Typy gleb na kuli ziemskiej

Glebą nazywamy powierzchniową, biologicznie czynną warstwę skorupy ziemskiej. Powstaje ona na różnorodnej skale macierzystej w wyniku oddziaływania czynników glebotwórczych (drobnoustrojów, wyższych roślin i zwierząt, klimatu, wody, rzeźby terenu, gospodarki człowieka) i podlega ciągłym przemianom fizycznym i chemicznym w procesach glebotwórczych. Podstawowa funkcja gleby zapewnia roślinom dogodne warunki do wzrostu i rozwoju. Istotną cechą gleby jest jej żyzność. Strefowość klimatu na kuli ziemskiej oraz związana z nią określona roślinność posiadają znaczący wpływ na tok ogółu procesów w glebie. Warunki klimatyczne warunkują rodzaj zwietrzeliny, wilgotność w glebie, okres wegetacyjny roślin, a w konsekwencji decydują ostatecznie o przyroście masy organicznej i rozkładzie. Szata roślinna, ulegająca rozkładowi nadaje poziomowi próchniczemu charakterystyczną barwę. Gdy zaś uwzględnimy strefowość klimatu szaty roślinnej możemy mówić również o strefowości gleb na kuli ziemskiej. Poza glebami strefowymi istnieją również gleby, które występują bez jakiegokolwiek związku ze strefą klimatyczną, a o ich powstaniu decyduje zespół warunków lokalnych, jak np. rodzaje skał macierzystych, stosunki wodne. Te gleby nazywamy glebami strefowymi.

Glebami strefowymi są:

- gleby tundrowe

- bielice

- gleby brunatne i płowe

- czarnoziemy

- gleby kasztanowe

- szaroziemy pustynne

- czerwonoziemy, żółtoziemy i lateryty

Glebami astrefowymi są:

- mady

- gleby bagienne

- czarne ziemie

- rędziny

- gleby górskie

Charakterystyka gleb strefowych:

1. Gleby tundrowe powstają w warunkach klimatu subpolarnego na podłożu z wieloletnią zmarzliną. Poziom próchniczny posiada strefę nie rozłożonej próchnicy. Są glebami płytkimi i słabo wykształconymi. Może posiadać słabo widoczny poziom wymywania oraz może występować obecność poziomu glejowego, znajdującego się ponad wieczną zmarzliną. Podlega ona częstym ruchom w wyniku zamarzania i odmarzania, co może doprowadzić do wielobocznego spękania i powstawania sieci kamienistych, zwanych glebami poligonalnymi. Gleby tundrowe są uprawiane po uprzednim przeprowadzeniu specjalistycznych zabiegów agrotechnicznych. Spotykamy je na północnych krańcach kontynentu eurazjatyckiego i Ameryki Północnej.

2. Gleby bielicowe spotykane są w warunkach klimatu umiarkowanie chłodnego pod lasami iglastymi na piaskach. Charakterystyczna cecha to kwaśny odczyn próchnicy i występowanie poziomu wmywania i wymywania, czasami również poziomu oglejenia. Mogą być one glebami użytkowanymi rolniczo, jednakże wymagają licznych i żmudnych zabiegów agrotechnicznych zwiększających ich jakość. Są one glebami wystarczającymi do uprawiania żyta, owsa, jęczmienia, ziemniaków i roślin pastewnych. Spotykane są w Europie Środkowej i Północnej, na Nizinie Wschodnioeuropejskiej i w azjatyckiej Rosji, na północny terytorium USA i Kanady.

3. Gleby brunatne i płowe spotykane są w warunkach strefy umiarkowanej z cechami klimatu morskiego. Porośnięte bywają lasami liściastymi i mieszanymi. Charakterystyczna cechą jest występowanie odczynu słabo kwaśnego lub obojętnego. Nie mają poziomu bielicowania, ale bardzo widoczny poziom wmywania. W przypadku, gdy silnie wykształcił się poziom wmywania takie gleby nazywamy płowymi. Gleby te posiadają wysoką żyzność, dając wysokie plony w przypadku roślin zbożowych, okopowych i przemysłowych jeśli się je odpowiednio nawozi. Spotyka się je na obszarze Europy Zachodniej i Południowej, Azji, Korei, Japonii, Afryki Południowej, wschodniej Australii i północy USA.

4. Czarnoziemy to gleby, występujące w warunkach strefy umiarkowanej z klimatem okresowo suchym, powstające pod roślinnością stepową. Cecha charakterystyczna to dość dobrze rozwinięty poziom próchniczy z odczynem obojętnym, słabo zasadowym lub słabo kwaśnym oraz występowanie bardzo widocznego wapnistego poziomu wmywania. Są glebami bardzo żyznymi, na których uprawiana jest pszenica, buraki cukrowe i bawełna. Pokrywają Ukrainę, prerie środkowych stanów USA, pampę argentyńską i południowo- wschodnie wybrzeża Australii.

5. Gleby kasztanowe spotykamy w strefie umiarkowanej na obszarze ciepłym i suchym, są typowymi glebami stepów. Odznaczają się zasadowym odczynem poziomu próchniczego, brak widocznego poziomu wymywania i wmywania. Odpowiednie nawożenie daje możliwość uzyskania wysokich plonów. Spotykane są na obszarach amerykańskich prerii, na południu Argentyny, na południowym - zachodzie Australii, w Sudanie, na Wyżynie Mongolskiej, na północy od pustyni Kalahari i na terenach położonych na południe od Morza Kaspijskiego.

6. Szaroziemy pustynne spotykamy na obszarach pustynnych jak również półpustynnych. Charakteryzują się odczynem zasadowym oraz niewielką ilością próchnicy w wyniku braku szaty roślinnej oraz wyraźnym gipsowym lub wapnistym poziomem wmywania. Spotykanymi są na obszarach pustyń zwłaszcza w Azji Środkowej, Australii i na Saharze.

7. Czerwonoziemy, żółtoziemy i lateryty są glebami charakterystycznymi dla warunków klimatu gorącego, wilgotnego, w którym zwietrzelinę tworzą przede wszystkim wodorotlenki: glinu i żelaza z niewielką zawartością krzemionki, która podlega ciągłemu usuwaniu. Barwę czerwoną gleby te zawdzięczają związkom żelaza. Są glebami ubogimi w próchnicę za sprawą niszczenia warstwy próchniczej przez znaczną ilość opadów. Stąd ich niewielka urodzajność i trudność w uprawie, wymagają zatem przeprowadzanie wielu pracochłonnych i powtarzających się zabiegów agrotechnicznych. Można na nich uprawiać drzewa kauczukowe i kakaowce. Pokrywają Amazonię, Afrykę Równikową, Amerykę Środkową, Indie i północną Australię.

Charakterystyka gleb astrefowych:

1. Mady są glebami aluwialnymi, powstałymi w wyniku osadzania się transportowanych substancji ilastych i organicznych w czasie wylewu rzek. Powstają wzdłuż linii dolin rzecznych, a zwłaszcza u ujścia rzeki do morza. Są glebami przeważnie dość żyznymi, nadającymi się do uprawiania rożnych gatunków roślin.

2. Gleby bagienne tworzą się na obszarach bagiennych. Charakterystyczna cecha to znaczna zawartość substancji organicznej, najczęściej o słabym stopniu rozłożenia oraz poziomem oglejenia w wyniku znacznego uwodnienia terenu. Są glebami mało urodzajnymi nawet, jeśli dojdzie do ich osuszenia.

3. Czarne ziemie są glebami tworzącym się w wyniku procesu bagiennego na podłożu zawierającym dużo węglanu wapnia na obszarze, na którym występują wahania poziomu wody i jego obniżeniu. Zawierają wykształcony poziom próchniczny o znacznej miąższości jak również wykształcony w wyniku znacznej wilgotności gleby poziom glejowy. Są glebami o znacznej żyzności, lecz trudnymi pod uprawę. Są wystarczające do uprawy pszenicy i buraków cukrowych.

4. Rędziny są glebami powstającymi na podłożu skalnym węglanowym lub siarczanowym. Poziom próchniczny występuje w bezpośrednim sąsiedztwie ze skałą macierzystą i jest o odczynie zasadowym. Są glebami nadającymi się do uprawiania roślin okopowych w sytuacji, gdy są o odpowiedniej miąższości.

5. Gleby górskie spotykane są jedynie na obszarach górskich i są glebami płytkimi o niewykształconym profilu glebowym, to warunkuje ich niewielką urodzajność.

Oprócz gleb strefowych i astrefowych istnieją jeszcze inne, nie zaklasyfikowane do tych grup a występujące na kuli ziemskiej:

o słabo rozwinięte gleby inicjalne skaliste - litosole i zdeformowane mrozowo utwory kamieniste - regosole spotykane są w warunkach strefy polarnej Azji.

o czerwone i żółte gleby ferralitowe (nitisoli i liksisoli) występujące na terenie Półwyspu Indyjskiego oraz na wyspie Cejlon.

o kwaśne gleby łąkowo-darniowe na terenie Andów powyżej wysokości 3000m n.p.m..

o Wertisole są glebami ilastymi, występującymi głównie w zagłębieniach terenu na obszarze Wyżyny Południowomeksykańskiej i w kotlinie Balsas.

o Inceptisole są glebami mokrymi pozbawione poziomu iluwialnego, poddawane intensywnemu procesowi ługowania. Spotykane głównie w warunkach zimnego klimatu, ale nie stanowi to regułę.

o Andosole są typowymi glebami pochodzącymi z wietrzenia skał wulkanicznych. Zawierają wiele szkliwa wulkanicznego.

o Planosole to gleby, występujące na obszarach równinnych o okresowo występującym znacznym a nawet nadmiernym zawilgoceniem gruntowym. Występują najczęściej na obszarze Ameryki Południowej.

Badaniach gleboznawców występują dwie podobne do siebie klasyfikacje gleb. Genetyczna systematyka gleb oparta jest głównie o budowę profilu glebowego, uwzględnia również najważniejsze cechy z zakresu morfologii, wyglądu fizycznego i właściwości chemicznych wszystkich poziomów glebowych. Klasyfikację amerykańską nazywana taksonomią używa się do systematyzowania gleb z uwzględnieniem mierzalnych właściwości w poszczególnych poziomach diagnostycznych