Brakuje punktów: 10,11,12

• Zagadnienia filozofii. Pochodzenie pojęcia; - początek filozofii (myśl refleksyjna a mit), nurty filozofii (antropocentryczny, kosmocentryczny), działy filozofii;

Początek filozofii - początkiem jest zdziwienie, filozofia Grecka odrywa się od religii, VI-V w.p.n.e. Termin „filozofia” wywodzi się ze starożytnej Grecji i oznacza „umiłowanie mądrości”. Podejmuje podstawowe zagadnienia, które decydują o ogólnym poglądzie na świat. Same rozważania filozoficzne nie prowadzą do jednoznacznych rezultatów. Ważniejsze jest poszukiwanie rozwiązania, niż jego odnalezienie.

Myśl refleksyjna a mit - mit mówi co było na początku, ma swoje Teogonie (powstania bogów, kosmosu). Filozoficzne doktryny są krytykowane ponieważ można je podważyć. Mit jest to opowiadanie o początku świata, jego celem jest wyjaśnienie rzeczywistości, zostaje podany przez autorytet. Jest odwieczny, ponieważ nie pyta o początek i autorytarny, nie można go podważyć. Utrwalony poprzez jego powtarzanie w obrębie danej społeczności. Nie korzysta z logiki myślenia. Filozofia jest przeciwieństwem mitu. Nie odwołuje się do autorytetów, założenia poszczególnych systemów filozoficznych są ciągle podważanie i krytykowane. Pyta o początek (próbuje odnaleźć źródło wszystkich rzeczy), a rzeczywistość wyjaśnia w sposób racjonalny. Uważa się, że pierwszy użył tego terminu Platon.

Działy filozofii :
- ontologia – nauka o bycie, o tym co jest. Całą ontologię możemy podzielić ze względu na ilość bytów (monizm, dualizm i pluralizm) oraz problematykę jaką się zajmuje (materializm, idealizm)

- epistemologia – nauka o poznaniu, jakie są jego granice i źródła. Wyróżniamy dwa rodzaje epistemologii:

- empiryzm: w centrum stawia doświadczenie zmysłowe, zmysły o wiele żywiej reagują na rzeczywistość.

- racjonalizm: myśl traktuje jako źródło i początek poznania, poznanie oparte na zmysłach jest błędne

- logika: są to zasady prawidłowego myślenia; zasada wyłączonego środka: jednemu przedmiotowi nie może jednoczenie przysługiwać i nie przysługiwać dana cecha (wg Arystotelesa), jedynie Absolut może posiadać sprzeczność

- etyka: nauka o moralności; przy czym oba pojęcia nie pokrywają się ze sobą; moralność to zasady przyjęte przez daną grupę, niekoniecznie skodyfikowane, etyka to normy, które nadają zasady, uzasadnia dlaczego dane zasady postrzegamy za moralne

- estetyka: zajmuje się teorią piękna i sztuki.

Nurty filozofii :

1. Antropocentryzm: koncentruje się na pytaniu: kim jest człowiek? Świat rozpatrywany pod kątem człowieka (człowiek => świat => rzeczywistość [etyka]). Poznanie jest kluczem do rozwiązania zagadki wszechświata. Filozofia to ćwiczenie duchowe, którego celem jest dotarcie do swojej istoty poprzez odpowiedz na pytanie „kim jestem?”.

2. Kosmocentryzm: w Grecji kosmos jest zamkniętą całością posiada konkretny czas, ulega zmianie. Skoro jest zamkniętą całością nie ma sensu pytanie o początek świata (ważniejsza jest epistemologia). Człowiek, skoro jest elementem kosmosu jest w stanie poznać prawa i zasady nim rządzące, a w ten sposób dowie się co nim kieruje.

• Presokratycy. Problem natury - arche: Tales z Miletu, Anaksymenes, Anaksymandrer, Parmenides, Heraklit, Empedokles, Pitagoras;

Tales z Miletu - Dla Talesa podstawowym zagadnieniem była przyroda. .Interesował się przede wszystkim początkiem, stawiał sobie pytanie: jaki był początek przyrody? Materialista, interesowała go materia, poszukiwał czegoś stałego. Początkiem przyrody dla Talesa była woda. Zauważył, że to co żywe, żyję wilgocią, a co martwe jest suche.

Anaksymenes - powietrze jest pierwotną przyczyną powstania wszystkich rzeczy

Anaksymandrer - zasadą świata jest apeiron (bezkres), apeiron ma charakter boski, jest nieśmiertelny, nie ma końca i początku, jako pierwszy użył określenia arche - początek ( poszukiwanie początku świata, cykl kołowy, natura, niezmienność), uważał, że to co było na początku nie przestaje istnieć lecz przybiera inny kształt, wieczny ruch, próbował opisać proces powstania materii

Parmenides z Elei - sformułował pojęcie bytu, wszystko co jest - jest bytem, byt jest niebytu nie ma, byt niestały i niezmienny, byt i myślenie sa jednym i tym samym, poznaniem bytu jest myślenie

Heraklit - wszystko się zmienia, płynie, arche to ogień (natura zmiany), zmienia się jak ogień, wszystko jest termiczne, walka rządzi światem, ścieranie się przeciwieństw

Empedokles - twórca koncepcji czterech żywiołów (ziemia, ogień, woda, powietrze), elementy są wieczne bo to co jest nie zmienia się, nie przemija, oddzielone pojęcie siły od materii, wprowadził dwa lamenty czynne : miłość i waśń

Pitagoras - odkryta zostaje liczba, liczba jest arche, wyznawał reinkarnację, dualizm ciała i duszy, ciało jest więzieniem duszy, dusza jest harmonią kosmosu

• Sofiści. Protagoras- człowiek jako homo-mensura, Gorgiasz: problem prawdy, retoryka;

Sofiści - Sofiści nie stanowili szkoły filozoficznej i nie byli filozofami. Z zawodu byli nauczycielami i wychowawcami, którzy przygotowywali do życia publicznego, uczyli mówić i działać. Pełnili rolę dzisiejszych uniwersytetów.

Protagoras - zawdzięczamy mu formułę "człowiek jest miarą wszystkich rzeczy istniejących, że istnieja i nieistniejących, że nie istnieją" , miara ma charakter sądu, człowiek w wypowiedzianym sadzie określa miarę rzeczy

Człowiek jako homo-mensura - człowiek jest miarą, każde kryterium jest względne, a jedynym kryterium jest człowiek i jego sąd - relatywizm. Tylko człowiek wprowadza porządek. Sofiści mówią o konkretnym człowieku, a nie człowieku w ogóle. Zaniechanie poznania świata, zaniechanie poznania czym jest dobro lecz poznanie co jest korzystne.

Gorgiasz: problem prawdy, retoryka - Gorgiasz uważał, że prawda nie istnieje, wszystko jest fałszem. Nie istnieje byt. Język nie oddaje natury bytu, jest tworem konwencjonalnym - praktycznym, człowiek urządza świat. Jest wiele cnót, nie ma cnoty do które dążą wszyscy.

• Sokrates, metoda, istota człowieka, problem duszy, cnota, wolność i szczęście człowieka, dajmonion i problem Boga,

Sokrates metoda - stworzył dwie metody dowodzenia, obie opierały się na założeniu, że prawda pojawia się w dialogu. Pierwsza to metoda elenktyczna, inaczej zwana metodą zbijania. Polegała na doprowadzaniu do absurdu: fałszywą tezę przeciwnika Sokrates przyjmował jako słuszną i zmuszał do wyciągnięcia z niej konsekwencji tak długo, aż doprowadziły do sprzeczności z twierdzeniami powszechnie przyjętymi, bądź z tezą pierwotną. Celem było zdemaskowanie pozornej wiedzy. Zakładał, że badania należy rozpocząć od określenia kryterium wiedzy, a potem dopiero samą wiedzę. Zanim zacznie się badać naturę rzeczy, należy uświadomić sobie naturę poznania. Metoda opierała się na krytyce poznania, sam Sokrates uważał ją za najlepiej oczyszczającą umysł. Drugą metodą jest metoda maieutyczna, czyli sztuka położnicza. Uważał, że każdy człowiek nosi w sobie wiedzę prawdziwą, ale jej sobie nie uświadamia, więc trzeba mu pomóc wydobyć z siebie prawdę.

Sokrates istota człowieka - Pojawiło się osobowe „ja”, człowiek przestał być postrzegany jako zbiorowość, która określa sposób nazywania rzeczy, ale stał się indywidualną jednostką mającą własne zdanie. Nie oddzielił intelektu od moralności, przez wiedzę dochodzi się do dobra. Za istotę człowieka uznał jego duszę.

Sokrates problem duszy - dusza stała się myśląca i działająca świadomością. To co świadome i rozumowe, a więc rozum i poznanie wchodziło w skład duszy. A w takim wypadku każdy człowiek posiada duszę.

Sokrates cnota - Cnota dla Sokratesa była poznawaniem samego siebie. Należało skierować się ku temu co ogólne, ma to doprowadzić do poznania istoty prawdy i dobra. Właśnie w taki sposób stajemy się intelektualistami moralnymi, świadomość tego co jest dobre pociąga za sobą czynienie dobra. Grecy uważali, że wola podąża za rozumem. Za podstawową cnotę uznał wiedzę, tak samo było dla niego ważne poznanie (zrozumienie), którego brak uznał za ignorancję.

Sokrates wolność i szczęście - Wolności jest powiązania z poznaniem, kto poznaje (rozumie) jest wolny. Oczywiście, nie miał tutaj na myśli poznania zmysłowego, ale rozumne, bo tylko takie wynikało z duszy, a więc z czegoś ogólnego, co prowadziło do poznania prawdy. Szczęście nie było sprawą losu, uznał jest natomiast za autonomię myślicieli. Ważnym elementem jest opór wobec perswazji, jestem szczęśliwy wtedy, gdy nikt nie próbuje mnie przekonać, ani ja nie muszę nikogo przekonywać.

Sokrates dajmonion i problem Boga - Dajmonion to rzeczownik rodzaju nijakiego, nie jest bytem osobowym. Sokrates nazwał go „boskim głosem” , który jest ponadludzki i stanowi pewnego rodzaju wewnętrzną wyrocznie. Krytykował antropomorfizm bogów. Posunął się do stwierdzenia, że bóstwo jako takie nie jest potrzebne, aby dobrze postępować. Człowiek sam wie jakie decyzje podjąć jeżeli skieruję się w głąb siebie. Bóstwo nie daje moralnego wsparci, ani nie jest zbawianiem, powinno być towarzyszem, który pomaga przy poznawaniu siebie. Należy zaznaczyć, że rzeczy nadprzyrodzone kierują się ku temu, kto troszczy się o swoją duszę.

• Platon, język a mit, teoria idei - metafizyczne cechy idei oraz hierarchiczna struktura rzeczywistości, poznanie rozumowe a doxa, epistemologia, kosmologia, antropologia, etyka i teoria państwa;

Platon - założył akademię filozoficzną, jego mistrzem był Sokrates, zwracanie uwagę na dialog a nie pisma, pismo nie przechowuje według niego prawdy

Język a mit - w swoich pismach posługuje się mitem (metaforą), który ma doprowadzić człowieka do indywidualnych refleksji. Jednak stosowanie tekstu ma na celu przywołanie czegoś, co było opisanie, a nie do nauki. Traktuje go jako wiedza o tym, co jest wieczne, ale samo pismo nie jest w stanie udźwignąć opisania rzeczy wiecznych.

Teoria idei - Wszystkie pojęcia muszą mieć swój przedmiot, a nie mogą nim być rzeczy, ale pewien byt, którego cechą jest niezmienność. Takie rozumowanie skłoniło Platona do stwierdzenia, że istnieje byt, który nie jest bezpośrednio dany i nazwał go „ideą”. Idei jest wiele, stanowią jakby odrębny świat. Stosunki zachodzące pomiędzy nimi, są podobne do relacji pomiędzy pojęciami. Ustrój świata idei jest hierarchiczny: od niższych do coraz ogólniejszych i wyższych, aż do nadrzędnej – idei dobra (idea dobra, prawdy, piękna ==> idee matematyczne ==> idee poszczególnych przedmiotów). Platon przyjął dwa rodzaje bytu: rzeczy (poznawalne przez zmysły, zniszczalne, zmienne, realne) i idee (poznawane przez pojęcia, wieczny, niezmienny, idealny). Tylko idee istnieją, rzeczy natomiast stają się. W stosunku do bytu są tylko przelotnymi zjawiskami. Końcowy wynik rozumowania jest następujący: jedynym rodzajem bytu są idee.

Poznanie rozumowe a doxa - Podzielił poznanie na dwa typy: rozumowe i mniemanie (cielesno-zmysłowe). Pierwsze powstaje poprzez bezpośrednie obcowanie z pojęciami. Kiedy długo przebywamy wśród idei zachodzi ich demonstracja, która pozwala nam poznać to, co niezmienne. Dokonuję się to poprzez transformację człowieka. Drugi typ, czyli poznanie cielesno-zmysłowe, jest poznaniem cieni. Jest względne czasowe (nietrwałe) i wielorakie (każdą właściwość poznajemy w inny sposób). Dotyczy w całości świata rzeczy. Rozum ma zdolność do porzucenia tego co zmysłowe i przeniesienie się do poznania.

Kosmologia - Demiurg jest budowniczym świata, a więc go nie tworzy. Buduje świat według modelu, wiążę idee z pojęciami matematycznymi. Stwarza czas, przez co świat materialny staje się czasowy, a idee wieczne. Potrafi połączyć wszystkie elementy w jedną całość. Daję początek ciału człowieka i jego duszy, która ma również matematyczną i geometryczną idee, jest przejściem, potrafi je poznawać. Ciała niebieski to boskie istoty, ponieważ są nieśmiertelne.

Antropologia - Dusza przed wcieleniem w ciało widzi rzeczy wieczne, czyli idee dobra. Ciało staje się nie tylko pojemnikiem duszy, ale również jej wcieleniem. Oprócz tego Platon traktuje ciało jako źródło wszelkiego zła, ciało obciąża duszę, nie pozwala nam się wnieść do nieśmiertelności. Dlatego też, umieranie ciała jest dobre dla duszy. Sposobem na unieśmiertelnienie się jest myślenie o rzeczach nieśmiertelnych (o ideach). Wolność wyboru jest ograniczona poznaniem, a poznanie dobra decyduje o moralności. Ten kto uprawia filozofię zyskuje siłę, która go unieśmiertelnia (filozofia staję się drogą do śmierci). Tylko ten, kto umiera w niewiedzy (nie wykracza poza poznanie zmysłowe) cierpi w Hadesie. Dusza pomimo tego, że możemy wyznaczyć jej moment narodzin jest nieśmiertelna, stanowi przyczynę ruchu, wewnętrzny dynamizm. Człowiek kocha najpierw, to co zmysłowe, a dopiero później to, co ogólne, duchowe. Droga unieśmiertelniania jest drogą samotną, skierowaną na udoskonalanie samego siebie.

Epistemologia - człowiek posiada wiedze wrodzona która musi sobie przypominać.

Etyka i teoria państwa - jednostka uzyskuje nieśmiertelność, człowiek może rozwijać się moralnie gdy rozwija się politycznie, jednostka nie różni się od odbywatela (głosowanie), uformować prawdziwe państwo to uformować prawdziwego człowieka

• Arystoteles: podział nauk, metafizyka i jej definicje, pierwsze przyczyny i zasady, substancja i hylemorfizm, antropologia, epistemologia, etyka;

Arystoteles - szuka natury światła w samym świecie

Podział nauk :

1. Nauki teoretyczne (metafizyka, fizyka, psychologia)

2.Nauki praktyczne (uzyskanie doskonałości moralnej, etyka, polityka)

3.Nauki wytwórcze (sztuka, wytwarzanie przedmiotów)

Metafizyka i jej definicje :

1.Pierwsze przyczyny, poszukiwanie arche

2.Byt jako byt, czy byt zmysłowy czy nie?

3.Substancja jest rodzajem bytu

4.Pierwszy poruszyciel, substancja pozazmysłowa, rodzaj teologii

Pierwsze przyczyny i zasady:

1.Przyczyna formalna - wszystko posiada swoją formę, a forma jest istotą tego bytu, dusza, zmysł artystyczny, jest istotą rzeczy

2.Każdy byt ma przyczynę materialną, człowiek - ciało, forma i materia pozwala wyjaśnić byty ( chylemorfizm)

3.Przyczyna sprawcza, Poruszyciel, twórca od którego pochodzi dzieło np. rodzic - dziecka, artysta - dzieła

4.Przyczyna celowa - przeznaczenie rzeczy, ma jakiś cel, wiąże się z dobrem

Substancja - jest złożeniem formy i materii

Antropologia - Byty ożywione różnią się od nieożywionych, ożywione udzielają życia. Dusza jest rozumna, jest formą ciała. Człowiek jest złożeniem formy i materii. Dusza nie jest osobna, jest realizacją możliwości człowieka, nie jest samą duszą (przeciwnie do Platona). Zwierzęta posiadaja ciało i duszę wegetatywną (zmysły, ruch, pamięć, wrażenia)

Epistemologia - człowiek jest niezapisaną kartą (nie posiada wiedzy wrodzonej jak u Platona, zapisywanie rozumu przez doświadczenia. Posiada rozum bierny (bierna recepcja świata, tworzy pojęcia, odkrywanie tego co przypadkowe) i rozum czynny (ponadempiryczny, niezniszczalny)

Etyka - dotyczy rozumu praktycznego, człowiek jest istotą społeczną, etyka jest podporządkowana polityce, celem jest dobro i szczęście.

• Szkoły etyczne: stoicy (materializm a etyka), epikureizm (atomizm a etyka, definicja przyjemności), sceptycy - pirronizm.

Stoicy - materialiści, wszystko jest ciałem, twórca - Zenon z Elei, wszystko jest ciałem przy czym materia jest zróżnicowana, materia cielesna jest gruba natomiast materia subtelna to logos (zasada stwórcza kosmosu, norma etyczna), Monizm materialny - stoicy negują istnienie czysto duchowej rzeczywistości - bytem jest ciało - byt i ciało to to samo. Bóg, dusza, dobro wiedza - wszystko jest cielesne. Materializm panteistyczny - wielość przejawiania się materii, jakością materii jest logos, który przemienia materię

Bóg jest logos, logos ma cechy boskie, występuje panteizm który nie wyklucza politeizmu, koncepcja jednego oraz wielu bogów nie wyklucza się, Finalizm - świat jest skończony, polega na skończonym cyklu, nie można zrozumieć biegu świata. Człowiek zajmuje centralne miejsce we wszechświecie, ma w sobie cząstkę boską, dusza u człowieka jest częścią logosu, dusza - logos - przenika ciało, śmierć jest oddaleniem duszy od ciała

Epikureizm - przodowym filozofem tego nurtu jest Epikur, są atomistami (rozwiązanie problemów natury kosmosu rozwiązuje problem jak żyć szczęśliwie)

Atomizm - wszystko składa się z atomów których są różne rodzaje (atomy ciała, atomy duszy). Nie ma finalizmu - świat do niczego nie dąży, wielość światów - nieskończenie wiele światów które powstają i giną, nie ma przenikliwości ciał, Bogowie są poza światem - nie mają kontaktu ze światem, nie ingerują w niego, ludzie ich nie potrzebują

Etyka - szczęście polega na odpowiedzi na trzy lęki które targają człowiekiem :

1.Lęk przed bogiem

2.Lęk przed śmiercią

3.Lęk przed życiem po śmierci

Sprawiają one, że człowiek nie może być do końca szczęśliwy.

Definicja przyjemności - brak bólu, hedonizm (przyjemnością jest poszukiwanie doznań zmysłowych), przyjemności są duchowe i fizyczne, ból jest duchowy i fizyczny - nie każdego bólu należy unikać, należy unikać bólu duchowego

Sceptycy - opozycja wobec stoików i epikurejczyków, propozycja życia szczęśliwego dla szerokiej rzeszy

Pirronizm - Pirron z Elidy który neguje fizykę, odrzuca ideę Platona i materię Arystotelesa. Rzeczy nie mają żadnej różnicy między sobą, ani miary, nie różnią się metafizycznie. Nie istnieje piękno, zło, sprawiedliwość - wszystko ma taką samą wartość.

• Neoplatonizm – Plotyn;

Neoplatonizm - Plotyn połączył platonizm i arystotelizm ze stoicyzmem, ideą jest upodabnianie do Boga. Teza od duszy jako świadomości i nieświadomości, człowiek jest indywidualny. Rozumem świata jest byt. Świat umysłu może istnieć bez świata zmysłów ale nie odwrotnie. Istnieje absolut - jest nadbytem, rodzi wszystkie byty, jest źródłem istnienia, nie ejst bytem

Plotyn - występuje przeciw gnocyzmowi, sprzeciwia się temu, że materia jest zła. Plotyn radzi by pracować nad sobą, samodoskonalić się. Człowiek ma udział w duszy świata. Ciało jest grobek duszy.

• Stanowiska w sprawie relacji religii i filozofii, eliminacja religii na rzecz filozofii: Plotyn, eliminacja filozofii na rzecz religii: Luter, komplementaryzm, sprzeczność religii i filozofii, teoria dwóch prawd – Awerroes

Stanowiska dotyczące relacji: filozofia – religia

a) eliminacja religii na rzecz filozofii

- przedstawicielem jest Plotyn

- Plotyn uprawiał filozofię jako religię; uważał, że istnieje ponadbytowe jedno, bezosobowe (totalna tożsamość, absolut, który wyłania z

siebie kolejne stopnie bytów poprzez promieniowanie, emanację, mimo iż sam nie jest bytem)

JEDNO => ROZUM ŚWIATA => DUSZA ŚWIATA (zawiera dusze jednostkowe) => MATERIA (wielość)

- redukcja wiary na rzecz poznania

- zbawienie polega na poznaniu

> droga w dół – zwielokrotnienie, rozmnażanie wielości; niemoralna, schlebia ciału we wszystkim, triumf materii

> droga w górę – dążenie do zjednoczenia; naturalna siła wiodąca do zbawienia, pokonanie oporu materii

b) eliminacja filozofii na rzecz religii

- oparta jest na założeniu, że racjonalne poznanie nie doprowadza do szczęścia zbawienia

- wyklucza się dywagacje filozoficzne jako szkodliwe dla wiary o postawy moralnej i postawy względem Boga

- nie powinno się tworzyć nauk świeckich, skoro religia wyjaśnia świat

- chrześcijaństwo traci zaufanie do zdolności ludzkiego rozumu; po grzechu pierworodnym człowiek jest odcięty od źródeł, przez co nie ma

możliwości pełnego poznania; rozum nie jest w stanie wyjaśnić prawd wiary

- Bóg (Absolut) stwarza świat w jednym akcie; a później powstaje człowiek

Luter, scholastycy:

- dążenie do wyjaśnienie wiary rozumem jest bezcelowe

- „rozum jest szkodliwy”

c) komplementarne ujęcie religii i filozofii z zachowaniem różnic

Św. Augustyn:

> koncepcja Boga

- Bóg jest zarówno Absolutem jak i osobą; stwarza świat w jednym akcie, z niczego; posiada rozum

- jest tylko Bóg dobry, dlatego jest wolny

- Bóg jest jedynym poznaniem; jest wieczny; jest przyczyną szczęścia i świata

- relacja bóg – człowiek jest bezpośrednia, wystarczy zwrócić się ku wnętrzu; poznanie jest iluminacją, oświeceniem umysłu ludzkiego przez

łaskę Boga

- Bóg jest wewnętrznym nauczycielem, który kieruje umysł ku prawdzie

> koncepcja świata

- świat powstaje z dobroci i jest dobry; stworzony wg liczby i miary

- przyczyną istnienia zła w świecie jest wolna wola człowieka

> koncepcja człowieka:

- człowiek posiada duszę i ciało (dualizm); jest edukowalny i może zmieniać swoje wybory

- jeśli człowiek chce poznać świat (jego sens), to musi najpierw poznać Boga

- człowiek ma jedną naturę – dobrą

- posiada duszę niezniszczalną, jej więzieniem jest ciało

- człowiek posiada wolność, może wybierać to, co chce, może wybierać sferę, z której będzie czerpał wiedzę

- celem człowieka jest szczęście, środkiem do jego znalezienia ma być filozofia, ale dać je może jedynie Bóg. Do osiągnięcia szczęścia

potrzebne jest poznanie Boga i własnej duszy

> etyka; cnoty wg Augustyna:

I) Roztropność

II) Męstwo

III) Umiarkowanie

IV) Sprawiedliwość

Manicheizm:

- istnieje Bóg zła i bóg dobra

- człowiek posiada dwie natury: dobrą i złą

- nie ma wolnej woli; dobro i zło jest czynione z natury

- człowiek nie jest edukowalny; nie można naprawić jego złej natury

- ciało jest złe (prokreacja jest zamykaniem światła w ciele)

d) sprzeczność religii i filozofii

Awerr:

- teoria dwóch prawd; zakłada jednoczesne istnienie filozofii i religii; religia odwołuje się do metafor, dotyka sfery irracjonalnej i

immanentnej, a filozofia jest wyższym intelektualnie sposobem poznania Boga

- może się zdarzyć, że to samo twierdzenie jest prawdziwe dla religii, a fałszywe dla filozofii, ponieważ rozum nie jest w stanie wszystkiego

wyjaśnić; w takim razie obie te dyscypliny dopełniają się

• Św. Augustyn, koncepcja Boga, kosmologia, antropologia, epistemologia, etyka – problem wolnej woli, problem zła, spór z manicheizmem.

Uważał, że szczęście może dać jedynie Bóg, potrzebne do tego jest poznanie Boga i własnej duszy; „Pragnę znać Boga i duszę. I

nic więcej? Nic więcej”.

Własną myśl uważał za rzecz najpewniejszą ze wszystkich. Zaś prawda mieszka we wnętrzu człowieka.

Umysł ludzki najlepiej poznaje prawdy wieczne, a nie rzeczy zewnętrzne. Prawdy wieczne w myśli są odbiciem prawd

wiecznych, istniejących obiektywnie. A ponieważ wieczne istnienie jest właściwe tylko Bogu, to prawdy wieczne istnieją w

Bogu.

Bóg udziale duszy oświecenia – illuminatio – jest to akt łaski.

Umysł dochodzi do prawdy wprost bez rozumowania, poprzez akt łaski Boga.

Istnienie Boga św. Augustyn dowodził sposobem na wpół racjonalnym i mistycznym:

1) mamy w sobie niezachwianą świadomość prawd wiecznych;

2) Wszystko, co wieczne, może istnieć jedynie w Bogu;

3) Bóg – istnieje.

Dowodziła istnienia Boga jako źródła prawdy. Bóg był ośrodkiem myśli filozoficznej u św. Augustyna:

a) Bóg miał przewagę nad stworzeniem, stworzenie było od niego całkowicie zależne – był jedynym bytem niezależnym,

przyczyna wszelkiego bytu.

b) Przewaga duszy nad ciałem – dusz jest substancją samoistną, nie ma w sobie nic materialnego, tylko funkcje, duszę

znamy lepiej, niż ciało, Boga oglądamy „oczami duszy”.

c) Przewaga uczucia i woli nad rozumem – rozum jest bierny, wola – czynna, natura człowieka przejawia się nie w tym,

co wie, ale w tym, co chce.

Dla św. Augustyna Bóg jest nieskończony. Jest osobą, godną miłości, dobrem wszelkich dóbr.
AUGUSTYN, A PLATON: AUGUSTYŃSKA KONCEPCJA CZASU

1) Tak samo jak Platon, św. Augustyn zakładał, że umysł uświadamia sobie prawdy wieczne i niezmienne, nie

jest ich wytwórcą, jedynie odbiorcą.

2) Umysł może przyjmować wiedzę wprost, bez pośrednictwa ciała i zmysłów.

3) Augustyn tak samo jak Platon uznawał świat idealny, ale dla niego świat idealny był złączony z Bogiem.

4) Rozwinął naukę Platona o stopniach poznania, ponad stopnie, znane Platonowi, przekładał stopnie o

charakterze mistycznym.

5) Dowodził istnienia Boga i nieśmiertelności duszy opierając się na platońskiej wiedzy apriorycznej o ideach.

Koncepcja czasu:

a) Bóg jest w wieczności

b) Słowo Boga jest wypowiadane od razu i na wieki wieczne.

c) Nad słowem Boga nie panuje czas i przemiana

d) W wiecznym Rozumie nie ma początku ani końca

e) Czas zawdzięcza swą długość przemijaniu wielkiej ilości ruchów, zaś w wieczności nic nigdy nie przemija, wszystko

jest obecne.

f) To Bóg jest twórca wszelkiego czasu.

g) Bóg poprzedza wszelki czas, lecz nie w czasie.

h) Dla Boga czas nie istnieje, jest nim wieczność.

i) Czas istnieje tylko w odniesieniu do przeszłości lub przyszłości.

j) Teraźniejszość nie ma żadnej rozciągłości

k) Uświadamiać i mierzyć czas można jedynie wtedy, gdy on właśnie przemija.

l) Kiedy czas przeminął – jest niemożliwy, już go nie ma.

m) Przyszłość i przeszłość nie istnieją.

n) Czas mierzymy wyłącznie w swoim umyśle.

o) To Bóg jest Stwórcą wszelkich czasów.

KONCEPCJA CZŁOWIEKA U ŚW. AUGUSTYNA

Św. Augustyn przyjmował stanowisko filozofów hellenizmu, mówiące, że celem człowieka jest szczęście, a zadaniem filozofii

jest jego znalezienie. Św. Augustyn połączył krańce religijnie pojętej filozofii, czyli naukę o wszechmocnym Bogu i naukę o

wolnym człowieku.

Szczęście jednak może dać jedynie Bóg. Niezbędne do osiągnięcia szczęścia jest poznanie Boga oraz własnej duszy.

Zatem upatrywał podstawową działalność człowieka w poznaniu Boga i własnej duszy.

Odrzucał poszukiwania naukowe, np. astronomię i nauki przyrodnicze. Szukał takiego sposobu poznania, który nie podlega

błędom i stanowi dla wiedzy niezawodny punkt wyjścia.

Teocentryzm św. Augustyna nakazywał skupiać wszelkie wysiłki człowieka wokół Boga. Przewaga duszy nad ciałem również

prowadziła do pogardy dla rozkoszy cielesnych i braku umiaru w zaspokajaniu potrzeb. O duszę należało dbać bardziej niż o

ciało. Wzbudzającą pragnienie dóbr cielesnych rozkosz zmysłową uważał za godną potępienia.

Św. Augustyn uważał, iż naturę ludzką stanowi nie rozum, lecz czynna wola, która jest zasadniczą postacią życia duchowego.

Rozum nie ma zbytniej wartości, gdyż natura człowieka przejawia się nie w tym, co on wie, ale w tym, czego dany człowiek

chce. Więc św. Augustyn stanął tu na stanowisku woluntaryzmu.

Przerastającą przyrodzone władze poznawcze człowieka prawdę o Bogu poznać może nie rozum, lecz wiara, która to z kolei jest

rzeczą woli, a nawet uczucia, czyli sera. Nikt nie kładł takiego nacisku jak Augustyn na udział wiary w poznaniu. Ponadto,

zrywając ze starożytnym intelektualizmem twierdził, że nie wystarczy znać dobra, aby je czynić. Jego zdaniem dobro trzeba

kochać, bowiem to z miłości płyną dobre czyny. Kładł tutaj nacisk głównie na miłość do najwyższego dobra, czyli Boga, który

jest osobą godną miłości.

Teodycea św. Augustyna:

- po pierwsze: zło nie należy do przyrody, lecz jest dziełem wolnych stworzeń, w tym człowieka. Bóg stworzył dobrą przyrodę,

ale zatruła ją zła wola.

- po drugie: zło nie jest realne, jest tylko brakiem dobra. Nie ma absolutnego zła i absolutnego dobra. Wolne istoty czynią źle,

gdy nie czynią dobrze, czyli wtedy, gdy odwracają się od Boga.

- po trzecie: zło nie psuje harmonii świata i jest dla niej niezbędne. Bóg, bowiem wolał stworzyć większe dobro ze złem niż

mniejsze bez zła.

· Zdaniem Augustyna zło pochodzi od człowieka, dobro zaś od Boga.

· Człowiek nie musi zasługiwać na łaskę Boga, jest ona dana zupełnie darmo.

· Człowiek nie jest odpowiedzialny za dobro, ale jedynie za zło, które czyni.

· Ludzie dzielą się wiec na tych, którzy dostąpili łaski i na tych, którzy jej nie dostąpili.

· Dobrzy ludzie będą zbawieni źli zaś potępieni i ukarani.

· Dążenie do Boga leży w naturze człowieka.

1. Podział merytoryczny filozofii

   1. Kosmocentryzm

   2. Teocentryzm

   3. Antropomorfizm

2. Teocentryzm [ogólna charakterystyka]

   1. Człowiek jako byt wobec Boga

   2. Wolicjonalne aspekty poznania (zwłaszcza afirmacja boska przez człowieka)

      • Poznanie uwarunkowane etyczną oceną przedmiotu

      • Wiara – czynność poznawcza

      • Kosmocentryzm: intelektualistyczne traktowanie woli

   3. Problematyka: spór o wartość poznawczą i związek rozumu i wiary

3. Św. Augustyn (354 – 430)

   1. Nadrzędność wiary wobec rozumu (ALE NIE obniża tak wartość rozumu)

   2. Wiara – konieczny warunek rozumienia

4. Mistycyzm

   1. Doświadczenie wprowadzające w bezpośredni kontakt z rzeczywistością duchową (Bogiem)

   2. Zawieszenie aktywności rozumu, zmysłów

   3. Silne momenty wolicjonalne

   4. ~ wschodni: silniejszy proces roztapiania się duszy w absolucie

   5. ~ chrześcijański:

      • Nieprzekraczalna przepaść: bóg – dusza

      • Kontemplacja – najwyższy stan poznania

        1. Charakter receptywny [słyszenie nakazów Boga]

        2. Poskromienie aktywności intelektualnej

5. Św. Augustyn (nurt platoński)

   1. Bóg stworzył świat z niczego (creatio ex nihilo)

   2. Ens creatio (byt stworzony), ens increatio (byt niestworzony)

      • Niedoskonałość – geneza z nicości

      • Byt stworzony

        1. Pomiędzy Bogiem a nicością

        2. Dobry, ale nie nieskończenie

           1. Braki – zło

           2. Nie może być 2 bytów najdoskonalszych

   3. Bóg – wszechmocny, wszechdobry

   4. Zło

      • +przed Św. Augustynem:

        1. Równie odwieczne jak dobro

        2. Charakter substancjalny

        3. Materia – istota zła

        4. Stoicy

           1. ~ rozpływa się w dobrym porządku świata

           2. ~ - charakter lokalny (dobro – globalny)

      • Św. Augustyn nie neguje zła

      • Jest niebytem, nicością

      • Nie jest substancją

      • Związane z ograniczonością

      • Związek z wolnością (wolny wybór przyczyną zła)

   5. Dobro

      • W każdej rzeczy jest pozytywna bytowość o cechach dobra

        1. Właściwość bytów stworzonych

        2. Byt bez dobra jest sprzeczny

      • Byt i dobro się zbiegają, są zamienne (ens et bonum convertum)

      • Dopóki rzeczy istnieją, dopóty są dobre

      • Dobro – fundamentalny aspekt rzeczywistości – z punktu widzenia dobra można patrzeć na świat z punktu widzenia Boga (sub specie Dei)

   6. Moralność (~Moralna prawość(?))

      • Wolna wola

        1. Stworzona przez Boga (jest dobra, ale nie doskonale)

        2. Upadek człowieka nie był konieczny

        3. Człowiek nie jest samowystarczalny moralnie  konieczność wiary

        4. [czynienie zła / dobra, brak skłonności do czynienia zła – przejawy wolnej woli]

      • Łaska

        1. Nie niszczy wolnej woli

        2. Pomoc w realizacji celów człowieka

   7. Metafizyka:

      • Bytowość i dobro pokrywają się

      • Bóg jest dobrem

        1. Stworzył świat jako ‘dobry’

   8. Rewolucja w teorii poznania – paradygmat mentalistyczny

      • Zerwanie z obiektywizmem (AN)

      • istnieniu świata, rzeczy wewnętrznych można zwątpić

        1. [nie można zwątpić w istnienie świadomości – zwątpienie / kwestionowanie – akty umysłu (należą do świadomości)]

   9. Iluminacjonizm

• Pragnienie poznania tylko Boga i własnej duszy

• Poznanie prawd wiecznych – możliwe dzięki pamięci

1. Pamięć

   1. Władza intelektualna (NIE: zmysłowa)

   2. Centralne miejsce w poznaniu

   3. Poznanie – przypomnienie

   4. Człowiek = dusza + pamięć

   5. ~Dusza i pamięć – miejsce, gdzie mieszka Bóg poprzez światło

2. Światło

   1. Poznawać intelektualnie prawdę – przypominać sobie wieczną obecność w nas boskiego światła

   2. Prawdy ogólne, konieczne i niezmienne (aksjomaty matematyczne, zasady moralne)

   3. Poznanie to wymaga bożej iluminacji (bo rzeczywistość jest przypadkowa)

   4. Poznanie – rodzaj widzenia epistemologii: elementy

      1. Bezpośredni kontakt wzrokowy (oko umysłu)

      2. Przedmiot poznania (prawda) – pasywny

      3. Podmiot poznania (rozum) – pasywny

      4. Jedynie światło – aktywne

• Św. Tomasz, teologia a metafizyka, istnienie a byt, hierarchia bytów, problem duszy i ciała, antropologia św. Tomasza: cechy sprawności moralnej

teologia –------------------------------------------------------------------------- metafizyka

- nauka o bytach pierwszych; - zajmuje się bytami niezmiennymi;

o bycie doskonałym- Bogu; dociekaniem pierwszych przyczyn

dotyczy przedmiotu poznania -poznanie jest podporządkowane

umysłowego poznaniu Boga

istnienie --------------------------------------------------------------------------- byt (istota)

- zależy od jakiegoś innego czynnika - istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne jej gatunkowi

- przyczyna sprawcza i zawarte w jej definicji

- akt - istota rzeczy stworzonych nie powoduje istnienia

- przychodzi z zewnątrz - możność

Arystotelesowską metafizykę czyli filozofię bytu Tomasz wzbogacił o dodatkowy aspekt – istnienie. Dostrzeżone przez Arystotelesa dwie wewnętrzne przyczyny bytu: materia i forma, będące odpowiednio możnością i aktem, trzeba uzupełnić o istnienie, będące przyczyną sprawczą. Dopiero złożenie istoty, która jest możnością, i istnienia, które jest aktem, daje istniejący byt, substancję. Istotą każdej rzeczy jest to, co właściwe gatunkowi, do którego należy – co zawarte jest w definicji gatunku. Rzeczy stworzone istnieją nie dzięki swej istocie, lecz dzięki temu, co nazywamy istnieniem. W tym leży zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem.

Bóg, jako Absolut, jest jedynym bytem, w którym istota jest tożsama z istnieniem. W stworzeniach, które są bytami przygodnymi, niekoniecznymi – istnienie nie jest tożsame z istotą, lecz jest ich aktem, czyli urzeczywistnieniem. Nie jest ono konieczne, stąd istota może ale nie musi istnieć. Natomiast Bóg jest bytem koniecznym, musi istnieć, bo to leży w Jego istocie. Jest bytem niezależnym – istnieje z własnej natury. Stworzenie jest bytem przygodnym i zależnym. Istnienie nie jest jego naturą – przychodzi z zewnątrz urzeczywistniając jego istotę. Stąd Bóg jest bytem prostym, a stworzenie – złożonym, bo składa się przynajmniej z formy czyli istoty i istnienia.

Bóg – byt, którego istotą jest istnienie; jest jedynym bytem koniecznym i niezależnym (stanowi byt prosty, gdyż nie składa się z formy i materii)

Stworzenie – jest przypadkowe i zależne (stanowi byt złożony, gdyż składa się z formy i materii)

Hierarchia bytów:

Kryterium rozróżniającym jedną rzecz od drugiej nie są ich naturalne właściwości, ale różnica w doskonałości form, będących po prostu podobieństwem do Boga.
I) byty cielesne (materia + forma + istnienie)

II) byty duchowe, czyli dobrzy i źli aniołowie (istota + istnienie)

III) Bóg (niestworzony; istnienie)

Synonimem bytów jest substancja. Jest to złożenie istoty i istnienia. Są dwa rodzaje substancji: cielesne i duchowe. W bytach cielesnych, istota to forma i materia. Forma określa to, co w bycie jest z gatunku, a materia to co jest w nim jednostkowego - stąd gatunek może mieć wielu przedstawicieli, wiele jednostek należących do niego; forma jest źródłem tego co wspólne w gatunku, materia – tego co mnogie. Połączenie formy i materii z istnieniem daje substancję cielesną. Substancje duchowe nie mają materii, są złożeniem czystej istoty (formy) i istnienia. Na tym polega zasadnicza różnica między światem duchowym a cielesnym. Co cielesne, składa się z formy i materii, a co jest czysto duchowe, posiada tylko formę.

Wg św. Tomasza człowiekowi dane są tylko rzeczy jednostkowe, ani Bóg, ani dusza, ani istota rzeczy materialnych, ani żadne

prawdy nie są mu dane.

Rzeczy jednostkowe muszą służyć punktem wyjścia do wszelkiego poznania.

Tak jak Arystoteles, św. Tomasz twierdził, że rzeczy jednostkowe i tylko one są substancjami i samoistnymi bytami.

One są zawsze złożone z istoty i istnienia.

ISTOTA: to, co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji.

· Istota Boga implikuje jego istnienie.

· Istota rzeczy stworzonych nie implikuje istnienia – istnieją nie dzięki swej istocie, lecz innemu czynnikowi.

BÓG JEST BYTEM:

· Koniecznym – bo to leży w jego istocie,

· Niezależnym – istnieje z własnej natury,

· Prostym

· Samoistnym – bo nie ma przyczyny jego istnienia

· Wiecznym i niezmiennym – bo nie istnieje nic, co jest przyczyną jego zmiany, a powstanie i koniec byłyby zmianami.

STWORZENIE JEST BYTEM:

· Przypadkowym i zależnym – bo istnienie nie leży w jego naturze;

· Złożonym – bo składa się z istoty i istnienia.

Istota substancji cielesnych jest z kolei złożona z formy i materii. Forma jest podstawą tego, co w jednostkach gatunkowe,

materia – tego, co indywidualnie różne. Forma, zatem jest w substancjach źródłem jedności – materia – mnogości. To, co

duchowe zaś, składa się tylko z formy.

Problem duszy i ciała:

- człowiek stoi u szczytu stworzenia, ale jest złożoną istotą; dzięki duszy należy do szeregu bytów niematerialnych

- dusza, która jest rozumem umożliwia poznanie (rozum to najwyższa warstwa)

- człowiek stanowi całość

- Tomasz nie nadaje wartości wyższych ani formie, ani materii

- związek między duszą a ciałem jest substancjalny i konieczny

- po odłączeniu duszy od ciała (śmierć) nie możemy mówić o człowieku;

- ciało jest odpowiednie dla formy

- dusza jest nieśmiertelna; trwa po śmierci, ale jest nieszczęśliwa, ponieważ tęskni za ciałem, czyli za pełnią człowieczeństwa

- zwłoki nie są ciałem; są zbiorem komórek

Dla Tomasza czynności poznania, podobnie jak wszystkie inne czynności duchowe, za które człowiek ponosi odpowiedzialność, powinny być podporządkowane wielkim celom życia ludzkiego. Gdy owo podporządkowanie pożądania wiedzy przejdzie w stan stałego usposobienia duchowego w woli, nabiera ono cech sprawności moralnej, czyli cnoty, którą św. Tomasz nazwał studiositas. Ma ona zaprowadzić umiar pomiędzy dwoma możliwymi spaczeniami krańcowymi: lenistwem z jednej strony, a z drugiej nieumiarkowanym pożądaniem wiedzy.

• Cechy czasów przełomu: Machiavelli, koncepcja dziejów, problem zła a skuteczność polityczna i jej zasady (brakuje: humanizm filozoficzny, reformacja, antropologia)

FILOZOFIA NOWOŻYTNA:

- pojawia się atomizm

- odnowa myśli starożytnej; była ona wzorem

- silny nurt filozofii Plotyna i Platona

- konflikt między racjonalizmem a empiryzmem

- chciała wypracować uniwersalną metodę wiedzy, która zapewniłaby poznanie niepowątpiewalne

- podstawowy autorytet – rozum ludzki

- odchodzi od wiedzy z objawienia, także od doświadczenia zmysłowego jako źródła wiedzy

- nie była antyreligijna ale jako filozofia była sceptyczna wobec doświadczenia zmysłowego

- problem psychofizyczny (stosunek duszy do ciała, myślenia do działania, myślenia do fizjologii człowieka)

- Człowiek jako podmiot samodzielny myślenia i działania

- Zajęto się szeroko podstawami państwa i prawa. Wprowadzono pojęcia umowy społecznej, rozróżniono stan natury i stan społeczny,

znaturalizowano tzw. prawo natury

- rolą religii w państwie (zaczęto ją traktować instrumentalnie, przypisując rolę moralną)

- Różnica między człowiekiem a przyrodą to rozumność

- Akcentowano poznawczy stosunek człowieka do przyrody i jego wysiłek cywilizacyjny w stosunku do przyrody

- przewija się naturalizm

Machiavelli:

> koncepcja dziejów

- wszystko jest przypadkowe; nie należy szukać opatrzności i Boga w dziejach

- dzieje to beznamiętny ruch wydarzeń (nie mają celu, nie wpisana jest w nie historia zbawienia), które są moralnie obojętne; nie zmierzają

ani do dobra ani do zła; wahają się od władzy do władzy

virtu – siła życiowa, własna; jest twórcza i władcza; jest miarą i pełnią człowieka

– zbiór specyficznych sprawności politycznych: energii, inicjatywy, zdolności do podejmowania decyzji i szybkiego działania. To ona

umożliwia nam choć częściowo zapanować nad naszym losem, którym jednak i tak w znacznej mierze rządzi przypadek. Virtù stoi w

opozycji do fortuny, na którą nie mamy wpływu. W ten sposób projekt Machiavellego przeciwstawia się dominującej w średniowieczu

koncepcji boskiej opatrzności.

Problem zła a skuteczność polityczna:

- każdy czyn możemy sądzić z dwóch punktów widzenia:

a) etycznego (bierze się pod uwagę ‘virtu’ i zgodność z normami społecznymi)

b) politycznego (bierze się pod uwagę skuteczność, a nie moralność)

- polityka ma własne prawa; nie prowadzi ani do dobra ani do zła, jest to albo sukces albo porażka

Zasady władzy:

1) Każda władza oceniana jest na podstawie pozorów i efektów zewnętrznych

2) Władca nie powinien silić się na hojność

3) Jeśli obywatele władcy nie kochają to powinni się go przynajmniej bać

4) W polityce bezbronni nie zwyciężają

5) Gdy się łamie umowę, winą należy obarczyć przeciwnika (kozła ofiarnego)

6) Władza anonimowa jest najpewniejsza, najstabilniejsza i najskuteczniejsza

Znaczenie pojęć:

Arche- termin oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów, zasadę oraz najbardziej zasadnicze tworzywo.

Physis- termin teologiczny, filozoficzny i naukowy. Najczęściej tłumaczony jako natura. pojęcie wprowadzone po raz pierwszy do filozofii przez Talesa z Miletu na określenie świata zewnętrznego, czyli zasady powstania i rozwoju wszechrzeczy.

Principium- (z łac. początek, podstawa) zasada, dewiza, maksyma, prawidło, podstawa. Łaciński odpowiednik słowa arche.

Eudajmonia- termin filozoficzny stosowany powszechnie w filozofii życia starożytnej Grecji. Eudajmonia nie miała nigdy ściśle określonej definicji i rozmaici greccy filozofowie rozumieli ten termin w różny sposób. W najbardziej ogólnym sensie jest to stan pełnego, racjonalnie uzasadnionego zadowolenia i satysfakcji z własnego życia, którego osiągnięcie było podstawowym celem każdego rozsądnego człowieka.

Monizm- pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie każdy materializm (choć czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu indyferentnych względem siebie materii).

Dualizm- pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście poznawanego.

Panteizm- pogląd filozoficzno-religijny biorący początek w niektórych kosmogoniach, następnie odradzający się i rozwijany w filozofii. Utożsamia Boga z przyrodą z rzeczywistością, negująca go jako osobę. Przeciwstawia się teizmowi, przybiera postać bądź to panteizmu spirytualistycznego, bądź panteizmu naturalistycznego. Podstawy panteizmu stworzyli stoicy.

Emanacja- w kosmogonii egipskiej i fenickiej sposób powstania i rozwoju wszechświata. W filozofii neoplatońskiej wypromieniowanie z Prajedni (Jednia) swojego odbicia w postaci Rozumu jako jej absolutnego samooglądu, w którym występuje jako podmiot myślący i przedmiot myślący. Emanacja jest początkiem rozwijającej się dalej wielości bytów. Przeciwieństwem emanacji jest afirmacja prowadząca do zespolenia z Jednią. Drogą poznania Jedni jest ekstaza. W filozofii arabskiej z prabytu emanuje duchowo-świetlista materia, z której wyłania się duch wszechświata - źródło duszy wszechświata, dające początek duszom niższym (wegetatywnym, zwierzęcym i myślącym).

Arete- cnota, zaleta moralna, Platon w Państwie wyjaśnia, że każda rzecz ma specyficzne dla siebie działanie, tzn. działanie, które ona (albo ona lepiej niż wszystkie inne) może spełniać, np. dla noża jest nim cięcie, dla oka widzenie, dla ucha słyszenie. Cnota jest zatem tym, z powodu czego każda rzecz wypełnia w najlepszy sposób właściwe sobie działanie. Istnieje więc cnota noża (jest nią to, że dobrze tnie), oka, ucha itd. Cnota człowieka jest więc wyłącznie przypadkiem szczególnym owej cnoty, którą mają wszystkie rzeczy.

Prywacja- (łc. privatio ‘pozbawienie, odjęcie’) daw. odmawianie sobie czegoś; wyrzeczenie. Pojęcie metafizyki Arystotelesa określające wykluczenie jednej z możliwości bytowych, a urzeczywistnienie odmiennej możliwość. U św. Augustyna i niektórych Ojców Kościoła definicja zła jako braku dobra.

Gnoza- (gr. gnósis ‘poznanie’) 1. filoz. w filozofii hellenistycznej – niedostępna dla ogółu wiedza wyższego stopnia, przeznaczona dla osób wtajemniczonych. 2. w okresie cesarstwa rzym. – sposób rozumowania filozoficznego łączący rozum z wiarą. 3. religiozn., filoz. koncepcje religijno-filozoficzne powstałe w okresie hellenistycznym i na początku chrześcijaństwa, oparte na idei dotarcia do oświecenia i sedna wiary poprzez filozofię.

Episteme- w filozofii Starożytnej Grecji: wiedza pewna, niepodważalna, uzasadniona. W filozofii Platona - wiedza dotycząca prawdziwego świata idei, poznawana rozumowo, w przeciwieństwie do doxy, która dotyczy świata zmysłowego, złudnego. Szerzej: wiedza jako prawdziwe i uzasadnione przekonanie. W filozofii greckiej episteme (wiedzę teoretyczną) przeciwstawiano także techne (umiejętności praktycznej). Od słowa "episteme" pochodzi nazwa epistemologia.

Natywizm- pogląd uznający istnienie w umyśle człowieka idei wrodzonych lub wrodzonych zdolności do ich rozpoznawania, niemożliwych do uzyskania przez doświadczenie.

Aprioryzm- (łc. a priori ‘od początku’) filoz. pogląd, wg którego poznanie może nastąpić przed doświadczeniem, racjonalizm.

Woluntaryzm- w filozofii pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi człowieka: rozumem, intuicją itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań. Jednym z pierwszych myślicieli, którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną rolę woli w naturze człowieka, był św. Augustyn.

Iluminacja- określenie poznania prawd wiecznych przez wewnętrzne oświecenie.

Transcendentny- (łc. transcendens, -ntis ‘przekraczający’) 1. filoz. istniejący na zewnątrz czegoś. 2. filoz. wykraczający poza zasięg poznania i doświadczenia. W teologii chrześcijańskiej określenie Boga jako w swej istocie zewnętrznego w stosunku do świata.

Immanentny- (łc. immanens, -ntis ‘pozostający w czymś’ od immanere ‘pozostawać wewnątrz’) filoz. będący wewnątrz czegoś, wewnętrzny; wynikający wyłącznie z natury samej rzeczy; istniejący w świadomości podmiotu; u I. Kanta: pozostający w granicach doświadczenia; i. krytyka – trzymająca się ściśle zasad przyjętych w danej dziedzinie wiedzy.

Dialektyka- (gr. dialektiké (téchne) ‘sztuka dyskusji’) pochodząca z antycznej Grecji metoda myślenia i dowodzenia oparta na wyprowadzaniu pewnych prawd z pojęć podstawowych za pomocą pytań i odpowiedzi, dochodzeniu do poprawnych wniosków przez udowadnianie sprzeczności w wywodzie przeciwnika; sztuka dyskusji.

Ejdos- w filozofii Arystotelesa oznacza wydobytą z wrażenia umysłu "istotę rzeczy" czyli eidę - obraz umysłowy rzeczy. Zadanie takie spełnia umysł czynny (w przeciwieństwie do biernego, uzależnionego od wrażeń, które przenosi w sferę wewnętrzną i przygotowuje materię dla abstrakcji), usuwający z uzmysłowionego wrażenia cechy przypadkowe i pozostawiający tylko istotę poznawalną, nadając jej formę pojęciową - eidos, przy pomocy której zaczyna się właściwe myślenie. Jeżeli celem myślenia jest tylko prawda, wtedy umysł ma charakter teoretyczny i obszarem jego działania są rozważania rozumowe. Jeśli natomiast celem myślenia jest dobro, wtedy powstaje wola jako umysł praktyczny, prowadząca człowieka do działania.

Apatia- (z greckiego "apatheia" - brak uczuć), podstawowe pojęcie koncepcji filozoficzno-etycznej cyników i stoików, istotne także dla niektórych szkół religijno-ascetycznych Dalekiego Wschodu (np. hinajana). Oznaczało wyzwolenie się od namiętności i wzruszeń, obojętność wobec wszelkich dóbr czy pokus. Apatia stanowić miała warunek uzyskania harmonii wewnętrznej, a w konsekwencji prowadzić do osiągnięcia spokoju ducha i szczęścia, względnie do wyzwolenia. W złagodzonej formie była nakazem wyzbycia się złych uczuć lub podporządkowania wszystkich uczuć rozumowi (Chryzyp z Soloj, Pantajtios z Rodos, później Seneka Młodszy i Cyceron).

Afazja- (nieorzekanie) – pojęcie występujące w filozofii starożytnych sceptyków oznaczające zaprzestanie komunikowania sądów po zawieszeniu wydawania wszystkich sądów. Afazja nie polega na całkowitym zamilknięciu, ale na przestawaniu wydawania sądów co do natury rzeczywistości – sceptyk może mówić, nie może jednak sądzić, że tak jak mówi z pewnością jest rzeczywiście, może mówić tylko zachowując pełną świadomość, że to co mówi jest tylko jego mniemaniem.

Ataraksja- obojętność wobec świata, nieuleganie emocjom – zasada filozoficzna głoszona gł. przez szkołę stoicką i epikurejską.

Daimonion- (gr. daimónion ‘coś boskiego, cudownego, osoba boska’) filoz. zaczerpnięte od Platona określenie wewnętrznego głosu boskiego ostrzegającego przed popełnieniem złego czynu; sumienie.

Logos- pojęcie wprowadzone do filozofii przez Heraklita z Efezu na określenie rozumu, który odpowiada za porządek istniejący w świecie i jego odwieczne, cykliczne odradzanie się i pozwala na umysłowe ujmowanie świata. Logos nie jest specjalnie ludzką zdolnością, lecz siłą kosmiczną, człowiek ma w niej jedynie udział. Logos jako nieodłączny czynnik świata jest wieczny, najdoskonalszy, boski.

Idea- pojęcie wprowadzone do teorii bytu i teorii poznania przez Platona, na podstawie twierdzenia zawartego w poglądach Sokratesa, że w pojęciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzględna. Platon uznając, że nie rzeczy są przedmiotem pojęć, gdyż cechuje je zmienność, uznał, że istnieje byt doskonały, niezależny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale istniejący poza umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą (idea).

Anamneza- (z greckiego "anamnesis" - przypominanie), w filozofii sposób poznania przez przypominanie, niezależny od empirycznego doświadczenia. U Platona, neoplatończyków i niektórych myślicieli chrześcijańskich (np. Boecjusza), w zgodzie z teorią preegzystencji dusz, oznacza rekonstrukcję wiedzy nabytej w świecie idei bądź podczas poprzednich wcieleń. U św. Augustyna łączy się z iluminacją, jako poznanie prawd wiecznych dzięki Bożemu oświeceniu, które wspomaga przyrodzone władze poznawcze człowieka. Jako anamnezę można też interpretować uświadamianie sobie wrodzonych prawd religijnych, filozoficznych i moralnych, w które Bóg wyposażył człowieka, stwarzając go.