TEMAT PREZENTACJI: Literackie rozmowy z Bogiem. Na przykładzie utworów z różnych epok przedstaw relacje między człowiekiem a Bogiem.

TEZA: Różne postawy człowieka wobec swego Stwórcy w utworach literackich na przestrzeni wieków.

Wstęp:

Bóg od zawsze był dla ludzi jedną z najwyższych wartości. Mimo, iż ciągle pozostawał ważny jego rola w poszczególnych epokach była odmienna. Czasem pod wpływem różnych wydarzeń człowiek tracił wiarę w Boga i odwracał się od niego. Jeżeli jednak wierzył to nadrzędnym jego celem było zawsze zjednoczenie się z Bogiem i spokojne, szczęśliwe życie wieczne. Tak więc do najważniejszych relacji, które występują między człowiekiem i Bogiem możemy zaliczyć bunt oraz pokorę. Bóg symbolizuje opatrzność, jest reżyserem świata i opiekunem ludzi. Świat przez Niego stworzony jest piękny, bezpieczny, harmonijny, każdy może w nim odnaleźć swoją arkadię. Mimo, iż w literaturze zostały wyodrębnione omówione przeze mnie postawy wobec Boga, człowiek jako najdoskonalsze Jego stworzenie jest od swego Stwórcy zależny. Potrzebuje i szuka sposobów na rozmowy z Bogiem. Wyrazem tego jest modlitwa jeko osobista, prywatna rozmowa z Bogiem. Motyw ten pojawia się także w literaturze w różnych gatunkach literackich. Omówię go na wybranych przeze mnie 6 przykładach.

Rozwinięcie

Starożytność:

Księga Hioba

Jednym z wielu dzieł, które mówią o postawie człowieka wobec Boga jest „Księga Hioba”. Człowiek został ukazany w tej księdze jako osoba słaba i zależna od Boga. Bóg natomiast ukazany został jako wszechmogąca istota, mogąca w każdej chwili pozbawić człowieka wszelkich dóbr i zesłać na niego nieszczęście.

Hiob był najbogatszym i najszlachetniejszym człowiekiem oraz ojcem (siedmiu synów i trzech córek). Był wiernym, prawym, uczciwym i bogobojnym człowiekiem. Czcił Boga i ufał mu bezgranicznie. Bóg szczycił się swym wiernym i kochającym Go sługą. Jednak za namową szatana, który uważał, że Hiob tak naprawdę jest słaby i w sytuacji cierpienia opuści Boga, poddał go straszliwej próbie. Odebrał mu wszystko: majątek, dzieci, na niego samego zesłał zaś trąd. Hiob pomimo straty pokornie ją przyjął. Wszystkie cierpienia przyjmował ze spokojem i z wiarą, że Bóg mu pomoże. Hiob nie potrafi jednak zrozumieć, dlaczego Bóg poddał go takiej próbie. Przecież nie przeciwstawiał się Bogu, zawsze żył według Jego przykazań. Ufał, że Bóg jest sprawiedliwy, że opiekuje się ludźmi. Miał nadzieję, że jego los się odmieni. Hiob pomimo tego, że w życiu wiele wycierpiał ani razu się nie skarżył, był nadal wierny Bogu. Hiob stał się tutaj symbolem cierpienia niezawinionego. Postawa Hioba charakteryzowała się głęboką pobożnością, wiernością nie tylko Bogu, ale także swoim zasadom i poglądom. Efektem jego postępowania było dla niego życie piękniejsze i lepsze, od tego, które stracił. Bóg przywrócił Hiobowi zdrowie, pomnożył majątek i obdarzył go nowym, liczniejszym potomstwem oraz długiem życiem. Hiob swoją pokorą udowodnił wszystkim, że jego wiara jest głęboka i szczera. Cierpienie Hioba było próbą wiary. Opowieść ta przedstawia rozmowę człowieka z Bogiem, ma ona postać bezpośredniej rozmowy ze swoim Stwórcą. Jest tu ukazana postawa człowieka wierzącego, pokornego, ufającemu Bogu, który pomimo doznanych cierpień nie zwątpił w dobroć Boga i nie przestał w Niego wierzyć. celem ksiąg jest przekazanie pewnych prawd dotyczących takich wartości, jak miłość, posłuszeństwo, cierpienie. Ponadto pokazują one, że człowiek żyjący zgodnie z wolą Bożą, ufający Bogu, znajduje mądrość nieprzemijającą.

Średniowiecze: a zatem

,,Bogurodzica"

Jest to pieśń o charakterze modlitewnym i hymnicznym. Zawiera w sobie rozwiniętą apostrofę, czyli bezpośredni zwrot do adresata, którym jest tutaj Matka Boska. Podmiotem lirycznym jest zaś nie człowiek a wszyscy ludzie, którzy proszą Maryję o wstawiennictwo za nimi u Syna, czyli Chrystusa. Jako pokorni chrześcijanie, wielbiący Matkę Boską, zwracając się do niej, prosząc Chrystusa o życie wieczne. Wiedzą, że Bóg może spełnić ich prośby jako, że głęboko w Niego wierzą i są pełni ufności. Są także świadomi, że za pośrednictwem Maryi mogą uzyskać przychylność Syna Bożego. ,,Bogurodzica" jako liryka inwokacyjna

należy do najdawniejszych zabytków piśmiennictwa polskiego. Jest najstarszą pieśnią religijną, powstałą prawdopodobnie w pierwszej połowie XIII wieku. Podmiotem lirycznym w utworze są wierni, chrześcijanie (podmiot zbiorowy), adresatem zaś jest Matka Boska - pośredniczka między człowiekiem a Bogiem. Akceptujący swoje miejsce w świecie podmiot liryczny nie zwraca się bezpośrednio do stojącego najwyżej w hierarchii wszystkich bytów Pana, tylko do Maryi. Treść pieśni koncentruje się wokół wezwań i próśb osoby mówiącej. ,,Bogurodzica" nie ogranicza się tylko do modlitewnego charakteru, wykracza poza granice gatunku, skłania do refleksji na temat ludzkiej egzystencji. Człowiek naznaczony grzechem pierworodnym, rozdwojony w sobie (dusza, ciało), wewnętrznie słaby prosi Boga o pomoc, gdyż wie, że sam nie zdoła wygrać ze złem i w konsekwencji nie osiągnie prawdziwego szczęścia - życia wiecznego.

Renesans: kolejnym przykładem jest

Pieśń XXV „Czego chcesz od nas Panie…”

„Pieśni” Jana Kochanowskiego są gatunkiem liryki, wywodzącym się z tradycji antycznej. Pieśni poruszają różne problemy. Możemy je podzielić na wiele rodzajów: patriotyczne, refleksyjne, miłosne, religijne, biesiadne, historyczne, pochwalne, żałobne. Pieśni pisane są po to, by pouczać, nauczać i wskazywać drogę bliźnim, kształtować ich postawy etyczne i moralne. Kochanowski w pieśniach ukazuje swoje pragnienie życia w harmonii z naturą i całym światem. Przedkłada zdrowie i czyste sumienie nad dobra materialne, ceni prawdziwość i cnotę.

„Pieśń XXV” odzwierciedla przyjmowany przez Kochanowskiego system wartości. Pieśń ta to jednocześnie pieśń pochwalna, hymn wysławiający dobro Stwórcy oraz modlitwa dziękczynna za dzieło stworzenia świata i człowieka. Hymn rozpoczyna apostrofa. Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Boga w imieniu wielu ludzi, z najwyższą czcią, uwielbieniem, wspomina o Jego hojności i dobroci. Ludzie dziękują Bogu za opiekę nad rodzajem ludzkim i jednocześnie proszą o dalsze łaskawe wsparcie. Ukazany jest świat pełen harmonii i doskonałości, jest darem, z którego mogą wszyscy korzystać. Budowniczy tej rzeczywistości jest bliski człowiekowi. Poeta wysławia Boga jako stwórcę i artystę. Hymn jest hołdem złożonym Stwórcy i Ojcu wszechświata. Ukazana jest tu postawa wielbiąca i wysławiająca Boga, człowieka wierzącego. Pieśń ta jest monologiem skierowanym do Boga, ma charakter modlitwy dziękczynnej oraz prośby.

Romantyzm: więc

Dziady cz. III Wielka Improwizacja

Następnym przykładem rozmowy człowieka z Bogiem, który chciałabym przedstawić jest III część Dziadów, a dokładniej Wielka Improwizacja, autorem jest Adam Mickiewicz, a głównym bohaterem Konrad.

Wielka Improwizacja jest monologiem wygłoszonym przez Konrada, który jest na pół opętany przez demony. Jest on nie do końca świadomy swych słów i czynów. Konrad uważa się za jednostkę wybitną. Jest człowiekiem samotnym i niezrozumiałym przez innych. Mówi o sobie: „Ja mistrz”. Będzie on próbował walczyć z Bogiem o możliwość rządzenia światem i ludzkością. Bohater musi także stoczyć walkę z diabłami, które czyhają na jego duszę, wykorzystują jego słabości i próbują doprowadzić go do bluźnierstwa przeciw Bogu. Konrad bardzo kocha swą ojczyznę, jest patriotą. Odczuwa jej cierpienie jak własne, łączy swój los z jej losem, utożsamia się z nią mówiąc: „Ja i ojczyzna to jedno”. Konrad czuje się odpowiedzialny za losy całego narodu. Wierzy, że tylko on potrafi dać mu wolność i szczęście ludziom. Bohater buntuje się przeciw Bogu, ten bunt jest wzniesiony w imię ludzkości. Taki bunt nazywamy prometejskim. (Pochodzi od mitycznego tytana Prometeusza, który stworzył człowieka (ulepił go z gliny z domieszka łez) i dla niego wykradł bogom ogień). Konrad porównuje się do Boga. Świadczy to o jego pysze i zarozumiałości. Czuje się on przewodnikiem, ojcem wszystkich ludzi. Czuje, że może domagać się od Boga władzy nad światem i ludźmi. Jednak ta władza ma być większa od tej jaką ma Bóg. Konrad żąda władzy, chce władać duszami ludzi: „Daj mi rząd dusz (…) ja chcę duszami władać” mówi. Chce sprawować nieograniczoną władzę nad ludzkością. Do tej pory Konrad czuł się równy Bogu. Teraz jednak dochodzi do przekonania, że jest lepszy od swego Stwórcy. Uważa, że Bóg jest jedynie mądrością, natomiast on może czuć, ma serce, którym kocha cały naród i całą ludzkość:

„Kłamca kto Ciebie nazywał miłością,

Ty jesteś tylko-mądrością!”

Jednak Konrada wołania zostają zignorowane. Bóg milczy. Buntując się przeciwko prawom Stwórcy, bohater kieruje się miłością do ludzi, pragnie ich uszczęśliwić, a narodowi polskiemu przywrócić wolność. Konrad w swym uniesieniu omal nie nazywa Boga carem, na szczęście dla siebie chwilę wcześniej zemdlał, a bluźniercze słowa wypowiada za niego diabeł. Zachowanie bohatera jest wyrazem patriotyzmu, miłości do ludzi i gotowości poświęcenia się dla nich. Ten patriotyzm jest wyrażony poprzez postawę buntowniczą wobec Boga.

i ,,Smutno mi, Boże! "

,,Smutno mi, Boże! " jako hymn, został napisany podczas jeden z wielu podróży Juliusza Słowackiego. Utwór ten ma charakter polemiczny i jest jeszcze jednym przykładem romantycznej niezgody z ówczesnym porządkiem świata. Jest także bardzo osobistym wyznaniem Polaka-emigranta, tęskniącego za ojczyzną. Tytuł wskazuje na wielką podniosłość utworu. Podmiot liryczny, którym jest sam autor zwraca się do Boga słowami ,,Smutno mi, Boże! ", które padają zawsze na końcu każdej z ośmiu zwrotek niczym refren. Ten zwrot służy zarówno do ukazania jak i podkreślenia skargi

pisanej do Boga o beznadziejności życia człowieka pozbawionego ojczyzny. Słowa te wprowadzają do utworu wielki smutek lecz melodyjność wiersza łagodzi jego formę.

Autor w utworze stwierdza, że wszystko to co dzieje się dookoła jest dziełem Boga. Słowa ,,Smutno mi, Boże" przedstawiają wizerunek człowieka pogrążonego w smutku i melancholii. Świadomość przemijania i tęsknota do ojczyzny, do której nigdy nie wróci, sprawiają, że podmiot liryczny cierpi. Jest zrezygnowany i pogodzony ze swoim losem. Dziękuje również Bogu za stworzenie pięknego świata, ale stwierdza, że wszystkie te dary nie są w stanie zrekompensować mu pustki z jaką przyszło mu żyć na obczyźnie. W utworze poeta przedstawia na początku świat kontrastu, bogaty i piękny, ale niechętnie oglądany przez niego z obawy, że już nigdy nie ujrzy ojczyzny. W kolejnych zwrotkach Słowacki ukazuje różne odcienie smutku, pragnąc otworzyć swe serce przed Panem Bogiem. Mówi o życiu w pustce, bez pragnień i radości. Wspomina, że skrywa przed obcymi ludźmi swoją prawdziwą twarz, czyli uczucia buntu jakich doznaje. Wie jednak, że jest to bunt bezsilny. W kolejnych słowach pojawia się jego ogromna tęsknota za polską ziemią na widok przelatujących bocianów. Emocje w następujących po sobie zwrotkach narastają i są coraz bardziej dramatyczne. Autor porównuje swoje uczucia do pielgrzyma, który pozbawiony rodzinnego domu nie wie nawet, gdzie będzie jego mogiła. Na koniec autor wyznaje, że mimo świadomości o przemijaniu ludzkiego bytu w porównaniu z niezwykłością boskiego dzieła stale tli się w nim gorzki bunt.

Młoda Polska:

,,Dies irae"

Dies irae to z łaciny dzień gniewu innymi słowy Sądu Ostatecznego. Od tych słów zaczyna się także średniowieczny hymn śpiewany podczas mszy żałobnej. Utwór Kasprowicza opisuje proroczą wizję dnia zniszczenia znanego nam świata. Wizję tę przedstawia pierwszy człowiek-Adam, który wypowiada się w imieniu całej ludzkości. W utworzę przeplata się liryka pośrednia- w wizjach i bezpośrednia, kiedy w monologu Adama adresatami są: psalmista (może to być nawet sam Adam), Chrystus, Bóg Ojciec- surowy Sędzia i Adam ( kiedy zwraca się sam do siebie w trzeciej osobie). Na początku utworu Adam zapowiada co stanie się w dniu Sądu Ostatecznego, a o profetyczności jego stwierdzeń mają świadczyć słowa użyte w czasie przyszłym. Autor opisuje, że będzie to dzień nadprzyrodzonych zjawisk i wielkiego niszczenia-obracania się w proch, historii naszego świata. W hymnie wzorem do opisu dnia gniewu były apokaliptyczne wizje z Biblii jak także słowa zaczerpnięte z kolęd. Autor przedstawia tego dnia ludzkość jako grzeszną, słabą i osamotnioną. Adam wyraża błaganie ludzkości o ratunek i zmiłowanie. Przedstawia Boga jako surowego sędzie. Adam doszukuje się niejako w historii zbawienia kondycjii ludzkiej. Wnioski jego są przerażające bo człowiek jest istotą grzeszną, ale w gruncie rzeczy pozbawioną winy. Odpowiedzialność za zło świata ponosi Bóg jego Stwórca oraz Ewa, a Adam jest tylko pionkiem w tej okrutnej grze. Wszystkie wydarzenia z historii zbawienia: grzech Adama i Ewy, cierpienie Chrystusa, były wcześniej zaplanowane przez Boga i wynikały z jakiejś konieczności. Podmiot liryczny nazywa Boga "lodowatym" bo rzesze ludzi skazane są na zagładę i nie zostają wpuszczone do bram niebios. To budzi sprzeciw i bunt podmiotu lirycznego. Paradoksalnie fragmenty buntu przeplatają się w utworze ze zwrotami o zmiłowanie. Kontrastywne zestawienie zwrotów wewnętrznie sprzecznych wzmaga dramatyzm. Adam zwraca się do Boga: ,,Czym jestem wobec Ciebie? " pokazując w ten sposób, że szuka sensu swego życia i prawdy o nim. Koniec utworu stanowi jego esencję. Podmiot liryczny pragnie aby "mrok nicości spłynął", mówi "niech nic nie będzie" i dodaje ,,AMEN".

Zakończenie

Moja praca dotyczyła różnych postaw człowieka wobec Boga w utworach literackich. Wyodrębniłam dwie postawy: pokora i bunt, ponieważ uważam, ze są one dominujące w literaturze.

Przykładem pokornej postawy człowieka wobec Boga jest „Księga Hioba”, ,,Bogurodzica" oraz pieśń „Czego chcesz od nas Panie…”, gdzie człowiek wierzy w Boga, w Jego dobroć i ufa mu powierzając swoje życie. Hiob utracił wszystko, na czym mu w życiu zależało, dom, rodzinę, przyjaciół, ale pozostał Mu wierny i za to został w końcu wynagrodzony. przesłaniem tej księgi jest zerwanie z prawem, w którym mówi się, że czyn dobry i czyn zły zostaną na ziemi od razu wynagrodzone lub ukarane. W "Bogurodzicy" widać wyraźną modlitwę do Boga i chwalenie tego co boskie. Ludzie za pośrednictwem Maryi proszą o wstawiennictwo Chrystusa. Są pełni pokory i ufności do Boga.
Pełny wyraz wizji relacji człowieka z Bogiem, odnajdujemy także w utworze Jana Kochanowskiego, „Czego chcesz od nas, Panie...”. Jest to jednocześnie pieśń pochwalna, hymn wysławiający dobro Stwórcy oraz modlitwa dziękczynna za dzieło stworzenia świata i człowieka. W ,,Wielkiej Improwizacji” Adama Mickiewicza (,,Dziady” cz. III) Konrad (nie mogąc pojąć niesprawiedliwości Boskich wyroków wobec Polski) kieruje gorące słowa do Boga, w których domaga się rządu dusz, by móc wyzwolić i zbawić swój naród, który znajduje się pod zaborami. Cała improwizacja to pojedynek z Bogiem-znak buntu. Podobnie w hymnie ,,Smutno mi, Boże! " Słowackiego autor wyrażając swój smutek i rozpacz za ojczyzną przyznaje się do gorzkiego buntu, otwiera swoje całe serce przed Bogiem by pokazać jak bardzo cierpi. Zdaje sobie jednak sprawę z bezsilności tego buntu. Inaczej w ,,Dies irae" czyli dniu gniewu Kasprowicza, gdzie autor opisując wizje przyszłego Sądu Ostatecznego pokazuje jaki człowiek jest grzeszny i osamotniony w obliczu wszechobecnej klęski jaka ma nadejść. Poszukuje niejako sensu swojego życia ludzkiego i prawdy o nim. Buntuje się przeciwko boskiemu planowi przywołując historię grzechu Adama i Ewy,a także cierpień Jezusa. Paradoksalnie między buntem, a tym co ma nadejść pojawia się pokora w postaci prośby o ratunek. Ten kontrast utrzymuje się do końca utworu, w którym to Adam symbolizując ludzkość godzi się na Apokalipsę, na to by nie było nic, dodając ,,Amen".

W podsumowaniu pragnę nadmienić, że rozmowy człowieka z Bogiem przybierają różne formy od dialogu bezpośredniego w Biblii poprzez monolog skierowany w stronę Boga w literaturze na przestrzeni wieków. Raz jest to pokorne wychwalanie Boga, a raz bunt wobec Jego wyroków.

Godne zainteresowania?

Zapytaj o więcej : [e-mail]