od góry połączona jest z kością gnykową za pośrednictwem tkanki łącznej i mięśni. Krtań budują następujące chrząstki:

7. chrząstka tarczowa – zamyka krtań od przodu, zbudowana jest z płytki prawej i lewej, rozdzielonych u góry wcięciem tarczowym; jest chrząstką szklistą, która może kostnieć w miarę starzenia organizmu; u mężczyzn jest wypukła – jabłko Adama;

8. chrząstka pierścieniowa - zbudowana z tkanki szklistej;

9. chrząstka nagłośniowa - zbudowana z chrząstki sprężystej i włóknistej;

10. chrząstki nalewkowate – zbudowane z chrząstki szklistej;

11. chrząstki różkowate – zbudowane z chrząstki sprężystej;

12. chrząstki klinowate – zbudowane z chrząstki sprężystej.

Między chrząstkami nalewkowatymi rozpięte są więzadła głosowe. Wolny brzeg nosi nazwę fałdów głosowych i ogranicza szparę – głośnię. Strumień wydychanego powietrza wywołuje drgania fałdów głosowych i powstawanie głosu. Wysokość i siła głosu zależy od stopnia napięcia, grubości, szerokości i częstotliwości drgania fałdów. Mięśnie przylegające do fałdów głosowych modulują napięcie fałdów i więzadeł głosowych.

Tchawica (trachea) rozciąga się miedzy podstawa krtani a oskrzelami. Złożona jest z 16-20 chrząstek szklistych, kształtu podkowiastego, częścią otwartą zwrócone ku tyłowi. Chrząstki pokryte są tkanką łączną i warstwą mięśni gładkich, które wspólnie tworzą sprężysty przewód oddechowy. Część otwarta chrząstek jest zamknięta warstwą łącznotkankowo-mięśniową. To właśnie ona wpływa w głównej mierze na szerokość światła przewodu. Wnętrze tchawicy wyścielone jest błoną śluzową, pokrytą nabłonkiem wielorzędowym walcowatym, migawkowym. Rzęski wykonują ruch ku górze, umożliwiając usuwanie śluzu i zanieczyszczeń do jamy gardłowej. Pomaga przy tym także odruch wykrztuśny. Błona śluzowa zawiera komórki kubkowe wydzielające śluz. Śluz nie tylko zatrzymuje zanieczyszczenia, lecz również nawilża wdychane powietrze. Komórki ziarniste układu APUD (patrz układ dokrewny) produkują substancje humoralne wpływające na mięśniówkę tchawicy (regulacja światła przewodu); zwłaszcza u noworodków i dzieci. Komórki szczoteczkowe z mikrokosmkami odbierają wrażenia czuciowe. W blaszce sprężystej błony śluzowej znajdują się przeciwciała, plazmocyty oraz limfocyty, niszczące antygeny. Pod błona śluzową leżą gruczoły tchawicze produkujące śluz. Pod warstwą podśluzową są wspomniane chrząstki, zapobiegające zapadaniu się przewodu, bowiem musi on być zawsze drożny.

Na zewnątrz tchawicy, na mięśniówce leży przydanka z naczyniami krwionośnymi i nerwami.

Oskrzela (bronchi). Na wysokości IV kręgu piersiowego tchawica rozdziela się na dwa oskrzela, przy czym prawe jest szersze od lewego. Prawe oskrzele jest mniej odchylone (niż lewe) od tchawicy, przez co częściej ulega stanom zapalnym i zakażeniom. Oskrzela wnikają do płuc przez wnękę, leżącą na powierzchni przyśrodkowej każdego płuca. Przez wnękę wchodzą również do organu naczynia krwionośne (tętnica płucna, żyły płucne), naczynia limfatyczne i nerwy. Są one otoczone tkanka łączną i tworzą razem korzeń płucny – radix pulmonum. Płuco (pulmo) lewe złożone jest z dwóch płatów (lobus pulmonis). Płuco prawe posiada trzy płaty. Płat z kolei zbudowany jest z segmentów. Dlatego też wyróżnia się odcinki płatowe i segmentowe oskrzeli. Odcinki płatowe są grubsze i mniej rozgałęzione od odcinków segmentowych. Prawe płuco posiada 10 oskrzeli segmentowych, a lewe 8 oskrzeli segmentowych.

Oskrzela rozgałęziają się na coraz cieńsze oskrzeliki – branchiole (do 1 mm średnicy). Płuco zbudowane jest z jeszcze mniejszych jednostek anatomicznych – z płacików (zrazików) płucnych (lobulus pulmonis). Do każdego płacika płucnego dociera branchiola. W płaciku branchiola rozdziela się na 5-7 oskrzelików końcowych (branchiole terminalne – do 0,1 mm średnicy). Branchiole są wyścielone nabłonkiem płaskim sześciennym migawkowym, podczas gdy oskrzela są wysłane nabłonkiem wielorzędowym walcowatym migawkowym. Ściany oskrzelików są otoczone miocytami gładkimi, dzięki czemu możliwe jest regulowanie ich średnicy na drodze nerwowej i humoralnej. Nabłonek branchioli posiada szczególnie ważne komórki Clary, produkujące glikozaminoglikany. Z kolei w nabłonku oskrzeli są ciałka endokrynowo-nerwowe. Ciałka te zawierają komórki produkujące katecholaminy i kininy wpływające na krążenie krwi, szerokość oskrzeli oraz oskrzelików, a oprócz tego receptory nerwowe rejestrujące skład chemiczny przepływającego powietrza (stężenie CO₂).

Branchiole terminalne przechodzą w oskrzeliki oddechowe, które doprowadzają powietrze do pęcherzyków płucnych. Wysłane są nabłonkiem płaskim sześciennym i pozbawione są rzęsek. Miocyty tworzą pęczki kurczliwe wokół oskrzelików oddechowych a nie jednolite ciągłe warstwy. Niekiedy wyróżnia się jeszcze przewody oddechowe, które pośredniczą w transporcie powietrza między oskrzelikiem oddechowym a rzeczywistym światłem pęcherzyka. W ścianie przewodów oddechowych istnieją otworki (a właściwie przerwy), kontaktujące się ze światłem pęcherzyków płucnych.

Pęcherzyk płucny jest utworzony przez nabłonek oddechowy. Sąsiadujące ze sobą pęcherzyki rozdzielone są przegrodą międzypęcherzykową, w której są pory, umożliwiające przepływ powietrza. Pęcherzyki tworzą powierzchnię oddechową, która wynosi 60-90 m². Przeciętna średnica pęcherzyka wynosi 200 μm.

Do płuc krew dostaje się przez tętnicę płucną i tętnice (gałęzie) oskrzelowe. Tętnicą płucną płynie krew czynnościowa z prawej komory serca, jest to więc krew bogata w dwutlenek węgla. Tętnice (gałęzie) oskrzelowe transportują krew utlenowaną, odżywczą, pochodzącą z aorty.

Tętnica płucna rozgałęzia się na coraz drobniejsze tętniczki i naczynia włosowate oplatające pęcherzyki płucne, a następnie łączą się w żyłki, żyły oraz dużą żyłę płucną wpadającą do lewego przedsionka (krew utlenowana). Z lewego przedsionka krew przepływa do lewej komory skąd, zostaje wyrzucona do aorty (przenosi tlen po całym organizmie).

Tętnicami (gałęziami) oskrzelowymi krew dopływa do oskrzeli, przydanki tętnicy płucnej i żył (te musza być również odżywione) oraz do opłucnej i samych płuc. W płucach występują anastomozy pomiędzy tętnicami oskrzelowymi a żyłami płucnymi.

Ośrodki oddechowe integrują impulsację z receptorów obwodowych i receptorów rdzenia przedłużonego, układu limbicznego, kory mózgowej, podwzgórza (ośrodek termoregulacji) i mostu. Ośrodki oddechowe I- rzędowe zlokalizowane są w tworze siatkowatym pnia mózgu, w części grzbietowej (tzw. rozrusznik oddechowy) i brzuszno-bocznej rdzenia przedłużonego (ośrodek wdechu). Ośrodek pneumotaksyczny mieści się w tworze siatkowatym przedniej części mostu i hamuje nadmierne wdechy oraz wydechy. Spontaniczna depolaryzacja w obrębie ośrodków oddechowych stanowi podstawę pobudzenia mięśni oddechowych. Rytm oddychania wyznaczony jest przez interakcje miedzy ośrodkiem wdechu i ośrodkiem pneumotaksycznym. Neurony ośrodka pneumotaksycznego hamują rytmicznie czynności neuronów wdechu. Ośrodek wydechu ma znaczenie II-rzędowe (leży grzbietowo, dogłowowo i bocznie na dnie komory IV). W środkowej i tylnej części mostu leżą jeszcze ośrodek apneustyczny, które zatrzymują oddychanie podczas maksymalnego wdechu.

W kłębkach szyjnych i aortalnych znajdują się chemoreceptory wrażliwe na wzrost stężenia CO₂, obniżenie stężenia O₂ i pH krwi. Pobudzenie tych chemoreceptorów przyspiesza oddychanie i pogłębia wdech (pobudzenie neuronów ruchowych mięśni oddechowych).

Układ wydalniczy

Układ wydalniczy umożliwia utrzymanie homeostazy organizmu. Wydala z organizmu szkodliwe lub zbędne metabolity, głównie azotowe. Poprzez nerki odbywa się regulacja gospodarki wodno-mineralnej gospodarki kwasowo-zasadowej oraz ciśnienia osmotyczne płynów ustrojowych. Nerki wydzielają również erytropoetynę przyspieszającą tworzenie erytrocytów w szpiku, a także reninę i prostaglandyny regulujące ciśnienienie krwi.

Układ wydalniczy zbudowany jest z nerek, moczowodów, pęcherza moczowego oraz z cewki moczowej.

Nerki (renes, l.poj. ren) leżą poza otrzewną, w okolicy lędźwiowej, po obu stronach kręgosłupa, pomiędzy XII kręgiem piersiowym a II kręgiem lędźwiowym. Prawa nerka leży nieco niżej, niż lewa. Każda nerka waży 120-200 g i ma kształt fasoli. Otoczona jest torebką łącznotkankową, na której leży warstwa tkanki tłuszczowej. Tkanka tłuszczowa stabilizuje nerki, pełni funkcje ochronne i chroni przed wstrząsami. Łącznotkankowa powięź nerki przymocowuje narząd do tylnej ściany jamy brzusznej i do dolnej strony przepony.

W nerce wyróżnia się brzeg przyśrodkowy z wnęką i brzeg boczny – wypukły. W głębi wnęki leży zatoka nerkowa z miedniczką nerkową od której odchodzi moczowód. Do wnęki nerki wnikają naczynia krwionośne i nerwy.

W budowie wewnętrznej nerki wyróżnia się strefę korową i strefę rdzeniową.

Rdzeń nerki zbudowany jest z piramid nerkowych zwróconych podstawą do obwodu (kory), a wierzchołkiem do miedniczki rdzeniowej. Wierzchołki piramid otaczają kielich i noszą nazwę brodawek nerkowych. Kielichy uchodzą do miedniczki. Pomiędzy piramidami są słupy nerkowe zbudowane z istoty korowej. Słupy dzielą miąższ na płaty i płaciki.

W strefie korowej leżą podstawowe jednostki strukturalne i funkcjonalne nerki – nefrony. Ponadto w tej strofie widnieją pod mikroskopem wpuklenia rdzenia – promienie rdzenne Ferreina. Strefa rdzenna (jaśniejsza optycznie od kory) zbudowana jest z pętli Henlego oraz z kanalików zbiorczych i kielichów.

Nefron zbudowany jest z ciałka nerkowego Malpighiego, kanalika I-rzędu (bliższego), pętli Henlego (ramię zstępujące, łuk, ramię wstępujące), kanalika II rzędu (dalszego). Kanalik dalszy przechodzi w kanalik odprowadzający, a następnie do cewki zbiorczej i w przewód brodawkowy.

Ciałko nerkowe zbudowane jest z kłębuszka naczyń włosowatych, otoczonych torebka Bowmana. Do kłębuszka krew dopływa tętniczką doprowadzającą, a odpływa tętniczką odprowadzającą. Torebka Bowmana zbudowana jest z blaszki ściennej oraz z blaszki trzewnej. Blaszka trzewna pokrywa kłębuszek naczyniowy. Pomiędzy blaszkami występuje przestrzeń – komora (jama, kawerna) torebki. Blaszka trzewna zbudowana jest z komórek – podocytów, wytwarzających liczne rozgałęzione wypustki cytoplazmatyczne w kierunku naczyń włosowatych kłębka. Pomiędzy wypustkami podocytów mieszczą się przestrzenie (szczeliny) filtracyjne do których przenika ultraprzesącz z osocza krwi. Szczeliny filtracyjne zatrzymują we krwi cząsteczki o masie 32 000-125 000. Glikokaliks (polianion -podokaliksyna) wypustek podocytów zapobiega przenikaniu białek do moczu. Polianionem (zatrzymującym ujemnie naładowane białka) są także włókienka kolagenowe IV i siarczan heparanu tworzące błonę podstawna pomiędzy podocytami i śródbłonkami naczyń kłębkowych.

Blaszka ścienna torebki Bowmana jest zbudowana z nabłonka płaskiego jednowarstwowego. Kawerna torebki przechodzi w światło kanalika I rzędu.

W celu zrozumienia funkcjonowania nerek najpierw należy zapoznać się z unaczynieniem tych narządów.

Do nerki krew płynie tętnicą nerkowa odchodzącą od aorty brzusznej. Od tętnicy nerkowej odchodzi tętniczka nadnerczowa, wnikająca do nadnerczy. U niektórych ludzi, do nerek docierają tętnice nerkowe dodatkowe, lecz nie wchodzą one do wnęki, jak tętnica właściwa, lecz do powierzchni przyśrodkowej nieco wyżej lub niżej. We wnętrzu nerki tętnica nerkowa rozgałęzia się na tętnice międzypłatowe, te na tętnice łukowate. Tętnice łukowate rozdzielają się na tętnice międzypłacikowe, a te na tętniczki doprowadzające. Tętniczki doprowadzające rozpadają się na naczynia włosowate kłębuszkowe. Włośniczki tętnicze kłębuszka przechodzą ponownie w tętniczki, lecz odprowadzające (a nie w żyły, jak to zazwyczaj bywa). Tętniczki odprowadzające kłębuszków korowych rozpadają się ponownie na naczynia włosowate, wokół kanalików nerkowych. Tętniczki odprowadzające kłębuszków przyrdzeniowych tworzą naczynia proste rzekome biegnące w pobliżu pętli Henlego. Od tętnic łukowatych odchodzą do rdzenia naczynia proste rzeczywiste biegnące w pobliżu pętli Henlego.

Naczynia włosowate naczyń prostych i tętniczek odprowadzających tworzą żyły korowe, te z kolei - żyły gwiazdkowate. Żyły gwiazdkowate wpadają do żył międzypłacikowych, a te do żył łukowatych. Żyły łukowate tworzą żyły międzypłatowe. Żyły międzypłatowe zbiegają się do żyły nerkowej, wychodzącej z wnęki nerkowej.

Mocz powstaje wskutek procesów filtracji, resorpcji i sekrecji, dzięki czemu jest on hipertoniczny w stosunku do krwi. Tętniczka doprowadzająca krew do ciałka Malpighiego ma większą średnicę niż tętniczka odprowadzająca. Wskutek tego krew przepływa przez ciałko Malpighiego pod dużym ciśnieniem. Śródbłonek naczyń włosowatych kłębuszka nerkowego jest cienki i zawiera pory, przez które przesącza się mocz pierwotny. Mocz powstaje zgodnie z hipotezą Richards`a, Cushnego i Wirtz`a. Mocz jest przesączem osocza krwi. Filtracja zachodzi pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego. Efektywne ciśnienie filtracji osocza wynosi 1,4 kPa. Zbierający się w kawernie torebki Bowmana płyn jest izotoniczny w stosunku do krwi, lecz nie zawiera białek. Mocz pierwotny zawiera natomiast glukozę, aminokwasy, chlorki, wodorowęglany, jony, mocznik, kreatyna, fosforany i siarczany. Poszczególne składniki są resorbowane selektywnie w dalszych odcinkach układu moczowego.

W pętli Henlego zachodzi zagęszczanie moczu (zmniejszanie jego objętości). Czynny transport chloru (zgodnie z hipotezą Wirza – sodu; jednakże ostatnie wyniki badań główną rolę przypisują jonom chloru!) powoduje resorpcje wody i sodu z moczu. Ramię wstępujące pętli jest nieprzepuszczalne dla wody. Jednakże aktywnie pompuje jony chloru do przestrzeni międzyramiennej pętli rdzenia. Za chlorem przenika sód. Ramię zstępujące z kolei jest przepuszczalne dla wody. Wzrost stężenia chlorku sodu w przestrzeni pozapętlowej powoduje odciągnięcie wody z ramienia zstępującego. Powoduje to odwodnienie moczu będącego w tym kanale pętli Henlego. Wzdłuż pętli Henlego ciągną się naczynia krwionośne proste. Są one przepuszczalne dla wody i chlorku sodu. Zatem odciągnięta woda i wypompowane jony chloru (w połączeniu z sodem) wnikają do naczyń prostych w pobliżu pętli Henlego. W rdzeniu (z uwagi na pompowanie doń chloru) panuje więc hipertonia (1200 mOsm/l) w stosunku do kory nerki (300 mOsm/l). Zabranie chloru z moczu przepływającego przez pętle Henlego, czyni go nieco hipotonicznym w stosunku do otoczenia i krwi. Wysokie stężenie chlorku sodu poza kanalikami powoduje przenikanie wody z kanalika zbiorczego. Mocznik obecny w moczu kanalikowym uzyskuje bardzo duże stężenie, co powoduje, że podąża on za wodą. Mocz w kanaliku zbiorczym osiąga wreszcie stan równowagi z silnie hipertonicznym środowiskiem pozakanalikowym. Umożliwia to uzyskanie hipertonicznego moczu ostatecznego w stosunku do krwi. Przestrzeń pozakanalikowa (której funkcję dawniej niedoceniano i nie opisywano) reguluje stężenie osmotyczne moczu. Bierna dyfuzja wody, wysokie stężenie mocznika i chlorku sodu w przestrzeni poza kanalikowej jest więc mechanizmem wytwarzania moczu zagęszczonego. Wazopresyna zwiększa przepuszczalność kanalików dalszych dla wody.

Mocz w ramieniu zstępującym i wstępującym pętli Henlego płynie w kierunkach przeciwnych; jest to przepływ przeciwprądowy, dlatego też działanie pętli Henlego określa się jako zagęszczanie przeciwprądowe (wzmacniacz przeciwprądowy).

Kanaliki II rzędu wydzielają do moczu jony amonowe i wodorowe, co ma szczególne znaczenie w regulacji gospodarki kwasowo-zasadowej.

Nabłonek kanalików I i II rzędu oraz kanalików zbiorczych jest jednowarstwowy sześcienny. Przewody brodawkowe zawierają nabłonek jednowarstwowy walcowaty.

W kielichach, w miedniczce oraz w moczowodach występuje warstwa śluzowa, mięśniowa i przydanka. Błona śluzowa moczowodu wykazuje liczne fałdy podłużne. Komórki Cajala mięśniówki kielichów, miedniczek i moczowodów wytwarzają podniety zapewniające skurcze perystaltyczne (rytmiczne, od góry ku dołowi) przewodów wyprowadzających, co przesuwa wydalony mocz do pęcherza moczowego.

Pęcherz moczowy jest workiem, leżącym w miednicy małej, za spojeniem łonowym. W pęcherzy wyróżnia się szczyt, trzon i dno. Dno zwęża się nieco ku przodowi w cewkę moczową. Ściana pęcherza zbudowana jest z warstwy śluzowej, mięśniowej i z przydanki (łącznotkankowej). Nabłonek jest typu przejściowego, zbudowany z komórek baldaszkowatych. Pojemność pęcherza wynosi około 700 ml, przy czym nie wypełnia się on do tej wielkości, ze względu na wcześniejsze parcie moczu.

Ujście cewki moczowej wyposażone jest w mięsień zwieracz pęcherza, zbudowany z miocytów gładkich. Działa on na drodze odruchowej i nie podlega naszej woli. Drugi mięsień zwieracz – zwieracz cewki jest zbudowany z miocytów poprzecznie prążkowanych i podlega naszej woli. Mięśnie pęcherza są unerwione ruchowo i czuciowo. Ośrodki oddawania moczu w rdzeniu kręgowym (odcinek lędźwiowy i krzyżowy) podporządkowane są ośrodkom korowym.

Cewka moczowa żeńska (o świetle półksiężycowatym) uchodzi w brodawce cewkowej w przedsionku pochwy. Cewka moczowa męska kończy się na wierzchołku żołędzia prącia.

Po zebraniu około 300 ml moczu, pęcherz ulega rozciągnięciu. Podrażnione receptory przesyłają podniety do ośrodków rdzeniowych. Z ośrodka rdzeniowego bodziec ruchowy powoduje skurcz mięśni pęcherza, a rozkurcz zwieraczy. Występuje parcie na mocz odbierane
w ośrodku kory mózgowej. Skurcz ścian pęcherza moczowego i rozkurcz zwieraczy powoduje wydalenie moczu na zewnątrz. Kora mózgowa może spowodować skurcz zwieracza zewnętrznego i powstrzymać wydalenie moczu. Hamowanie odruchowego oddawania moczu odbywa się za pośrednictwem nerwu sromowego. Po wydaleniu moczu układ współczulny zwiera zwieracz (wewnętrzny) przy równoczesnym rozluźnieniu mięśniówki ściany pęcherza. Układ przywspółczulny powoduje skurcz mięśni pęcherza i rozkurcz zwieraczy. Kontrola korowa oddawania moczu rozwija się dopiero po urodzeniu.

Układ pokarmowy

W obrębie układu pokarmowego można wyróżnić:

1.    Przewód pokarmowy: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube, odbyt; przez te organy stopniowo przechodzi pokarm w czasie trawienia.

2.   Narządy-gruczoły trawienne: trzustka, wątroba z pęcherzykiem żółciowym; przez te organy pokarm nie przechodzi bezpośrednio;

Zatem układ pokarmowy jest pojęciem szerszym niż przewód pokarmowy. Narządy-gruczoły trawienne wydzielają swoje soki do przewodu pokarmowego. Wytwarzają także substancje hormonalne (patrz gruczoły dokrewne), uwalniane do krwi i działające ogólnie.

Jama ustna (cavum oris) jest pierwszym odcinkiem przewodu pokarmowego. Od góry jest ograniczona podniebieniem twardym i miękkim, z boków – policzkami, od dołu – ruchomą żuchwą wypełnioną mięśniami (żuchwowo-gnykowymi), na których leży język. Ku tyłowi jama ustna przechodzi w gardło (patrz układ oddechowy). Od przodu jamę ustną ograniczają wargi, regulujące średnicę szczeliny. Wargi i zęby umożliwiają odrywanie kęsów pokarmu. W jamie ustnej zachodzi trawienie mechaniczne, polegające na rozdrabnianiu i rozcieraniu treści pokarmowej. Pokarm jest tutaj także zwilżany śliną i nasycany enzymem ptyaliną. Ptyalina trawi skrobię do maltozy. Zatem w jamie ustnej zachodzi także trawienie chemiczne.

Język (lingua) to ruchliwy wał mięśniowy umożliwiający mówienie (artykulacja mowy), żucie i połykanie płynów oraz pokarmu. Język jest także narządem odbierającym smak. Zróżnicowany jest na korzeń = nasadę, trzon i wierzchołek = koniec. Posiada powierzchnię grzbietową (górną) i brzuszną (dolną). Na kolcu brudkowym żuchwy, na kości gnykowej i na wyrostku rylcowatym kości skroniowej występują przyczepy mięśni języka: brudkowo-językowego, gnykowo-językowego i rylcowo-językowego.

Język pokryty jest błoną śluzową. Błona śluzowa przedniej części języka posiada gruczoły śluzowo-surowicze, a w tylnej części języka – gruczoły śluzowe. Górna powierzchnia języka zawiera brodawki:

    nitkowate – pokryte nabłonkiem płaskim wielowarstwowym rogowaciejącym; są receptorami dotyku; uczestniczą w rozcieraniu pokarmu; leżą w przedniej i środkowej części języka;

   liściaste – pokryte nabłonkiem płaskim rogowaciejącym; zawierają kubki smakowe; leżą w bocznych i tylnych częściach języka;

    grzybkowate – pokryte nabłonkiem nierogowaciejącym; zawierają kubki smakowe; leżą w tylnej części języka;

     okolone – pokryte nabłonkiem nierogowaciejącym; tworzą układ V wzdłuż bruzdy środkowej języka; w ich obrębie leża kubki smakowe i ujścia gruczołów surowiczych Ebnera.

Ślina wytwarzana jest w śliniankach: przyusznych, podżuchwowej i podjęzykowej. Pełni ważne funkcje ochronne w sensie immunologicznym. Uczestniczy w krążeniu jodu, sodu, chloru i potasu (pompy jonowe w gruczołach ślinowych). Zawarta w ślinie mucyna zlepia cząstki pokarmowe, dzięki czemu możliwe jest formowanie kęsów.

Ślinianka podjęzykowa jest gruczołem śluzowo-surowiczym. Leży pod językiem, na mięśniu żuchwowo-gnykowym, tworząc fałd. Ślinianka podżuchwowa jest gruczołem surowiczo-śluzowym. Wydziela śluz, ptyalinę i lizozym (niszczący ściany bakteryjne). Ślinianki przyuszne leżą w dołach zażuchwowych. Wydziela śluz i ptyalinę. Do aktywacji ptyaliny niezbędny jest chlor Cl^-. Ślina zawiera także immunoglobuliny A. W ciągu doby wydzielane jest około 1,5 l śliny.

W szczęce górnej i w szczęce dolnej znajdują się zębodoły (na łukach zębowych) w których tkwią zęby. Do kości przymocowane są za pomocą ozębnej, zbudowanej z tkanki łącznej włóknistej.

Zęby (dentes; l. poj. dens) są zróżnicowane morfologicznie i funkcjonalnie na: siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe. Człowiek zawiera 32 zęby stałe, po 16 w każdej szczęce: 4 siekacze, 2 kły, 4 zęby przedtrzonowe, 6 zębów trzonowych. U dzieci występuje 20 zębów mlecznych.

W zębie wyróżnia się korzeń, szyjkę i koronę. Korona pokryta jest szkliwem. Szyjka jest strefą przejściową, gdzie zanika szkliwo a pojawia się cement. Szyjka jest już przykryta dziąsłem. Korzeń zawiera na powierzchni cement. Zęby rozwijają się z dwóch listków zarodowych: ektodermy i mezodermy.

Szkliwo wywodzi się z ektodermy. Jest to najtwardszy wytwór organizmu; twardość szkliwa odpowiada twardości kwarcu. Posiada zabarwienie białe lub niebieskawe. Zbudowane jest apatytu fluorowego (węglan wapnia + fluor). Substancja organiczna (proteoglikany i białko anamelina) stanowi jedynie 2-3% ogólnego składu szkliwa. Szkliwo wytwarzane jest przez komórki – adamantoblasty (nazwa pochodzi od starej nazwy szkliwa – substantia adamantina; obecnie – enamelum). Po wytworzeniu szkliwa, komórki te giną, dlatego też nie jest możliwa regeneracja tego składnika.

Cement (cementum, substantia ossea dentis, stąd dawna nazwa – kostniwo) powstaje dzięki działalności komórek - cementoblastów. Zbudowana jest z cementocytów, komórek o wypustkach, podobnie jak u osteocytów. Cement zawiera także włókienka zmineralizowane kolagenowe. Przybiera barwę żółtą. Włókna Sharpey`a łączą cement z okostną zębodołów.

Pod cementem szyjki oraz korzenia i szkliwem korony leży zębina, czyli dentyna (substantia eburnea, dentinum). Zawiera 30% substancji organicznych i 70 % soli mineralnych (hydroksyapatyt, fosforany). Posiada barwę kremową. Odontoblasty wydzielają sole mineralne na jedna stronę. W strukturze zębiny widnieją kanaliki, biegną prostopadle do powierzchni. W kanalikach mieszczą się wypustki odontoblastów (włókna Tomesa).

Wewnątrz zęba znajduje się jama zęba – cavum dentis. W jamie leży miazga – pulpa dentis. Miazga zbudowana jest z tkanki łącznej luźnej i galaretowatej, z naczyń tętniczych i żylnych oraz z nerwów (współczulne i czuciowe). Wywodzi się z mezodermy. W miazdze leżą również odontoblasty (na obwodzie), plazmocyty, labrocyty, makrofagi i fibroblasty. W części korzeniowej jama przechodzi w kanał zęba (canalis radicis dentis), który kończy się wierzchołkiem (brak zębiny, jest tylko cement) – apex radicis dentis. Naczynia krwionośne i nerwy wchodzą do jamy zęba przez otwór szczytowy (wierzchołkowy) korzenia – foramen apicis dentis.

Przełyk (esophagus) osiąga długość 25 cm. Jest to rura błoniasto-mięśniowa, wykonująca ruchy perystaltyczne ku dołowi, dzięki czemu przerobiona treść pokarmowa w jamie ustnej przesuwana jest do żołądka po akcie połknięcia. Połykanie pokarmu poprzedzone jest uniesieniem i zamknięciem krtani przez nagłośnię oraz podstawę języka.

Przełyk wyścielony jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, nierogowaciejącym. Błona śluzowa tworzy podłużne fałdy. Przy wejściu do żołądka błona śluzowa zawiera gruczoły wpustowe obficie produkujące śluz. Błona podśluzowa zbudowana jest z włókien kolagenowych
i sprężystych. W górnym i środkowym odcinku zawiera gruczoły śluzowe. Warstwa mięśniowa w górnej części zawiera mięśnie gładkie i szkieletowe, a w dolnej części tylko miocyty gładkie. Przydanka łączy przełyk z okolicznymi narządami, zawiera nerwy oraz naczynia krwionośne.

Żołądek (ventriculus, gr. gaster) można podzielić na wpust, trzon i odźwiernik. Część górna to wpust żołądka, gdzie uchodzi przełyk. Dolna część żołądka to odźwiernik, łączący żołądek z dwunastnicą. Pomiędzy wpustem i odźwiernikiem leży trzon żołądka. Ściana przednia żołądka przylega do przedniej ściany brzucha. Tylna ściana sąsiaduje z kopułą przepony, ze śledzioną, trzustką, tętnicą główną, z kręgosłupem, z lewą nerką i z krezką poprzecznicy. Do tylnej ściany odźwiernika przylega trzustka, a od przodu nachodzi płat wątroby. W żołądku rozróżnia się dwie krzywizny: małą i dużą. Mała krzywizna leży z prawej strony ujścia przełyku, graniczy z wątrobą. Duża krzywizna jest po lewej stronie żołądka, graniczy z częścią poprzeczna jelita grubego, tuz poniżej pępka.

Ściana żołądka zbudowana jest z warstwy śluzowej, mięśniowej i z osłonki surowiczej. Błona śluzowa tworzy uwypuklenia, dołki i bruzdy, jest więc pofałdowana. Wyniosłości – poletka żołądkowe są pobruzdowane – dołeczkami żołądkowymi, do których uchodzą gruczoły. Nabłonek jest jednowarstwowy walcowaty. Gruczoły żołądka dzieli się na właściwe, wpustowe i odźwiernikowe.

Gruczoły właściwe żołądka mają skomplikowana budowę. Zbudowane są z komórek głównych, okładzinowych, śluzowych, niezróżnicowanych i endokrynowych.

Komórki główne wydzielają enzymy: lipazę żołądkową, pepsynogen i podpuszczkę. Pepsynogen w środowisku kwaśnym przekształca się w pepsynę.

Komórki endokrynowe wydzielają gastrynę i gastron (patrz układ dokrewny).

Komórki okładzinowe wytwarzają kwas solny, czynnik Castlea (patrz krew), chlorek potasu i wodorowęglany. Maja charakter pompy jonowej. Wodorowęglany początkowo są wydzielane do naczyń krwionośnych, jednakże potem z powrotem oddane do glikokaliksu wewnętrznej powierzchni żołądkowej, gdzie pełnia funkcje ochronne (neutralizują kwas przy żywych komórkach ściany organu).

Komórki śluzowe wydzielają śluz, chroniący wewnętrzna powierzchnie przed działaniem kwasu.

Komórki niezróżnicowane są komórkami macierzystymi, które proliferują i różnicują się w komórki gruczołowe.

Dwunastnica (doudenum) jest pierwszym odcinkiem jelita cienkiego, długości 25-30 cm. Górna część dwunastnicy łączy się z częścią odźwiernikową żołądka i nosi nazwę opuszki. W górnej części występuje zgięcie górne dwunastnicy. Następnie jest część zstępująca, która w dolnej odcinku tworzy zgięcie dolne. Zgięcie dolne przechodzi w część poziomą dwunastnicy. Od części poziomej odchodzi ku górze część wstępująca, która zakręca tworząc z kolei zgięcie dwunastniczo-czcze, od którego wybiega jelito czcze. W środkowej części (część zstępująca) dwunastnicy leży brodawka Vatera, w której uchodzi przewód żółciowy wspólny i przewód trzustkowy. Przed ujściem przewód żółciowy wspólny tworzy rozszerzenie – bańkę wątrobowo-trzustkową, wyposażona w zwieracz bańki. Podczas kolki i zastojów żółci często towarzyszy skurcz zwieracza bańki, co wywołuje silne bóle. Podaje się wówczas leki spazmolityczne (rozkurczowe), np. drotaverynę, chelidoninę, papawerynę. Hydroksy-metylokumaryna, występująca u roślin z rodziny baldaszkowatych, działa wybiórczo rozkurczowo na bańkę wątrobowo-trzustkową, co zostało wykorzystane w lecznictwie (preparat Cholestil) przy w dyskinezach dróg żółciowych.

Błona śluzowa dwunastnicy wykazuje wysokie i szerokie fałdy okrężne (fałdy Kerkringa). Powstają one wskutek sfałdowania blaszki podśluzowej i mięśniowej. Uwypuklenia błony śluzowej noszą nazwę kosmków. W dwunastnicy są one listkowate. Nabłonek dwunastnicy jest walcowaty. U podstawy kosmków leżą krypty dwunastnicze. W kryptach leżą komórki macierzyste pluripotencjalne, przekształcające się w komórki zróżnicowane nabłonka (odnawiają nabłonek), a także komórki Panetha, komórki śluzowe (kubkowe), komórki absorbujące i komórki endokrynowe (patrz układ dokrewny). Komórki Panetha produkują lizozym (niszczy ściany bakterii). Komórki kubkowe wytwarzają śluz proteoglikanowy, wiążący wodę.

Kosmki dwunastnicze znajdują się na uwypukleniach błony śluzowej i w kryptach. Kosmki zbudowane są z blaszki śluzowej, mięśniowej i z rdzenia. Kosmki pokryte są nabłonkiem walcowatym jednowarstwowym. Zwiększają powierzchnie chłonną dwunastnicy. Rdzeń kosmka zbudowany jest z tkanki łącznej właściwej w której przebiegają nerwy, naczynia włosowate i limfatyczne. Blaszka mięśniowa zbudowana jest z miocytów gładkich. Komórki nabłonkowe kosmków są zróżnicowane na:

    komórki chłonne (absorpcyjne) – powierzchnia zewnętrzna jest pokryta mikrokosmkami (rąbek prążkowany), na których leży glikokaliks; na glikokaliksie znajduje się warstewka śluzu; w błonie mikrokosmków występują enzymy: maltaza (trawi maltozę do glukozy), alfa-1,6-glukozydaza (trawi dekstryny, powstałe po hydrolizie skrobi), aminopeptydaza (trawi peptydy do aminokwasów; odczepia aminokwasy z wolną grupa aminową); mikrofilamenty aktynowe mikrokosmków zapewniają ruchy faliste, niezbędne przy trawieniu i wchłanianiu mleczka pokarmowego; zawarte w mikrokosmkach enzymy: fosfataza alkaliczna i esterazy – zapewniają wchłanianie składników pokarmowych do krwi i limfy;

    komórki endokrynowe – syntetyzują hormony motylinę, żołądkowy inhibitor peptydowy (GIP) i sekretynę.

   komórki kubkowe – wydzielają śluz proteoglikanowy, wiążący wodę.

Pod złożoną błoną śluzową dwunastnicy leży warstwa podśluzowa zbudowana z tkanki łącznej właściwej. Przebiegają w niej naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Sploty nerwowe podśluzowe (sploty Meissnera) zawierają włókna czuciowe i ruchowe. W błonie podśluzowej mieszczą się również gruczoły Brünnera typu cewkowatego. Produkują one urogastron (polipeptydowy hormon hamujący wydzielanie kwasu solnego), śluz i płyn surowiczy (pH – 9). Zasadowa wydzielina gruczołów Brünnera uaktywnia enzymy trzustkowe.

Mięśniówka dwunastnicy zbudowana jest z tkanki mięśniowej gładkiej. Wewnątrz miocyty mają przebieg okrężny, a na zewnątrz – przebieg podłużny. Zapewniają ruchy perystaltyczne dwunastnicy i przesuwanie treści pokarmowej do jelita czczego. Dwunastnica pokryta jest od zewnątrz przydanką, zbudowaną z tkanki łącznej.

Należy pamiętać, że do dwunastnicy wpływa sok trzustkowy oraz żółć.

Jelito czcze (intestinum ieiunum – głodne, próżne; od ieiunium – post, głód; w języku łacińskim nie należy tej nazwy zapisywać przez “j”) łączy dwunastnicę z jelitem krętym – intestinum ileum. Jest podwieszone na krezce jelitowej – mesoieiunum, która jest częścią krezki jelitowej.

Jelito czcze i kręte mają łączną długość około 5-6 m. Jelito kręte wnika do jelita grubego w obrębie dołu biodrowego prawego.

Ściana jelita cienkiego jest zbudowana z błony śluzowej, warstwy mięśniowej i z blaszki surowiczej. Blaszka surowicza jest blaszką trzewną otrzewnej. Pokrywa ją nabłonek surowiczy – mesothelium. Zawiera plazmocyty, adipocyty, makrofagi i fibroblasty.

Otrzewna (peritonaeum) wyściela jamę brzuszną. Jest podwójna i obejmuje otrzewną ścienną i otrzewną trzewną. Pomiędzy blaszkami jest przestrzeń – jama otrzewnej (cavum peritonaei), wypełniona płynem surowiczym – liquor peritonaei, zmniejszającym tarcie. Fałdy otrzewnej noszą nazwę krezek. Krezki przymocowują, między innymi żołądek, jelita, śledzionę, jajniki, macicę, jajowody i wątrobę do ściany jamy brzusznej.

W krezkach przebiegają naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Nadmierne wytwarzanie płynu otrzewnowego powoduje puchlinę wodną.

Otrzewna jest aktywna pod względem chłonnym i sekrecyjnym.

W związku z tym, otrzewna wrażliwa jest niezmiernie na zakażenia i zaburzenia wodno-elektrolitowe organizmu.

Blaszka mięśniowa jelit złożona z dwóch warstw miocytów: zewnętrznej – o przebiegu podłużnym, wewnętrznej – o przebiegu okrężnym. Sploty Auerbacha są ośrodkami rozdzielczymi włókien czuciowych i ruchowych, regulujących ruchy perystaltyczne jelit. Komórki miocytowe Cajala inicjują skurcze perystaltyczne jelit.

Błona podśluzowa jelita czczego i krętego zawiera tkankę limfoidalną GALT (gut associated lymphoid tissue) o znaczeniu obronnym przed patogenami (funkcje immunologiczne). Grudki limfatyczne noszą nazwę kępek Peyera (głównie w jelicie krętym). Ponadto w tej błonie występują nerwowe sploty Meissnera, z neuronami ruchowymi i czuciowymi. Neuromediatorem neuronów czuciowych jest adenozynotrifosforan ATP. Receptory chemiczne są wrażliwe na skład chemiczny treści pokarmowej. Mechanoreceptory informują ośrodki nerwowe o stopniu rozciągnięcia jelita. Neurotransmiterem neuronów ruchowych (przywspółczulne) jest acetylocholina. Wzmagają one skurcze jelit.

Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem cylindrycznym (walcowatym). Błona tworzy fałdy okrężne i spiralne. Kosmki jelitowe są palczaste, niższe niż w dwunastnicy. W skład kosmków wchodzą komórki sorpcyjne, kubki śluzowe, komórki endokrynowe i komórki niezróżnicowane. Do kosmków docierają naczynia limfatyczne, krwionośne i nerwy. Kosmki są wyposażone w miocyty gładkie regulujące, ich wysokość i naprężenie. Wgłębienia błony śluzowej noszą nazwę krypt jelitowych, w których leża komórki macierzyste, odnawiające komórki nabłonkowe. Komórki chłonne, czyli enterocyty zawierają mikrokosmki pokryte glikokaliksem. W mikrokosmkach zlokalizowane są enzymy: maltaza (rozkłada maltozę do glukozy), laktaza – enzym adaptacyjny (rozkłada laktozę do glukozy i galaktozy), sacharaza (trawi sacharozę do glukozy i fruktozy), aminopeptydaza (trawi peptydy do aminokwasów, odłącza aminokwasy z wolną grupa aminową –NH₂) i karboksypeptydaza (trawi peptydy do aminokwasów; odłącza aminokwasy z wolną grupą karboksylową – COOH), fosfolipazy C i D (trawią estry choliny i kwasu fosforowego), nukleotydaza (trawi nukleotydy do kwasu fosforowego i nukleozydu), nukleozydaza (trawi nukleozydy do puryn i pirymidyn oraz cukru pentozy).

Żółć wpływająca do dwunastnicy emulguje tłuszcze. Obniża ich napięcie powierzchniowe, przez co zostają rozbite do kropelek. Dzięki temu zwiększona zostaje powierzchnia czynna substratu, na którą oddziałują lipazy. Chylomikrony lipidowe, powstałe dzięki działaniu żółci, są wchłaniane do krwi i limfy. Żółć jest niezbędna do wchłaniania witamin i prowitamin z grupy A, D, E i K (tzw. vitasteryn). Żółć zawiera w swym składzie kwasy cholowe, które tworzą z kwasami tłuszczowymi kompleksy – kwasy choleinowe, rozpuszczalne w wodzie i wchłanialne do krwi. Odczyn soku jelitowego jest zasadowy. W takim środowisku działają enzymy soku trzustkowego: amylaza (trawi skrobie do maltozy), trypsyna (trawi białka zdenaturowane, w miejscu wiązań peptydowych między lizyną lub argininą a tyrozyna lub fenyloalaniną), chymotrypsyna (endopeptydaza, trawi wiązania peptydowe między aminokwasem obojętnym a aminokwasem aromatycznym) i lipaza trzustkowa (trawią lipidy do glicerolu i kwasów tłuszczowych). Trzustka wydziela także karboksypeptydazę (rozkłada peptydy do aminokwasów) i fosfolipazy (trawią fosfolipidy) i nukleozydazy (trawią nukleozydy).

W jelicie zachodzi więc upłynnienie treści pokarmowej i trawienie chemiczne. Kosmki jelitowe umożliwiają absorbowanie mleczka pokarmowego do krwi i limfy.

Jelito grube (intestinum crassum) rozpoczyna się jelitem ślepym, po prawej stronie jamy brzusznej. Długość jelita grubego wynosi 1,5 m. Jelito ślepe (coecum) ma długość około 9 cm. Koniec jelita ślepego – kątnica przechodzi w appendix vermiformis, czyli w wyrostek robaczkowy. Appendix posiada rozbudowaną tkanką limfoidalną GALT, z licznymi limfocytami. Pokryty jest blaszka trzewną otrzewnej i zawieszony na krezce - mesoappendix. Jest częścią układu immunologicznego, jednakże u człowieka w stanie szczątkowym.

Jelito grube charakteryzuje się dużymi uwypukleniami i fałdami stabilizowanymi przez taśmy miocytowe. Taśmy umożliwiają utrzymanie charakterystycznego kształtu i zapobiegają zapadaniu się jelita grubego. Do powierzchni jelita grubego przylega warstwa surowicza otrzewnej trzewnej. Część zstępująca i wstępująca okrężnicy nie jest pokryta błoną surowiczą, bowiem wybiegają one poza otrzewną.

Głębiej leży blaszka mięśniowa zróżnicowana na warstwę zewnętrzną i wewnętrzną. Warstwa miocytów zewnętrzna posiada przebieg podłużny i jest zorganizowana w 3 taśmy, szczególnie intensywnie rozwinięte w okrężnicy, łączącej jelito ślepe z esicą. Wewnętrzna warstwa miocytów przebiega okrężnie. Pod mięśniówką rozciąga się łącznotkankowa warstwa podśluzowa. W warstwie podśluzowej zlokalizowane są grudki chłonne i rozproszone limfocyty, pełniące funkcje ochronne przed antygenami. Tędy przebiegają również naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy.

Wewnętrzna warstwa jest blaszką śluzową, która tworzy głębokie krypty jelitowe. Krypty zbudowane są z komórek sorpcyjnych, śluzowych, endokrynowych i z komórek macierzystych. Komórki macierzyste są źródłem nowych komórek nabłonkowych, złuszczających się.

Komórki absorbujące jelita grubego pochłaniają chlorek sodu i wodę z treści pokarmowej (niestrawionej), co powoduje zagęszczenie i uformowanie kału. W jelicie grubym żyją różne bakterie: Lactobacillus acidophylus, L. bifidus, Clostridium, Escherichia, Proteus, Streptococcus faecalis i Becteroides. Stosunki ilościowe bakterii zależą od rodzaju spożywanego pokarmu. Pokarm bogaty w cukrowce sprzyja rozwojowi Lactobacillus. Bakterie symbiotyczne są dla organizmu źródłem witaminy B₁₂, witaminy H i K. Zaburzenia w relacjach bakterii powoduje zaburzenia trawienne i wzdęcia.

Treść pokarmowa przesuwana jest z jelita cienkiego do jelita ślepego, następnie do okrężnicy wstępującej, okrężnicy poprzecznej (poprzecznicy) i okrężnicy zstępującej. Odcinek wnikający do miednicy małej tworzy wygięcie, dlatego nosi nazwę esicy (S-romanum). Esica przyczepiona jest do talerza kości biodrowej za pomocą krezki esicy.

Esica przechodzi w odbytnicę (rectum). Odbytnica na powierzchni miednicznej kości krzyżowej tworzy zgięcie krzyżowe, następnie rozszerza się w bańkę odbytnicy; w okolicy kości guzicznej tworzy zgięcie kroczowe kończące się kanałem odbytowym (canalis analis). Odbytnica leży poza otrzewną, nie posiada więc błony surowiczej. W miednicy małej jest podtrzymywana przez mięsień dźwigacz odbytu. Zewnętrzna warstwa mięśniowa odbytnicy jest ciągła, a nie taśmowata. Wewnętrzna warstwa okrężna miocytów tworzy w dolnej części wewnętrzny zwieracz odbytu.

Druga (dalsza) część kanału odbytu, od tzw. zastawek odbytowych, jest pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Błona śluzowa tworzy fałdy podłużne, łączące się w dole z fałdami półksiężycowatymi – zastawkami odbytowymi. Pod błoną śluzową znajdują się sploty naczyniowe żylne. Końcówka kanału wyposażona jest w zwieracz zewnętrzny, zbudowany z miocytów szkieletowych, podlegający naszej woli. Długość odbytnicy wynosi 15 cm, a kanału odbytowego – 3 cm.

Trzustka (pancreas) leży po lewej stronie jamy brzusznej. Głowa trzustki leży w łuku utworzonym przez dwunastnicę, trzon leży na wysokości I i II kręgu lędźwiowego, ogon przebiega na lewym nadnerczu i dociera do śledziony. Waży około 80-90 g. Trzustka otoczona jest słabo wykształconą torebką łącznotkankową, której wgłębienia wewnętrzne dzielą miąższ na zraziki. Jest to gruczoł cewkowo-pęcherzykowy zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczy. Wzdłuż narządu przebiega przewód główny (Wirsunga), przechodzący w przewód odprowadzający, wnikający do bańki wątrobowo-trzustkowej. W zrębie łącznotkankowym przebiegają przewodziki międzypłacikowe (międzyzrazikowe), nerwy, naczynia krwionośne i limfatyczne. Przewód Wirsunga odbiera wydzieliny z przewodzików międzypłacikowych. W trzonie i ogonie trzustki mieszczą się wysepki Langerhansa, należące do gruczołów dokrewnych. Wysepki otoczone są naczyniami zatokowymi, odbierającymi hormony.

Zraziki zawierają tkankę łączną właściwą i pęcherzyki wydzielnicze z przewodami odprowadzającymi. Pęcherzyki produkują proenzymy, uaktywniane w dwunastnicy. Wydzielina pęcherzyków nosi nazwę soku trzustkowego i ma odczyn zasadowy. Drażnienie nerwu błędnego pobudza wydzielanie soku trzustkowego.

Wątroba (łac. iecur, gr. hepar) leży pod przeponą, po prawej stronie jamy brzusznej. Pod wątrobą leży prawa nerka i jelita. Otoczona jest torebka łącznotkankową (włóknistą) oraz błona surowiczą. Waży około 1300-1500 g. Złożona jest z mniejszego płatu lewego i z większego płatu prawego. Płaty są rozdzielone więzadłem sierpowatym. Wywodzi się z endodermy. Dolny brzeg (tzw. powierzchnia trzewna) wątroby posiada wgłębienie w którym leży pęcherzyk żółciowy.

Podstawową jednostką strukturalną wątroby jest zrazik – lobulus hepatis.

Zraziki maja kształt wieloboków i są oddzielone tkanka łączą międzyzrazikową, w której przebiegają przewody żółciowe, żyły i tętnice międzyzrazikowe. W centralnej części zrazików leży żyła środkowa, do której zbiegają się beleczki (kolumienki, blaszki) komórkowe hepatocytów oraz sinusoidy. Hepatocyty tworzą połączenia typu neksus i adherens. Hepatocyty stanowią 80% masy wątroby. Są aktywne metabolicznie, we wnętrzu zawierają jedno lub dwa jądra, mitochondria, diktiosomy retikulum endoplazmatyczne granularne i agranularne, lizosomy, peroksysomy, glikogen, pęcherzyki wydzielnicze i transportowe. Od strony sinusoidów tworzą mikrokosmki. Pomiędzy hepatocytami przebiegają szczeliny – kanaliki żółciowe. Pomiędzy mikrokosmkami przy sinusoidach występują szczeliny zwane przestrzeniami Dissego, które obmywa limfa. W przestrzeniach Dissego leżą również komórki gwiaździste gromadzące witaminę A. W ścianie sinusoidów leżą makrofagi - komórki Browicza-Kupffera, mające zdolność fagocytozy (pożerają bakterie, komórki nowotworowe, antygeny związane z przeciwciałami) i zapobiegania powstawaniu zakrzepów.

Krew płynie do wątroby tętnicą wątrobową i żyłą wrotną. Żyła wrotna powstaje przez połączenie żył krezkowych i żyły śledzionowej. W wątrobie żyły i tętnice rozdzielają się na żyły i tętnice międzyzrazikowe. Naczynia międzyzrazikowe wraz z przewodami żółciowymi międzyzrazikowymi tworzą triady (żyła, tętnica, przewód żółciowy międzyzrazikowy). Od żył międzyzrazikowych wychodzą żyłki okołozrazikowe, a od tych z kolei naczynia włosowate zatokowe – sinusoidy. Tętniczki międzyzrazikowe rozpadają się na włośniczki okołoprzewodzikowe (otaczają przewodziki żółciowe). Naczynia włosowate okołoprzewodzikowe uchodzą następnie do sinusoid. Niektóre tętniczki łączą się bezpośrednio z sinusoidami. Sinusoidy wnikają promieniście do żyłki centralnej zrazików. Od żyłki centralnej zrazika krew przepływa do żyły podzrazikowej, a potem do żyły wątrobowej.

Pęcherzyk żółciowy (vesica fellea) jest woreczkiem o pojemności około 60-70 ml. Wyróżnia się w nim dno, trzon i szyjkę. Od szyjki odchodzi przewód pęcherzykowy, wpadający do przewodu żółciowego wspólnego, do którego uchodzi również przewód wątrobowy wspólny. Pęcherzyk otoczony jest błona surowiczą, pod którą leży warstwa mięśniowa, a głębiej warstwa śluzowa. Błona śluzowa tworzy fałdy, których wysokość zależy od stopnia wypełniania pęcherzyka. Pęcherzyk żółciowy gromadzi i zagęszcza żółć. Pod wpływem cholecystokininy (uwalnianej pod wpływem tłuszczy) następują skurcze miocytów gładkich i wypływ żółci do dwunastnicy. W ciągu doby wątroba produkuje 250-1000 ml żółci. Zaburzenia w wydzielaniu i przepływie żółci (zastoje, nadmierne zagęszczenie) przyczyniają się do rozwoju kamicy żółciowej. Jeśli zaburzenia maja charakter nerwowo-ruchowy noszą nazwę dyskinezy dróg żółciowych.