Główne typy genetyczne gleb

Gleby, Klasyfikacja gleb, Procesy glebotwórcze, Gleby strefowe, Gleby poligonalne,Bielice, Brunatne, Czarnoziemy, Lateryt

Gleba jest cienką, zewnętrzną warstwą skorupy ziemskiej. Ponieważ cechy gleb zależą od wielu czynników glebotwórczych, na świecie obserwuje się ogromne zróżnicowanie gleb. Dla ułatwienia opisu gleb stosuje się systematykę (klasyfikację) gleb, czyli podział gleb na grupy o podobnych właściwościach według ściśle określonych kryteriów. Głównymi kryteriami są procesy i czynniki glebotwórcze (strefowość i astrefowość). Typy genetyczne gleb - grupy gleb, które powstały podczas jednego dominującego procesu glebotwórczego, charakteryzujące się specyficznym obiegiem substancji mineralnych i organicznych. Podobne są również właściwości fizykochemiczne poszczególnych poziomów profilu.

Czynniki glebotwórcze:

• klimat - czynnik strefowy, określa w znacznym stopniu charakter wietrzenia. Najważniejsze składniki klimatu działające na gleby to: temperatura i wilgotność powietrza oraz opady atmosferyczne;

• skała macierzysta - decyduje o właściwościach gleby (np. skład chemiczny wpływa na odczyn; spoistość skały);

• rzeźba terenu - jako czynnik pośredni modyfikuje działanie innych czynników;

• warunki wodne

• organizmy - rozkładają martwą materię organiczną (potrzebne przy powstawaniu próchnicy), produkują biomasę

• czas (3 stadia rozwoju: młodociane, dojrzałe i schyłkowe)

• czynniki antropogeniczne poprzez modyfikacje gleb przez człowieka (np. osuszanie bagien)

Procesy glebotwórcze:

• bielicowanie

• brunatnienie

• murszenie

• oglejenie

• płowienie

• proces bagienny

Rysunek 1. Proces glebotwórczy. Źródło: www.wiking.edu.pl

 

Gleby strefowe

Gleby strefowe powstają tam, gdzie największy wpływ na ich powstanie ma klimat i roślinność, a więc czynniki glebotwórcze strefowe. Do gleb strefowych zalicza się:

-gleby glejowe - występują w strefie podbiegunowej na terenach podmokłych (wieloletnia zmarzlina, strefa tundrowa), zazwyczaj pod mchami i porostami; mało urodzajne i słabo wykształcone; niski poziom próchniczy jest spowodowany niesprzyjającymi warunkami humifikacji, co związane jest z niekorzystnym obiegiem wody (kondensacja pary wodnej i słabe parowanie powoduje występowanie procesów glejowych)

Rysunek 2. Profil gleby glejowej. Źródło: www.wiking.edu.pl >

-gleby poligonalne - powstają w strefie podbiegunowej na płaskich obszarach piaszczystych lub gliniastych i w górach (w Polsce: Tatry, Sudety); charakterystyczne dla tej gleby są wieloboki zbudowane z piasków i żwirów ograniczone szczelinami. Szczeliny te posiadają płytki poziom próchnicy, co jest spowodowane rozkładem mchów, traw i porostów. Profil glebowy jest słabo zróżnicowany i płytki.

Fotografia 1. Gleba poligonalna. Źródło: geomorfologia.w.interia.pl

-gleby bielicowe - występują w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego, na terenach lasów iglastych (tajga). Powstawanie tego typu gleby jest związane z przewagą opadów letnich nad zimowymi, a roczny poziom opadów przewyższa parowanie. Poziom wymywania jest bardzo wyraźny; powstają głównie na piaskach; są to gleby na ogół nieurodzajne; w Polsce zajmują ok. 24% powierzchni; profil tego typu gleb jest zróżnicowany; oprócz Polski występuje jeszcze: w Kanadzie i na północy Stanów Zjednoczonych, na Nizinie Wschodnioeuropejskiej.

Rysunek 3. Profil bielicy. Źródło: www.wiking.edu.pl

-gleby brunatne - gleby uznawane za żyzne powstające głównie w klimacie umiarkowanym ciepłym na obszarach wilgotnych, gdzie zimy są łagodne. Jako podłoże służą im głównie lasy liściaste, czasem mieszane. Wyróżnia się gleby brunatne: kwaśne (mało żyzne, zawierające duże ilości wapnia, potasu, fosforu i magnezu, najliczniej występują na Pomorzu i Mazurach), wyługowane oraz właściwe.

-gleby płowe - powstają głównie na lessach i glinach morenowych, są dość żyzne; występują w Europie Środkowej i Zachodniej, uprawia się na nich głównie ziemniaki, zboża, buraki

-gleby szare leśne - występują w lasach liściastych, gdzie opady są stosunkowo niskie, na podłożu z runem trawiastym, na ogół są glebami żyznymi; występowanie: Ameryka Północna i Azja, charakterystyczne dla lasostepu;

Rysunek 4. Profil gleby brunatnej. Źródło: www.wiking.edu.pl

-czarnoziemy - występują na terenach o klimacie typowo kontynentalnym w strefie umiarkowanej, gdzie zimy są ostre, a lata upalne; tereny, które pokrywają to zazwyczaj obszary trawiaste, stepy; za podłoże najczęściej służy less; są to gleby bardzo żyzne o dużej zawartości próchnicy; charakteryzują się porowatością, dzięki czemu mają duży poziom przepuszczalności; na glebach tego typu z powodzeniem uprawiane są praktycznie wszystkie gatunki roślin; występują: w USA, na Ukrainie, w Argentynie i Australii; W Polsce występują na Wyżynie Lubelskiej i na Kujawach;

Rysunek 5. Profil czarnoziemu. Źródło: www.wiking.edu.pl

-gleby kasztanowe (kasztanoziemy) - powstają w ciepłej odmianie klimatu umiarkowanego, tam, gdzie jest ciepło i sucho. Zawarte w niej związki żelaza powodują, że poziom próchniczy ma kasztanowy kolor; są glebami suchymi, ale jeśli są dobrze nawadniane, mogą dać wysokie plony; obszary występowania: Argentyna, prerie USA, południe Australii, południe Europy;

-buroziemy - występują na obszarach suchych strefy umiarkowanej, głównie na terenach półpustynnych; poziom ich żyzności obniża duże zasolenie; występują w południowo-wschodniej Europie, Azji (głównie Środkowej) i w obu Amerykach (np. Kordylierach).

-gleby pustynne - występują na terenach suchych (opady do 200 mm rocznie), pustynnych; mają wysoki poziom zasolenia;

Rysunek 6. Profil żółtoziemu i czerwonoziemu. Źródło: www.wiking.edu.pl >

-żółtoziemy - występują na obszarach o klimacie monsunowym, głównie na równiku; proces mineralizacji przebiega w nich szybko, więc mimo dużej ilości związków organicznych, mają słaby poziom próchniczy; przy odpowiednim nawożeniu, można uzyskać duże plony (np. herbata, ryż, cytrusy); dużo ich w Australii, Azji, Ameryce Południowej; często występuje razem z czerwonoziemami, które mają podobne właściwości; podatne na erozję

-czerwonoziemy - występują na obszarach o klimacie monsunowym, głównie na równiku, w miejscach, gdzie występują duże wahania wilgotności; proces mineralizacji przebiega w nich szybko, więc mimo dużej ilości związków organicznych, mają słaby poziom próchniczy; przy odpowiednim nawożeniu, można uzyskać duże plony (np. herbata, ryż, cytrusy); dużo ich w Australii, Azji, Ameryce Południowej; często występuje razem z żółtoziemami, które mają podobne właściwości; podatne na erozję;

-gleby cynamonowe - gleby żyzne powstające na podłożu skał wapiennych. Najczęściej powstają na terenach suchych (sucholubne lasy, stepy). Duże obszary zajmują w strefie śródziemnomorskiej, gdzie w czasie wilgotnych i ciepłych zim następuje intensywne wietrzenie materiału skalnego;

-czerwone gleby ferralitowe (laterytowe) - występują głównie strefie klimatów równikowych, gdzie dominuje drzewiasto-trawiasta roślinność, mają wysoki poziom wodorotlenków żelaza i glinu, dzięki którym lateryty mają taką barwę. Zawierają bardzo mało próchnicy i mają kwaśny odczyn.

Rysunek 7. Profil gleby laterytowej. Źródło: www.wiking.edu.pl

 

Gleby śródstrefowe i astrefowe

Gleby nie związane z żadną strefową klimatyczną, a więc występujące na całym świecie, nazywa się glebami astrefowymi. Zazwyczaj są to gleby w pierwszym stadium rozwoju i mają słabo wykształcony profil. Gleby, które powstają pod wpływem strefowych warunków klimatycznych, ale przekształcane przez skałę macierzystą lub wody gruntowe, nazywamy glebami śródstrefowymi. Ponieważ bardzo często ta granica między glebami astrefowymi i śródstrefowymi jest niewidoczna, a czasem nawet gleb śródstrefowych się nie wyróżnia podpisując je jako astrefowe, typy tych gleb zostaną wymienione bez rozgraniczenia (z wyjątkiem gleb antropogenicznych i górskich, które są ewidentnie astrefowe).

Główne typy gleb astrefowych i śródstrefowych:

-gleby antropogeniczne - powstają w wyniku działalności człowieka np. poprzez wycinanie lasów, nawapnianie, regulację wody czy zabudowę miejską czy degradację przemysłową (industriosole) lub biologiczną. Dzielą się na kulturoziemne oraz industroziemne i urbanoziemne. Te pierwsze korzystnie wpływają na urodzajność danej gleby (np. gleby ogrodowe - hortisole). Rigosole - powstają poprzez użycie kompostu zmieniającego profil gleby. Urbisole - związane z zabudową miasta.

Rysunek 8. Profil glebowy mady rzecznej. Źródło: www.wiking.edu.pl

-gleby bagienne - powstają tam, gdzie wilgotność gruntu utrzymana jest na tym samym poziomie. Spowodowane jest to niskim położeniem zwierciadeł wód podziemnych. Dzieli się je na torfowe i mułowe. Często ulegają procesowi oglejenia, ale na ogół są bardzo żyzne. W Polsce nie zajmują wielkiej powierzchni. Najczęściej są wykorzystywane jako pastwiska.

-czarne ziemie - powstają z gleb bagiennych (tzw. rząd gleb pobagiennych), gdzie poziom wód podziemnych się obniża i grunt ulega murszeniu. Największe skupiska tych gleb znajdują się w Afryce Środkowej oraz Indiach. W Polsce występują w okolicach Kętrzyna oraz na Kujawach. Są glebami żyznymi, które największą urodzajność uzyskują kształtując się glin marglistych.

-mady (gleby aluwialne) - występują w miejscach gromadzenia się osadu niesionego przez wody zarówno lądowe jak morskie. Są glebami żyznymi. Największym obszarem występowania mad w Polsce są Żuławy Wiślane, poza tym występują w dolinach największych rzek polskich. Mady występują na całym świecie i zazwyczaj są związane z największymi rzekami, które okresowo podnoszą swój poziom.

-rędziny - żyzne, bogate w próchnicę i wapń gleby. Powstaje na podłożu wapiennym. Choć rędzina jest glebą żyzną, to jej uprawa jest dość specyficzna i trudna. Ma ona słabo wykształcony profil. W Polsce występuje głównie na południu (Tatry, Wyżyna Kielecka).

Rysunek 9. Profil glebowy rędziny. Źródło: www.wiking.edu.pl

-gleby wulkaniczne - bardzo żyzne gleby powstałe z materiału wulkanicznego w miejscach jego aktywności.

-gleby słone - ze względu na ogromną zawartość soli, bardzo rzadko wykorzystywane są do uprawy. Najwięcej tego typu gleb znajduje się w klimacie suchym. Powstają albo z bogatej w sole mineralne skały macierzystej albo w wyniku procesu zasolenia.

-gleby namorzynowe - powstają w miejscach, gdzie wybrzeża są zalewane przez pływy.

Mapa 1. Gleby w Polsce. Źródło: www.intensywny.pl

Zasobność gleby i jej walory użytkowe

Zasobność gleby to jej całkowita zawartość materii organicznej, próchnicy i substancji mineralnych. O zasobności gleby decydują m.in.:

• skład chemiczny skały macierzystej

• odczyn chemiczny

• pochłanianie

• organizmy glebowe

• nasycenie związkami chemicznymi

Człowiek, aby zwiększyć zasobność gleby, stosuje nawozy lub wpływa na proces wietrzenia i reguluje zawartość gleby. Na obszarach, gdzie zasobność gleby jest bardzo wysoka, ziemie wykorzystywane są bardzo intensywnie (najbardziej strefa umiarkowana ciepła). Za przykład mogą tutaj posłużyć Chiny, które są liderem w produkcji pszenicy, ryżu, ziemniaków, batatów, orzeszków ziemnych. Słabo zagospodarowane są gleby w strefie klimatów równikowych. Ponad 60% czarnoziemów zamieniono w pola uprawne, podobnie z glebami cynamonowymi. Wiele gleb na świecie nadaje się pod uprawę, ale ze względu na to, że wymaga to różnorakich nakładów, gleby te nie są wykorzystywane. Jest tak np. z wymagającymi intensywnego nawożenia bielicami czy z kasztanoziemami, które wymagają nawadniania. Jeśli nie liczyć Antarktydy, to ok. 10% lądów Ziemi służy jako grunty orne.

 

Słowniczek

• pedosfera - powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej objęta wpływem procesów glebotwórczych

• profil glebowy - przekrój pionowy gleby odsłaniający jej budowę

• poziom próchniczy - poziom profilu glebowego, w którym gromadzi się rozłożona materia organiczna pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, tworząca próchnicę

• próchnica glebowa, humus - nagromadzone w glebie szczątki pochodzenia organicznego w różnym stadium rozkładu

• proces glebotwórczy - zjawiska fizyczno-chemiczno-biologiczne zachodzące w pedosferze, w następstwie których powstaje gleba.

• bonitacja - ocena wartości gleby pod względem jej użytkowej wartości