Jak wiec widać, owa zmiana „terminologiczna" pociąga za sobą dość istotne konsekwencje na poziomie wyjaśniania ludzkich działań i to nie tylko jednostkowych. Potoczna czy zdroworozsądkowa wiedza o rzeczywistości społecznej ]5elni bowiem dla ludzi te same funkcje co wiedza naukowa — pozwala „radzić sobie" z tą rzeczywistością w sposób bardziej zorganizowany. Biorąc pod uwagę, że spora część tej wiedzy jest przekazywana'społecznie, jej posiadanie zwalnia jednostkę od kosztów działania metodą prób i błędów, nieuniknionych, gdyby jej zachowaniem kierowały jedynie uznawane potrzeby i wartości. Jedno­cześnie owa społeczna „typizacja" — jakby powiedzieli przedstawiciele socjologii fenomenologicznej — wiedzy potocznej umożliwia wykorzy­stanie jej jako zmiennej wyjaśniającej nie tylko działania poszczególnych jednostek, ale i działania większych grup społecznych.

6. KREOWANIE RZECZYWISTOŚCI

„Psychologowie nie zdoł;ijq wy myśleć w |;ibor:Uori;i miałoby na ludzi wpływ równie silny jak swojskie zwane językiem. Pod każdym względem stanowi o tclniejszy i najbardziej skuteczny środek sterowania G. A. MJIIcr. Pzycliotfiyin i k»\

li nic. co ur/ęd/ic njijsiib-nnvmi".

W większości rozważań poświęconych roli języka w procesach poznawczych człowieka podkreśla się jego rolę jako budulca, z którego konstruowane są jednostkowe obrazy rzeczywistości. Język jest tu traktowany jako zastany zbiór pojęć i łączących je relacji, między którymi jednostka może wybierać (choć i to nie.zawsze), ale poza które nie może wykroczyć. To akcentowanie — nazwijmy je — restryktyw­nych funkcji języka napotykamy u wszystkich klasyków tej problematy­ki począwszy od Herdera i Humboldta poprzez Sapira i Whorfa do Cassirera i Wittgensteina, z jego najbardziej chyba znaną formułą: „Granice mego języka oznaczają granice mego świata" '. Znacznie rzadziej wskazuje się na sytuacje swoistego przekraczania tych granic, na fakt, iż język może pełnić także funkcje kreacyjne. Może stanowić nie tylko budulec obrazów rzeczywistości, lecz również narzędzie kreowa­nia rzeczywistości społecznej czy poszczególnych jej fragmentów.

Te kreacyjne właściwości języka związane, są_ z rolą, jaką odgrywa, on w ukierunkowywaniu naszego postrzegania, oraz z faktem, iż rzeczywistość społeczna składa się nie tylko z obiektów „perceptual-nych", doświadczanych bezpośrednio i dających się wyodrębnić w sposób ostensywny. W jej skład wchodzą również obiekty pojęciowe takie, które swą „przedmiotowość" zyskują przez to, iż istnieje .słowo wiążące aspekty otaczającego nas świata w pojęcie pozwalające na traktowanie tych różnych aspektów jako jednej „rzeczy". Właśnie w

¹ L. Wittgenslein, Tractatiis Logtco-Philosophicus, llum. B. Wolnicwicz, \V;irs/;iw;i 1970, s. 67.

25 l

85

Język propagandy politycznej

Język propagandy politycznej

^' klasycznym już dziś dziele £77. Notatnik filologa o języku --i-r-t--^.-g-.n socjalizmu i jego •spływie na świadomość społeczną obywateli III Szsszy. V. Klsrperar pokar-ije przekonująco, że w samym języku — jego -—•'<—r—r jrmatyczar. erv3-toki słownika i składni, znaczeniowej giętkości : -f-^-i~ Hcwoiwórczs — tkwią wielkie możliwości perswazyjnego od-.•:-'s.r.—i—ł które potrafią -sykorzystywać dyspozytorzy i twórcy masowych tsistc-- —-pagandowych. Z dragiej zaś strony to, jakim językiem mówimy : riszsciy. determinuje nasz sposób myślenia o świecie, sposób kategoryzowa-±a rzeczywistości i umiejętność znajdowania zależności miedzy jej obiektami. Pozostajemy -siec w pewien sposób „we władzy mowy", władzy, która — nie r-iko "y ramach propagandy totalitarnej, lecz także w perswazyjnie zorien­towana kulturze masowej społeczeństw konsumpcyjnych — może zamienić się •=• tyr-me.

KLsnrerer podkreślał sośnie łatwość ubezwłasnowolnienia bezkrytycz­nego i zteuświadomionego odbiorcy tekstów perswazyjnych. Nie znaczy to, że z£ istzieje możliwość zachowania niezależności i „władzy sądzenia" inna niż zrsr izdacie oć mediów, czyli craktycznie jakąś formę odosobnienia. Stwarza ^ poznanie mechanizmów perswazji i językowych środków wyrażania ocen : interpretacji. Nie należy raV7g zapominać, że istotą działania perswazyjnego pczcstafeiednakmożliwość wyboru, a więc istnienie nieskrępowa-2. s j w o ii. Przekonywać odbiorców można jedynie w granicach ich potenq"al-z-ą wcilcści; jeśli bowiem muszą oni postąpić w jedynie dozwolony sposób, przekonywanie, jes: zbędne.

5.1. Język ogólnopolski (ogólny, literacki), czyli polszczyzna ogólna

W sytuacji językowej Polski po H wojnie światowej dokonały się

dwie Łw-ćakze zmiany: wzrosła liczba użytkowników języka ogólnopolskiego zmniejszyła zaś użytkowników gwar ludowych. Spośród czynników warun-krxących te zmiany należy wymienić przede wszystkim:

• migracje ludności i postępującą urbanizację,

• upowszechnienie oświaty,

• niwelowanie różnic społecznych,

• rozwój środków masowego przekazu,

• zmianę składu etnicznego społeczeństwa (tylko kilka procent stanowią
  współcześnie mniejszości etniczne; przed wojną około 30%).

Język ogólnopolski stał się wyłącznym bądź głównym środkiem porozu­miewania się większości Polaków. Podobnie jak w wielu innych krajach, najbardziej społecznie wpływowym wzorcem ogólnej polszczyzny, mającym najszersze oddziaływanie, stał się język środków masowego przekazu — prasy, radia i telewizji, z coraz wyraźniejszą dominaq"ą telewizji. Od końca lat sześćdziesiątych Polacy zaczęli bowiem spędzać coraz więcej czasu przed telewizorami. O ile jeszcze w 1974 r. badania socjologiczne wykazywały, że były to średnio 2 godziny w dni powszednie i 3,5 godziny w niedziele i święta, o tyle badania z 1995 r. — że już prawie 4 godziny dziennie, bez podziału na dni wolne i robocze. Tak wielkie upowszechnienie języka ogólnopolskiego nie przekłada się jednoznacznie na wysoką umiejętność rozumienia wszystkich tekstów formułowanych w tym języku ani też na biegłość w posługiwaniu się ogólną polszczyzną w całym jej bogactwie słownikowym i stylistycznym.

Niewątpliwie te dwie umiejętności pozostają w związku z poziomem wykształcenia. Jedynie po 7% Polaków, posiadających wykształcenie wyższe, można spodziewać się w miarę pełnego rozumienia i umiejętności posługiwania się językiem upowszechnianym przez środki masowego przekazu. Prze­prowadzone ostatnio pod auspicjami OECD porównawcze badania pokazały, że sprawność językowa Polaków, niezbędna do pełnego uczestniczenia w życiu publicznym, jest bardzo niska. Jak wynika z tych badań, osoby całkowicie kompetentne językowo stanowią zaledwie 3% ogółu obywateli (dla porów­nania: w Szweqi 32%, w USA 21%; zbliżony do polskiego poziom sprawności językowej stwierdzono w Portugalii). Trzy czwarte Polaków to funkq"onalni analfabeci — czytają, lecz nie rozumieją tekstu (na Zachodnie jest to przeciętnie ok. 20% społeczeństwa). Ogromfla rzesza ludzi w nasiym kraju nie rozumie więc artykułów w gazetach, audyq'i publicystycznych i partyjnych programów. Skutkiem nieumiejętności bycia aktywnym uczestnikiem dyskursu publicznego są z pewnością zachowania polityczne: bierność (nie uczestniczę, bo nie wiem/nie rozumiem, o co chodzi) oraz podatność na demagogię (teksty demagogiczne są proste i łatwe).

Trzeba także zastanowić się nad wynikami badań prowadzonych przez ośrodki demoskopijne. Czy pytani odpowiadają w pełni świadomie na zadawa­ne pytania? Być może jedynie teksty formułowane spontanicznie — np. podczas demonstraq'i, strajków i pikiet — są jedynymi w pełni rozumianymi i akceptowanymi tekstami politycznymi. Gdyby zaś brać pod uwagę łatwość i zasięg akceptacji tekstów kultury masowej, trzeba by wskazać język tekstów disco polo jako ten podtyp współczesnej polszczyzny, który może liczyć na naj­powszechniejszą akceptaq"ę i zrozumienie.

86

Janina Fras

87

Język propagandy politycznej

Język środków masowego'¹ przekazu jest współcześnie jedyną naprawdę szeroko oddziałującą formą wypowiadania się na tematy publiczne. Zmalała, zwłaszcza po przemianie ustrojowej 1989 r., rola w tej dziedzinie ośrodków konfesyjnych¹. Stałe zawężanie się kręgu czytelników literatury artystycznie ambitniejszej i eseistyki humanistycznej oznacza, że wybitni pisarze i intelek­tualiści także tracą autorytet i możliwość oddziaływania na język szerokich kręgów społecznych.

5.1.1. Odmiany języka ogólnopolskiego

artystyczny	publicysty-Klziennik.	r ^ 3 cd a	r o f
	o
>>	S^1 S	>\	>ł
OJ |	& S	co	W |

Choć w porównaniu z innymi językami europejskimi czy nawet słowiańskimi polski język ogólny jest bardzo ujednolicony, można w nim także wyodrębnić kilka odmian, typów, wariantów czy stylów. Już ta wielość nazw wskazuje, że nie ma jednego poglądu na zróżnicowanie wewnętrzne języka ogólnopolskiego i jednego systemu klasyfikacji jego podtypów. Stosunkowo najnowsza i najbardziej przydatna do opisu aktualnej sytuacji językowej jest klasyókacja D. Buttlerowej²:

	^- — "
	Podtyp				Podtyp obiegowy
oficjalny					(standardowy)
- - — ^^\ — " — _						- ^^^^
>» c	n	r	r			a &>	>,
£• ^	s-	^j 3 3) c	f			l!	o 0,
">»		">>	-^			•5. -S,	^
ŁS	£?l H.	i -S5	M			w o	OT

¹ Np. przemówienie, toast itp.

² Np. komentarz, reportaż, sprawozdanie radiowe lub telewizyjne.

³ Np. wykład, odczyt, głos w dyskusji naukowej.

^ł Np. komunikat radiowy, telewizyjny, megafonowy. ³ Np. studencka, uczniowska.

¹ Zob. J. G o win, Kościół po komunizmie, Kraków 1995.

¹ D. Buttler, Miejsce języka potocznego wśród odmian wspólczesnej polszczyzny, [w:] Język lUercdć i jego warianty, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1982, s. 17-28.

Jak widać, D. Buttlerowa proponuje zhierarchizowanie określeń naz-wowych odmian języka ogólnopolskiego:

• dla odmian o swoistej strukturze gramatycznej i słownikowej przyjęcie
  nazw: język, typ języka, odmiana strukturalna,

• dla odmian charakteryzujących się jedynie szczególnym słownictwem
  i frazeologią przyjęcie nazwy styl języka.

W praktyce badawczej nie stosuje się jednak tak rygorystycznego rozróż­nienia i wszystkie odmiany języka ogólnopolskiego nazywa także językami. Za klasyczne czy bezdyskusyjne odmiany stylowe polszczyzny ogólnej uznaje się języki: artystyczny, naukowy, urzędowy i potoczny.

5.1.2. Język potoczny

W centrum systemu stylowego polszczyzny ogólnej należy umieścić język potoczny. Posługuje się w nim w mowie, czyli w celach komunikatyw­nych, choć także do wyrażania emoqi i uczuć, największy odłam społeczeńst­wa. Styl ten jest najbardziej uniwersalny i zrozumiały dla przeciętnego przedstawiciela społeczeństwa. Jest nieskomplikowany pod względem budowy gramatycznej, a słownikowo ograniczony do zajęć domowych, jedzenia, ubrania, pogody, okoliczności pracy i nauki dzieci, rozrywek itp. W uprosz­czeniu można powiedzieć, że dany tekst jest tym trudniejszy, im bardziej jego język odbiega od mowy potocznej:

• w słownictwie, czyli doborze wyrazów, ;• • w składni, czyli tworzeniu z tych wyrazów zdań.

Na co dzień — potocznie — w domu, a większość z nas także w pracy, po­sługujemy się bowiem słownictwem niewyszukanym, zdaniami krótkimi — naj­częściej pojedynczymi (z jednym orzeczeniem); do porozumienia na tym byto­wym poziomie wystarczy 600-800 słów. W tekstach potocznych używamy czasowników w formie osobowej — dzięki temu wypowiedzi potoczne są dyna­miczne i obrazowe. W trudnych tekstach pisanych, szczególnie naukowych, o wiele ważniejsze i częstsze są rzeczowniki. Szczególnie liczne są w nich rzeczowniki abstrakcyjne (np. -ważność, analiza, rozmieszczenie, problem, konie­czność), a mało rzeczowników konkretnych, czyli nazywających konkretne, istniejące realnie osoby, rzeczy, zdarzenia. Tymczasem na co dzień mówimy używając właśnie takich wyrazów; rzeczowników abstrakcyjnych większość Po­laków używa rzadko, szczególnie tych zapożyczonych z języków obcych, np. z łaciny, angielskiego czy francuskiego. Są one jednak bardzo częste w tekstach oficjalnych, publicystycznych i propagandowych, np. waloryzacja, modyfikacja, kontrowersje, minimalizowanie, intensyfikowanie, reglamentacja, instrumenty itp. Porównując cechy języka tekstów potocznych i tekstów np. propagan­dowych można powiedzieć, że powodem niezrozumiałości tych ostatnich jest przede wszystkim:

Jłoins Fras

89

Język propagandy politycznej

j nać-nierna długość i sksmplikowanie budowy zdań, * aiiniar rzeczowników, czyli zbytnia nominalizacja, » użycie zbyi wielu wyrazów abstrakcyjnych i obcych.

5.1.3. Język polityki

Czy jeżyk polityki jest odmianą stylową, funkcjonalną polszczyzny ogólnej? Dotychczasowe ujęcia sytuowały teksty polityczne w kilku różnych odmianach: w obrębie stylu publicystycznego, dziennikarskiego, retorycznego etc. Odmiana polityczna nie jest więc uznawana za klasyczną odmianę fuakqoaałna. Wielu badaczy uważa jednak wyodrębnianie języka polityki za celowe i uzasadnione. Jeśli bowiem za najistotniejsze kryterium wydzielenia odmiany przyjąć funkcję, jaką przede wszystkim spełniają teksty tej odmiany, wówczas jeżyk polityki — ze względu na wyraźną perswazyjność tekstów politycznych — wart jest wyodrębnienia. Czynią tak badacze większości języków europejskich, w których wyodrębnia siępolitical language — w angiel­skim, polińsche Sprache — w niemieckim, le discours politiąue — we francus­kim, jazyk politiki — w rosyjskim. Najnowszą definicję języka polityki sformułował B. Walczak³.

Język polityki jest to według niego funkcjonalna odmiana języka ogól-. neao, stosowana w tekstach, które:

• są wytwarzane przez środowisko polityków i ludzi z nimi związanych
  (doradców, rzeczników prasowych, pozostających na usługach polityków
  specjalistów z dziedziny socjotechniki, propagandy, reklamy itp.) oraz dzien­
  nikarzy specjalizujących się w problematyce politycznej,

• są adresowane intenq'onalnie do wszystkich użytkowników języka
  ogólnego,

• dotyczą sfery polityki,

• riilyjiiif-/jijn się donnuaCjS funkcji pcrswaiyjiicj (pizy obecności
  — w różnych tekstach tej odmiany w bardzo różnym stopniu, w tym także...
  zerowym — także innych funkcji, takich jak: informacyjna, ekspresywna czy
  autoteliczna).

B. Walczak wskazał też na liczne trudności związane z wyodrębnianiem tej odmiany oraz niepełność jej naukowego opisu. Nie tylko bowiem w Polsce, ale i na świecie, najwięcej miejsca poświęca się opisowi słownictwa i frazeologii politycznej, mniej — skład*" czy próbom całościowej charakterystyki. Najczęś­ciej przedmiotem opisu są konkretne teksty polityczne, czyli przykłady wypowiedzi mówionych lub pisanych. Do rzadkości należą także prace trak­tujące język polityki całościowo — jako odrębny fenomen; praca C. Kerbrat-

³ B. Walczak. Co :o tei Jeżyk polityki?, [w:] Język i kultura, t. 11: Język polityki i współczesna kultura pc&y-^a, Wrociaw 1994, s. 15-20.

-Orecchioni i M. Mouilland Le Discours politiąue (Lyon 1984) jest pozycją wyjątkową.

W polskim piśmiennictwie jedno tylko zjawisko języka polityki wyodręb­niono i opisano stosunkowo wyczerpująco: tzw. nowomowę —język zmono­polizowanej przez państwo propagandy politycznej w latach 1944-1989, czyli w tzw. zamkniętym systemie społecznym. Badano jednak nowomowę jako twór izolowany — bez odniesień do stanu języka polityki w nowoczesnych społeczeństwach masowych ⁴.

5.1.4. Podtypy języka polityki

Obok terminu , język polityki", stosunkowo ogólnego (por. defi­nicja), używa się też węższych zakresowe lub bliskich przedmiotowo nazw. Przede wszystkim dyskurs publiczny lub, węziej, dyskurs polityczny, a także dyskurs ideologiczny. J. Strzelecki posługiwał się terminem mowa publiczna⁵. Utożsamiany niekiedy z tekstem dyskurs, jest jednak najczęściej rozumiany synonimicznie do terminu wypowiedź. Teoretycy lingwistyki dyskursu traktują mówienie jako działanie społeczne za pomocą zdań, pod­legające konwencjom innym niż czysto językowe. Za istotne — prócz tekstu — uważają więc także sytuację i kontekst mówienia oraz komunikowaną treść pozatekstową. Uzupełnienie terminu „dyskurs" atrybutami: publiczny, polityczny, wnosi doń niezbędne uszczegółowienie.

Podtypami języka polityki są język propagandy i agitacji, a także język dyplomacji (dyplomatyczny).

Propaganda i agitacja, pokrewne działania perswazyjne, różnią się miedzy sobą nie tylko dalekosiężnością celów pierwszej ijioraźnościąjlrugiej, lecz także zastosowaniem specyficznych śró~dków językowych. Ponieważ w~agitacji częściej występują treści napastliwe i demaskatorskie, "Język tekstów agitacyj­nych znamionuje wysoka empcjonalizacja: odwoływanie się do niskich uczuć "tub motywaq"i zachowań, nazywanie zwłaszcza tegóTcoludzi gniewa i wywołu­je ich niechęć, a nawet wrogość. Nie znaczy to oczywiście, że w agitacji nie można powoływać się także na uczucia wzniosłe, wysokie ideały i cele, które określa się z patosem i emfazą. Na ogół jednak łatwiej doprowadzić szybko ludzi do pożądanego zachowania nie przez ukazanie wzniosłego celu, lecz raczej przez ukazanie tego, co temu celowi rzeczywiście lub nawet pozornie zagraża. Im bardziej agitacja jest konkretna w swoim dążeniu, lapidarna

⁴ P. Wierzbicki, Struktura kłamstwa, Warszawa 1988; J. Sambor, Nowomowa —Jeżyk naszych czasów, „Poradnik Językowy" 1985, z. 6, s. 365-377; L. Bednarczuk, Władza nad mową, „Pismo" 1981, z. 2, s. 93-102; M. Głowiński, Nowomowa po polsku, Warszawa 1990; tenże, Peereliada, Warszawa 1993 (tu też szczegółowa bibliografia).

³ J. Strzelecki, Socjalizmu model liryczny, Warszawa 1991.

92

Janina f ras

93

Jeżyk propagandy politycznej

argumentowaniu

l argumenty

l i

apelowanie

l apele

sugerowanie

l l

interpretacje -* oceny

Rys. 1. Relacje miedzy poszczególnymi technikami perswazyjnymi

Apele, oceny i interpretaq'e to główne akty perswazyjne. Argumentacje nie są w wypowiedzi perswazyjnej niezbędne — wprowadza się je, by uprzedzić możliwe zastrzeżenia czy opór odbiorcy.

Językową działalność perswazyjną uznajemy za świadomą i celową, tzn. zakładamy, że użytkownik języka świadomie podporządkowuje dobór środ­ków językowych swojej intencji perswazyjnej. Jednakże oprócz takiej perswazji intencjonalnej należy dopuścić istnienie działania nieintencjonalnego, tzn. nie zamierzonego, w którym skutek perswazyjny jest osiągnięty niezależnie od zamiaru. Perswazja nieintenq'onalna, teoretycznie możliwa w języku polityki, jest wykluczona w języku propagandy.

5_3.1. Jawność/niejawiiość intencji perswazyjnej

Wypowiedzi perswazyjne różnią się stopniem jawności intencji per­swazyjnej i wyrazistością językowych wykładników perswazji. Jawnie per­swazyjne i adresowane bezpośrednio do odbiorcy są/apele ^J— ujawru'a~sie w nich zawsze" ihtenqa wypowiedzi. Podobnie jawnie^perśwazyjne jest ar­gumentowanie. Niejawnie perswazyjne są wypowiedzi/sugerujące. ^rlntenq'e nadawcy nie są w nich werbalizowane (nazywane wprost) — by takie wypowiedzi były skuteczne, niezbędne jest wnioskowanie odbiorcy. Są to więc wyrażenia pośrednio perswazyjne7'któfe~mogą~DycTizyte nieintenq'onalnie. Do jawnie perswazyjnych językowych sposobów skłaniania odbiorcy do pożądanego zachowania i postępowania należą:

* Druga osoba trybu lu/kazującego: Zostań T:zionk&m..:, Nie zwlekaj...,
Stań do walki o..., Przyłącz się do nas.... Nie bądź obojętny wobec..., Chodźcie
z nami!, Przyjdź na wiec..., wzmocnione zazwyczaj wołaczem rzeczownika-
osobowego: Obywatelu!, Wyborco!, Rolniku!, Kobieto! itp.

Znaczenie trybu rozkazującego można też wyrazić odpowiednimi czaso­wnikami w formie trybu oznajmującego, mówiąc: Chcę, żądam, rozkazuję... żebyś zrobi! to i to..., Zabraniam ci..., a także formami czasu przyszłego: Zrobisz to i to, Zostaniesz..., Staniesz się..., Będziesz...

; • Wyrazy wskazujące przymus lub konieczność zrobienia czegoś, włącze­nia się do czegoś, np.: Musisz przyjść..., Nie powinieneś być obojętny wobec..., Powinieneś wiączyć się...

• Wypowiedzi typu: Do broni!, Wszyscy do um wyborczych!, Niech każdy
włączy się do...

• Wypowiedzi performatywne, czyli kreujące nową rzeczywistość: Daję
  wam wolność, Oglaszam, że w dniu dzisiejszym ukonstytuowała się Wojskowa
  Rada Ocalenia Narodowego. Rada Państwa (...) wprowadziła dziś o północy
  stan wojenny..., Otwieram posiedzenie...

• Rytualne wyrażenia typu: Szanowni Państwo!, Drodzy Towarzysze!,
  Szanowni Zgromadzeni, których używa się po to, by przygotować odbiorcę na
  przyjęcie dalszego tekstu; służą wyrażeniu szacunku/przyjaźni, mają życzliwie
  ustosunkować do wypowiedzi.

Zabiegiem perswazyjnym odwołującym się do poczucia odpowiedzialności jest skierowanie bezpośredniego, podniosłego apelu do poszczególnych grup społecznych. Najpełniej zastosował ten środek gen. Jaruzelski w przemówieniu z 13 grudnia 1981 r.:

„Zwracam się do Was, robotnicy polscy: wyrzeknijcie się dla ojczyzny Waszego niezbywalnego ^prawa do^ strajku [...] Zwracam się do Was, bracia chłopi: nie pozwólcie rodakom przymierać głodem [...] Zwracam się do Was, obywatele starszych pokoleń: ocalcie od zapomnienia prawdę o latach wojny, o trudnym czasie odbudowy [...] Zwracam się do Was, polskie matki, dołóżcie wszelkich starań, aby w rodzinach nie przelewano więcej łez [,..] Zwracam się do Was, nauczyciele, twórcy nauki i kultury, inżynierowie, lekarze, publicyści; niech na tym groźnym zakręcie naszej historii zwycięży rozum przeciwko rozognionym emocjom [...] Do Was się zwracam, moi towarzysze broni [...] bądźcie wierni przysiędze, jaką składaliście ojczyźnie na dobre i złe [...]".

Wymienione środki językowe są niejako wyspecjalizowane w kształ­towaniu postaw, opinii oraz zachowań słuchaczy i czytelników. :. Q._wiele trudniej wyodrębnić i całościowo opisać wyrażenia niejawnie perswazyjne, czyli sugestie. Odwołują się one do walorów emotywno-funkgo-nalnych języka, czyli do wartościowań towarzyszących słowom, wyrażeniom, kategoriom gramatycznym i składniowym .oraz do tzw. ;presupozyq"i^ czyli założonych sensów wyrażeń.

Sugestie oceny podlegają swego rodzaju stopniowaniu — od łagodnego sygnału negatywnej -oceny po wyraźny jej przejaw np. w postaci -nazwy o ustabilizowanej konotaq"i negatywnej. Znajomość wszystkich niuansów jest. bardzo istotna w działalności perswazyjnej. Dzięki temu np. konkretne zdarzenie w miejscowości Z może być przedstawione w wiadomości prasowej na wiele sposobów. Już dobór słów w tytule — często kontakt czytelnika z tekstem ogranicza się do przeczytania tytułu — to sposób na przekazanie sugestii oceny tego zdarzenia:

• Nagłówek neutralny: Wydarzenia w Z.

• Nagłówki z sygnałem negatywnej oceny: Zamieszanie w Z, Zaniepoko­
  jenie sytuacją w Z, Zajścia w Z.

• Nagłówki z sugestią (przez nazwanie obiektywnie negatywnej sytuaqi):
  Brutalna akcja policji w Z, Ostra interwencja sil porządkowych w Z.

94

Janina Fras

95

Język propagandy politycznej

• Nagłówki z sugestia ..syr-ucy^i" Gii?~^ pewnych określeń językowo
  nienacechowanych, lecz wywc--rącyci -eg-rysne skojarzenia): Strzały na
  rynku w Z, Tymczasowe zan-rvr~=u * Z.

• Nagłówki z sugestią za rcrneci -syrażai nacechowanych kontekstowo:
  Bezowocne próby opanowania r/n^jci •+• Z. Bezskuteczne apele o spokój
  społeczny w Z.

• Nagłówki z sugestia za poleci zuz^y o negatywnym składniku
  ocennym: Z: chuligani w akcji. .JLrr.cc: "_: rynku w Z.

Inwentarz środków językowych sużacycii sugerowaniu ocen i inter-pretagi, zmienia się w czasie. ?e»~i ".ryrazy zyskują lub tracą emocjonalne zabarwienie, np. słowo pasjcr.;: ż~ ~eda"=nia znaczyło 'ktoś wybuchowy, impulsywny, łatwo wpadający ••»• r£?V. ^ryii -ywoływało skojarzenia ujemne (—). Obecnie coraz częściej jes: rc.~:—ane jaio 'ktoś ogarnięty szlachetną pasją, dążący do ambitnego ceżi'. crei ^yraz zyskał zabarwienie (nacechowa­nie) dodatnie (+). Podobnie dzieje ł; z ^myrzi środkami wyrażania: tracą lub zyskują na wartości perswazyjnej: et- po 1989 r. straciło walor deprecjonujący nieużycie w tekście politycznym peaesa mv'enia, nazwiska i tytułów służ­bowych osoby publicznej, czyli np. powiedzenie: Cimoszewicz pojechał do Davos, zamiast Premier rządu potskżso Włoćżmierz Cimoszeivicz... Pierwsze zdanie jest dziś neutralne znaczeaiow¹^ i nie nacechowane ujemnie. Podobnie użycie nazwy stolicy państwa zsmiisc zilzwy ;ego państwa do niedawna (do 1989 r.) narzucało odbiorcy w jposcć ~eiav.-ny ocenę negatywną, np.: Begin zabiega o pomoc WaszyngtoTSL poresraż równocześnie posługiwano się wyrażeniami typu: Pierwszy sekrzzsr: Postój Zjednoczonej Partii Robotniczej Edward Gierek udał sią z wizyta da jekcct £kżz Rad z konotagą pozytywną. Ponadto w konkretnych działnir-Ari psswazyjnych, np. w kampanii propa­gandowej, oba rodzaje środków: bezpośrednio: pośrednio perswazyjne wzaje­mnie się uzupełniają i wspomagają. 'Pcśrednio perswazyjne środki językowe "zostaną omówione w rozdz. 5.S-5.15.

5.4. Intencja prawJonśwuości

Fundamentalnym wanmŁan powodzenia zabiegów o pozyskanie odbiorcy jest przekonanie go o prsiwicmówoości nadawcy i prawdziwości przekazywanych treści. Przekonanie o prawdomówności nadawcy skłania odbiorcę do rozszerzenia swej ahsrGcji poza przedstawione mu fakty — także na zawarte w tekście apde: r^-iesiie interpretacyjne. Nadawca musi więc zapewnić o intencji prawćome-acśa, o r.m, że prawda jest dla niego wartością, a przekazywane infocnacsz^ąrzerdną klasyfikację prawdziwoś­ciową. Najwyrazistszym zapesnienEEi o takiej intengi jest sądowe: Będę mówił prawdę, jeszcze raz prawdę i rat* pnande. Choć współcześni politycy nie posługują się tak onfatycznymi rstccami, :o jednak chętnie umieszczają

w swych wypowiedziach mniej lub bardziej osobiste „prawdziwościowe za­klęcia", np.:

• Polsce potrzebna jest prawda — gen. Jaruzelski w sejmie 25 l 1982 r.,

• Prawdy trzeba nam jak chleba — pierwsza konferencja prasowa
  rzeczniczki rządu solidarnościowego, wrzesień 1989,

• Pojednanie wymaga prawdy — biskup T, Pieronek („Tygodnik Po­
  wszechny" z 16 III 1996).

Słowo prawda ma konotagę pozytywną i jest często używane w tekstach propagandowych, nazwach i emblematach partyjnych (por. tytuły gazet komunistycznych).

W propagandzie politycznej pożądane jest przejawianie wysokiego stopnia pewności i pełnej odpowiedzialności za prawdziwość wyrażanych treści, czyli używanie wyrażeń: z pewnością, jestem przekonany, z pełnym przekonaniem mogę powiedzieć (oświadczyć), pragnę zapewnić etc., a unikanie: jak się wydaje, jest wielce prawdopodobne, możliwe, że... Wyrażenia wysokiego stopnia pewno­ści dotyczą nie tylko komunikatu, ale i rzeczywistości pozajęzykowej. Ponadto w działalności propagandowej nie zaniedbuje się kwalifikacji prawdziwo-ści/fałszywości wypowiedzi przeciwników. Chętnie wskazuje się niewystar­czającą troskę o rzetelność i skwapliwie potępia mówienie nieprawdy, nazywa­jąc je kłamstwami i oszustwami, a najłagodniej mijaniem się z prawdą. Kwalifikacja prawdziwości jest więc także jednym z aspektów wartościowania, czyli można ją włączyć do zestawu środków perswazyjnych.

5.5. Agresja w politycznej działalności perswazyjnej

W działalności politycznej- jeżyk służy nie tylko przekonywaniu i zjednywaniiTodbiofcyralSTiEże atokowrTagresji. W systemach demokratycz­nych język jest bowiem głównym orężem w walce politycznej: w ataku lub w obronie. W systemach niedemokratycznych słowo jest jawnie wspierane przez cenzurę i mniej lub bardziej jawny system kar i nagród⁸.

W agresji językowej wykorzystuje się słowa ostre, raniące, często obraź-liwe lub znieważające. Skuteczność takiego ataku to nie tyle pokonanie, poddanie się osoby lub instytucji atakowanej, co reakga na atak tych wszystkich, do których napastliwa wypowiedź dociera. Atakujący liczy bo­wiem głównie na to, że jego pogląd, iż atakowany zasługuje na potępienie lub choćby na nieufność, podzieli jak największa liczba odbiorców.

Językowy akt agresji jest aktem przemocy. Jako forma oddziaływania jest brutalnym uprzedmiotowieniem obiektu, na który jest skierowana. Agresja

* J. Drygalski, J. Kwaśniewski, „(Nie)realny socjalizm", Warszawa 1992, s. 273-304 poświęcone cenzurze w PRL.

96

Janina Fras

97

Język propagandy politycznej

werbalna przekreśla podmiotowość adresata i niszczy partnerstwo, podważa

wiec samą istotę obcowania ludzi miedzy sobą.

Szczególnie częste w języku agresji są następujące akty mowy:

• obraza (wyrażenie i zachowanie obraźliwe) — wyrażenie się o kimś lub
  zachowanie wobec kogoś w sposób uchybiający jego godności,

• obelga — wypowiedzenie o kimś sądu negatywnego, przy użyciu
  wyrażeń nacechowanych pod względem emoq'onalnym i aksjologicznym,
  w celu poniżenia tego, o kim mowa⁹,

• zniesławienie — wypowiedzenie o kimś sądu negatywnego, w sposób
  zafałszowany przypisujące adresatowi działanie godne moralnego potępienia,

• inwektywa — postawienie komuś obrażającego zarzutu, zniewaga
  słowna, obelga.

Wojowniczość werbalnych zachowań jest czasem uważana za przejaw niezłomności postawy politycznej, przyczyniający wyrazistości. Często jednak asresja słowna — napastliwość, zajadłość krytyki (czyli wyrażenia ocen negatywnych z towarzyszeniem negatywnych emocji) — kryje brak jakichkol­wiek założeń ideowych i służy jedynie degradacji przeciwnika za wszelką cenę. Takie działanie szkodzi komunikowaniu oraz wpływa negatywnie na stan kultury politycznej w społeczeństwie.

5.6. Selekcja informacji

i językowych środków ich wyrażania

Teksty służące celom perswazyjnym powstają wedle tych samych reguł, niezależnie od opcji politycznej ich autorów bądź dysponentów. W każ­dym tekście perswazyjnym fakty/informacje są — a w pewnym sensie muszą być, choćby ze względu na ich wielość — selekcjonowane w sposób mniej lub bardziej stronniczy. Najprościej to przedstawić na przykładzie:

W okolicach miejscowości A huta miedzi doprowadziła do zniszczenia środowiska naturalnego. Mieszkańcy zorganizowali się i protestują przeciwko-istnieniu huty, żądają jej zamknięcia. Obie strony przedstawiają swoje, całkowicie odmienne, racje: Rzecznik prasowy dyrektora huty:

• dajemy pracę kilku tysiącom ludzi, utrzymanie — liczbie trzykrotnie
  większej,

• nasz wkład do dochodu narodowego jest wysoki i wynosi...

• przysparzamy państwu dewiz — eksport wynosi...

• dzięki istnieniu huty na jej terenie gmina ma wysokie dochody,
  z których opłaca dom kultury, zespoły młodzieżowe, służbę zdrowia itp.,

R. Grzegorczykowa, Obelga jako akt mowy, „Poradnik Językowy" 1991, nr 5-6.

• nasze wyroby są niezbędne do produkq'i wielu potrzebnych rzeczy:
  telefonów, pralek, lodówek itp.,

• stale ograniczamy zanieczyszczenia i płacimy kary za straty rolnikom
  i gminie,

• kotłownie osiedlowe też zanieczyszczają środowisko, a nikt nie żąda ich
  likwidacji,

• normy zanieczyszczenia w Polsce są bardzo wyśrubowane, na Za­
  chodzie o wiele niższe,

• za 10 lat emisja szkodliwych substancji będzie minimalna.
  Przewodniczący komitetu protestacyjnego mieszkańców:

• degradaga środowiska w wielu miejscach jest już nieodwracalna,

• gminie grozi katastrofa ekologiczna — nie czas myśleć teraz o pralkach,
  lodówkach, dochodzie narodowym,

• bez powietrza, wody i roślin nie można żyć, bez miedzi — można,

• zyski huty trzeba pomniejszyć o straty, które powodują w środowisku,
  : • bardzo wysoki jest procent zachorowań mieszkańców,

• na świecie są o wiele wyższe kary za takie szkodnictwo,
  •; • za 10 lat będzie tu pustynia.

Stronniczość doboru informacji została tu wyostrzona, ale podobnie — choć nie przygotowany i zapewne mniej skrajnie — postępuje każdy, kto uzasadnia swoje stanowisko: dobiera argumenty dla siebie korzystne, pomija milczeniem lub bagatelizuje znaczenie faktów niekorzystnych.

Istota mechanizmu przekonywania za pomocą komunikowania słownego ; zasadza się na selekqi, której dokonuje się na dwóch poziomach:

• na poziomie informacji, faktów: co powiedzieć?

• na poziomie języka: jak powiedzieć?

Selekcja informacji i związana z nią stronniczość są więc nieodłącznie związane z działalnością perswazyjną.

5.7. Manipulacja

Dalsze rozważania nad stronniczością selekcji prowadzą nieuchron­nie do pojęcia manipulacji, czyli w potocznym rozumieniu niejawnego, podstęp­nego, nierzetelnego doboru informaq'i i środków językowych, który ma na celu:

• wywarcie wpływu na nastroje, poglądy, opinie innych ludzi,

• uzyskanie możliwości kierowania zachowaniem ludzi aby: osiągnąć
  własne zamierzone cele i korzyści.

Badacze zagadnienia wskazują zwłaszcza na szczególna nieetyczność sytuagi, gdy cele i korzyści, które zamierza osiągnąć nadawca, są:

• obce odbiorcy,

• niezgodne z jego potrzebami,

• szkodliwe dla odbiorcy.

98

Jamna Frss

99

Język propagandy politycznej

Manipulacja jes; więc formą dominacji nadawcy nad odbiorcą i, jak się wydaje, świadomość :aj dominacji i poczucie bezsilności wobec niej legły u podstaw badań nad rcanipulacyjnością w komunikowaniu masowym. We frankfurckiej szkole badawczej J. Habennasa i H.-M. Enzensbergera stworzo­no nawet teorie i program działania na rzecz komunikowania się bez czyjejkolwiek dominacji. Perswazja masowa, zarówno polityczna, jak i hand­lowa, nigdy nie uwolni się od posądzeń o manipulacyjność. Zarzut manipula-c^jEłśa^SSmaTposuiwić ^propagandzie zarówno państw totalitarnych, jak i tycho ustabilizowanych systemach demokratycznych. Manipulacyjność oraz tendencje do monopolizacji i kontroFkomunikowania publicznego nie znikną „wraz z postępującą demokratyzacją (nawiasem mówiąc, oba te pojęcia zostały stworzone dla opisu sytuaq"i w społeczeństwach demokratycznych!). Manipu­lacja zresztą .na. wolnym rynku informacji ł idei może okazać się silniejsza i groźniejsza niż w prymitywnym systemie centralnego planowania" ¹⁰.

Całkowita obiektywność tekstu politycznego, zarówno w doborze infor­macji, jak i sposobie ich przedstawiania, jest całkowitą utopią i trudno sobie taki stan rzecz}' wyobrazić, zwłaszcza współcześnie, w sytuacji natłoku i nadpodaży informacji. Ich selekq'onowanie jest koniecznością, ich linearny układ — kolejną koniecznością; nieuniknioność oddziaływania samego tylko następstwa informacji jest oczywista. Jednakże za skrajnie pragmatyczny trzeba uznać pogląd, że informacja całkowicie neutralna jest „martwa", a więc perswazyjnie bezużyteczna.

5.7.1. Słowo manipulacja jako epitet propagandowy

Do naukowych i publicystycznych rozważań nad propagandą, agi-taq'ą i reklamą pojecie i termin „manipulaga" weszły w Polsce w latach sześćdziesiątych iw Europie Zachodniej nieco wcześniej) i od razu z wartoś­ciowaniem ujemny. O ile terminy socjotechnika, inżynieria społeczna, perswa­zja, propaganda, agitacja mogą być opatrywane zarówno wartościowaniem dodatnim (+), jak i ujemnym (-), o tyle manipulacja, manipulować, manipula­tor/manipulant, manipnlatorski, manipulacyjny to słowa oceniające, o zdecydo­wanie negatywnym zabarwieniu.

Testem wartości ujemnej (-) jest opatrzenie wyrazu atrybutem jednoznacz­nie pozytywnym ł sprawdzenie harmonijności takiego połączenia:

• uczciwa manipulacja ludźmi — sformułowanie w polszczyźnie (i w więk­szości języków europejskich) niedopuszczalne, wewnętrznie sprzeczne.

U podstaw tej negatywnej oceny legło zapewne przeświadczenie o wyko­rzystywaniu w uzyskiwaniu wpływu na odbiorcę środków nieuczciwych. O ich nieuczciwości, nawę; jeśli nie wiąże się z kłamstwem, stanowi stosunek do manipulowanego, nie uwzględniający jego podmiotowości, prawa do własnego

¹⁰ W. PisŁrek, Q

inaczej, „Język Polski" UOOJI, 1993, z. 1-2, s. 1-9.

wyboru i prawa do warunków taki wybór umożliwiających. Manipuluje się głównie w celach egoistycznych (własnych lub grupowych), ukrywa się, zataja cele manipulacji przed manipulowanym/manipulowanymi¹¹.

Przez manipulacje językową najczęściej rozumie się manipulację dokony­waną za pomocą tekstów języka ogólnego, rzadziej także manipulaqę, której obiektem jest sam język. Manipulacja językiem polega na wprowadzaniu arbitralnych zmian w kodzie językowym — modyfikacji znaczeń wyrazów lub usuwaniu pewnych wyrazów ze słownika. Na przykład w propagandzie okresu stalinizmu nadano negatywne znaczenia wyrazom kosmopolita, liberalizm; ze znaczenia słowa agitować usunięto znaczenie 'przeciwko czemuś'. W okresie PRL nie używano w języku publicznym aż do 1981 r. wyrazów opozycja, strajk; z haseł w słownikach polszczyzny ogólnej usuwano przykłady zdań ze słownictwem religijnym; okresowo lub z zamiarem „na zawsze" usuwano pewne nazwiska i hasła z encyklopedii itp.

Ze względu na przedstawione wyżej negatywne nacechowanie terminu ,,manipulaq'a", najlepiej zrezygnować z posługiwania się nim w naukowym opisie selekq'i środków językowych w celach perswazyjnych.

5.8. Dobór słownictwa w celach perswazyjnych

Kształtowaniu ocen pozytywnych, zjednywaniu przychylności od­biorcy, sprzyja przede wszystkim posługiwanie się nacechowanym dodatnio słownictwem. Chcąc zyskać popardesiuch_ączy₃ czytelników, należy wybierać wyrazy i,wyrażenia — związane z życiem spqłecznym_i polityką — budzące skojarzenia pozyj^wne^odiróljch. „cier^o_rpbjjię na sercu"rw"poiszczyznie, jak zapewne w większości języków naszego Iaęgu~TcuT!urowego, są to np.: uczciwość, milość, zdrowie, sprawiedliwość, zgoda, pokój, wolność, równoupraw­nienie, a także: poczucie bezpieczeństwa, spokój, opieka, odpowiedzialność, równość, szacunek, umiar, suwerenność, ojczyzna, patriotyzm, honor, naród, współpraca, zaangażowanie, sukces. Na szeroką akceptację, choć zapewne mniej powszechną, mogą liczyć słowa: państwo, społeczeństwo, Europa, wy­trwałość, konsekwencja, solidarność.

Każda ideologia, każda partia polityczna stara się, by te pozytywnie nacechowane słowa, najczęściej dalekie od precyzyjności znaczeniowej, koja­rzyły się w sposób trwały z jej nazwą, programem, agendami. Już w nazwie więc powinien się znaleźć któryś z pozytywnie kojarzonych wyrazów: wol­ność, demokracja, socjaldemokracja, ludowy, patriotyczny,'obywatelski. W"pro-gramie kaz'dej "pajHtiTznajdą się następujące pozytywne atrybuty państwa, które ta zamierza budować: suwerenne, demokratyczne, dostatnie, bezpieczne.

Por. J. Puzynina, Język wartości, Warszawa 1992, zwłaszcza rozdz. XII Słowo " w Jfzyku polskim, s. 203-223; tam też nowsza literatura.

98

Janina Fras

99

Język propagandy politycznej

Manipulacja jes; więc formą dominacji nadawcy nad odbiorcą i, jak się wydaje, świadomość :ej dominacji i poczucie bezsilności wobec niej legły u podstaw badań nad tnanipulacyjnością w komunikowaniu masowym. We frankfurckiej szkole badawczej J. Habermasa i H.-M. Enzensbergera stworzo­no nawet teorie i program działania na rzecz komunikowania się bez czyjejkolwiek dominacji. Perswazja masowa, zarówno polityczna, jak i hand­lowa, nigdy nie uwolni się od posądzeń o manipulacyjność. Zarzut manipula-cy^noicirffió^a^jorawić^Erppagandzie zarówno państw totalitarnych, jak i tych o ustabilizowanych systemach demokratycznych. Manipulacyjność oraz tendencje do monopolizacji i kontrolTkomunikowania publicznego nie znikną „wraz z postępującą demokratyzacją (nawiasem mówiąc, oba te pojęcia zostały stworzone dla opisu sytuacji w społeczeństwach demokratycznych!). Manipu­lacja zresztą. na_woln.yni rynku informacji i idei może okazać się silniejsza i groźniejsza niż w prymitywnym systemie centralnego planowania"¹⁰.

Całkowita obiektywność tekstu politycznego, zarówno w doborze infor-macji, jak i sposobie ich przedstawiania, jest całkowitą utopią i trudno sobie taki stan rzeczy wyobrazić, zwłaszcza współcześnie, w sytuacji natłoku i nadpodaży informacji. Ich selekcjonowanie jest koniecznością, ich linearny układ — kolejna koniecznością; nieuniknioność oddziaływania samego tylko następstwa informacji jest oczywista. Jednakże za skrajnie pragmatyczny trzeba uznać pogląd, że informacja całkowicie neutralna jest „martwa", a więc perswazyjnie bezużyteczna.

5.7.1. Słowo manipulacja jako epitet propagandowy

Do naukowych i publicystycznych rozważań nad propagandą, agi-taq'ą i reklama pojecie i termin „manipulaqa" weszły w Polsce w latach - -sześćdziesiątych l w Europie Zachodniej nieco wcześniej) i od razu z wartoś­ciowaniem ujemny^.. O ile terminy socjotechnika, inżynieria społeczna, perswa­zja, propaganda, agitacja mogą być opatrywane zarówno wartościowaniem dodatnim (+), jak i ujemnym (-), o tyle manipulacja, manipulować, manipula-tor/manipulant, aianipulatorski, manipulacyjny to słowa oceniające, o zdecydo­wanie negatywnym zabarwieniu.

Testem wartości ujemnej (-) jest opatrzenie wyrazu atrybutem jednoznacz­nie pozytywnym i sprawdzenie harmonijności takiego połączenia:

• uczciwa marutrulacja ludźmi — sformułowanie w polszczyźnie (i w więk­szości języków europejskich) niedopuszczalne, wewnętrznie sprzeczne.

U podstaw tej negatywnej oceny legło zapewne przeświadczenie o wyko­rzystywaniu w uzyskiwaniu wpływu na odbiorcę środków nieuczciwych. O ich nieuczciwości, nawę: jeśli nie wiąże się z kłamstwem, stanowi stosunek do manipulowanego, nie uwzględniający jego podmiotowości, prawa do własnego

¹⁰ W. PisiieŁ, O vj*&tiowe inaczej, „Język Polski" LXXffl, 1993, z. 1-2, s. 1-9.

wyboru i prawa do warunków taki wybór umożliwiających. Manipuluje się głównie w celach egoistycznych (własnych lub grupowych), ukrywa się, zataja cele manipulagi przed manipulowanym/manipulowanymi¹¹.

Przez manipulację językową najczęściej rozumie się manipulację dokony­waną za pomocą tekstów języka ogólnego, rzadziej także manipulaq"ę, której obiektem jest sam język. Manipulacja językiem polega na wprowadzaniu arbitralnych zmian w kodzie językowym — modyfikacji znaczeń wyrazów lub usuwaniu pewnych wyrazów ze słownika. Na przykkd w propagandzie okresu stalinizmu nadano negatywne znaczenia wyrazom kosmopolita, liberalizm; ze znaczenia słowa agitować usunięto znaczenie 'przeciwko czemuś'. W okresie PRL nie używano w języku publicznym aż do 1981 r. wyrazów opozycja, strajk; z haseł w słownikach polszczyzny ogólnej usuwano przykłady zdań ze słownictwem religijnym; okresowo lub z umiarem „na zawsze" usuwano pewne nazwiska i hasła z encyklopedii itp.

Ze względu na przedstawione wyżej negatywne nacechowanie terminu „manipulaq'a", najlepiej zrezygnować z posługiwania się nim w naukowym opisie selekcji środków językowych w celach perswazyjnych.

5.8. Dobór słownictwa w celach perswazyjnych

Kształtowaniu ocen pozytywnych, zjednywaniu przychylności od­biorcy, sprzyja przede wszystkim posługiwanie się nacechowanym dodatnio słownictwem. Chcący zyskać poparcie słuchaczy, czytelników, należy_wybierać wyrazy i wyrażenia — związane z życiem Aspołecznym^ i polityką — budzące skojarzenia ppz^yjraj^jkOiorych „cjepjojob^się na sercu"."W~poiszczyźnie, jak zapewne w większości języków naszego kręgu TcuKurowego, są to np.: uczciwość, miłość, zdrowie, sprawiedliwość, zgoda, pokój, wolność, równoupraw­nienie, a także: poczucia bezpieczeństwa, spokój, opieka, odpowiedzialność, równość, szacunek, umiar, suwerenność, ojczyzna, patriotyzm, honor, naród, współpraca, zaangażowanie, sukces. Na szeroką akceptację, choć zapewne mniej powszechną, mogą liczyć słowa: państwo, społeczeństwo, Europa, wy­trwałość, konsekwencja, solidarność.

Każda ideologia, każda partia polityczna stara się, by te pozytywnie nacechowane słowa, najczęściej dalekie od precyzyjności znaczeniowej, koja­rzyły się w sposób trwały z jej nazwą, programem, agendami. Już w nazwie więc powinien się znaleźć któryś z pozytywnie kojarzonych wyrazów: wof-ność, demokracja, socjaldemokracja, ludowy, patriotyczny, ~ób~ywafelśki. W~pro­gramie każdej "partif~znajdą się następujące pozytywne atrybuty państwa, które ta zamierza budować: suwerenne, demokratyczne, dostatnie, bezpieczne.

¹¹ Por. J. Puzynina, Język wartości, Warszawa 1992, zwłaszcza rozdz. XII Słowo .flianipulacja" w języku polskim, s. 203-223; tam też nowsza literatura.

100

Janina Fras

Pouczające jest śledzenie zmian 'nazw poszczególnych instytucji, zdarzeń, idei w dłuższym okresie, np. Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa i rewolucja październikowa (a nawet przewrót bolszewicki), Polska Rzecz­pospolita Ludowa i Peerel (a nawet peerel). Jeśli chodzi o polityków, zamiarem każdej partii jest utrwalenie w świadomości społecznej ich pozytywnych wizerunków z nieodłącznymi następującymi atrybutami: grzeczny, uczciwy, kulturalny, przyzwoity, prawdomówny, pracowity, miody, zdrowy i przystojny. W polszczyźnie jest wiele pozytywnie nacechowanych wyrazów, które mają niekonkretne, abstrakcyjne znaczenie — często tak ogólne, że gdy się ich używa, należałoby każdorazowo precyzować, o jaką interpretację chodzi. Autorzy tekstów perswazyjnych wykorzystują je chętnie właśnie ze względu na tę ogólnikowość; zapewniają więc np., że są za obywatelską odpowiedzialnością, poczuciem rzeczywistości, sprawiedliwością społeczną, pokojem społecznym, równym dostępem do oświaty, porozumieniem, otwartością, konsensusem. Liczą bowiem nie tyle na zrozumienie własnej wypowiedzi, co na jej przychylny

odbiór.

Istnieją też w polszczyźnie słowa, które budzą lęk, niechęć, potrzebę zdystansowania, a nawet wstręt. Są to przede wszystkim: zakłamanie, bez­robocie, wojna, zniszczenie, anarchia, agresja, zdrada, agenturalność. Najpraw­dopodobniej wielu odbiorców przyjmie także negatywną konotację następują­cych słów: dyktatura, reżim, inflacja, nomenklatura, strajk, klerykalizm, abor­cja, nietolerancja oraz: bierność, obcy kapitał, imperializm, kolaboracja, polity-kierstwo, hipokryzja, oportunizm, tchórzostwo — nawet gdy nie rozumie ich znaczenia (zob. rozdz. 5.1). Podobnie negatywne wartościowanie niesie ze sobą wiele nazw osób i grup ludzi, np.: prowodyr, tchórz, leń, zdrajca, krytykant, pismak, miernota, karierowicz, pachołek, slugajslugus, grafoman, dewot, klecha, ciemniak; banda, klika, zgraja, szajka, awanturnicy, sabotażyści,

wichrzyciele itd.

Negatywną konotację słowa wojna wykorzystano w przemówieniu wpro­wadzającym stan wyjątkowego porządku prawnego 13 grudnia 1981 r., nazywając go właśnie stanem wojennym, a nie wyjątkowym. Niezwykle celne w tymże przemówieniu było też zastosowanie słów o konotacji pozytywnej, np. żołnierz, ocalenie: „Żołnierz polski wiernie służył i służy swojej ojczyźnie. Zawsze na pierwszej linii, w każdej społecznej potrzebie [...] Zwracam się do Was wszystkich jako żołnierz, który dobrze pamięta okrucieństwa wojny [...] Uformowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego".

Wyrazy te budzą u odbiorców pozytywne skojarzenia. Podobnie pozytyw­nie kojarzy się słownictwo podniosłe i stylizacja biblijna, np.: duch, trud, pod­waliny, bohater, święty obowiązek, świetlana postać, zakusy, knowania, brzemię odpowiedzialności, zaprzaństwo, niebiosa. Bóg, karta wiekopomnej chwały. ,/'/ W słownictwie nazywającym działania ludzkie, czyli wśród nazw czynno­ści, wiele jest wyrazów o konotacji negatywnej, np. rzeczowniki: konszachty, machinacje, proceder, szykany; burdy, rozbijactwo, żebranina; malwersacje,

101

Język propagandy politycznej

defraudacja, recydywa; czystka, polajanki, pogróżki, wymówki, pomówienia. Listę takich słów można wydłużać. Wyrazy te nie tylko znaczą, ale i sugerują stosunek do oznaczanych zjawisk.

Narzucanie interpretacji umożliwiają także wyrażenia z czasownikami:

N wyjaśnia

N wykazuje

N stara się o poparcie

N mówi podniesionym głosem

N energicznie podchodzi do...

N obawia się o los najbliższych.

N ma uzasadnione podejrzenia

N zastanawia się

N prosi

N wie, że

N popiera stanowisko Z

N doznał niepowodzenia, porażki

N próbuje wyjaśnić ('stara się, ale bezowocnie')

N usiłuje wykazać ('stara się, ale bez rezultatu')

N kokietuje

N wrzeszczy

N miota się gorączkowo

N umiera ze strachu

N imputuje

N gra na zwłokę

N nalega; upiera się; nastaje; żebrze

N utrzymuje jakoby

N idzie na pasku; jest na usługach

N poniósł (druzgocącą) klęskę

Jest to bardzo często stosowany chwyt perswazyjny: czasowniki o konota­cji negatywnej służą do opisywania zachowań przeciwnika, który np. nie może zaprzeczać stawianym mu zarzutom, a jedynie bronić się zaciekle; nie może też poinformować o sukcesie, ale tylko chwalić się bezzasadnie lub bezwstydnie; nie może także informować o brakach, ale biadać, biadolić lub zamartwiać się itd. -Istnieją jednak także językowe sposoby dowartościowywania czynności osób, • na których korzystnym wizerunku nam zależy. Są to m.in. analityczne nazwy czynności, np.:

udał się na spoczynek (zamiast: poszedł spać), dokonał otwarcia (zamiast: otworzył), dokonał podziału (zamiast- podzielił), udzielił odpowiedzi (zamiast: odpowiedział), dokonał przeglądu (zamiast: przejrzał), udał się z wizytą (zamiast: pojechał), przybył z małżonką, odbył przejażdżkę etc.

W propagandzie konfrontacyjnej, manichejsko dwuwartościowej, chętnie wykorzystuje się figurę wroga. Językowe środki deprecjonowania wroga są bardzo bogate. "Na przykład atrybuty: zamaskowany, żałosny, histeryczny, .wulgarny, zapluty, niegodziwy, sklerolyczny, paskudny, arogancki, nikczemny,' płaczliwy, ponury, łajdacki, niewydarzony, jadowity, służalczy, nachalny, pazer­ny, miałki itd. Co robi wróg? — np. knuje, gmatwa, truje, judzi, dławi się pomówieniami, czai się, oszukuje, mami, podżega, bruka, traci umiar, nęka, sabotuje, zohydza itp. Co z nim zrobić? — prowadzić nieubłaganą walkę, zniszczyć, zdemaskować, pogruchotać kości itp. Warto tu przypomnieć eks­tremalną wypowiedź premiera Cyrankiewicza z czerwca 1956 r.: „Każdy prowokator czy szaleniec, który ośmieli się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza ludowa odetnie".

W negatywnym epitetowaniu wrogów celowała propaganda lat 1948—1956, której wzorce tworzył Andriej Wyszyński, a w Polsce powielał zwłaszcza prokurator Stanisław Zarakowski. Jednoznacznie negatywnie przed­stawiano nie tylko wrogów ideowych (najbardziej znanym epitetem tego czasu

102

Janina Fras

103

Język propagandy politycznej

pozostanie zapluty karzeł reakcji), lecz także narodowych: Niemców ^najczęst-sze określenie faszysta) i Ukraińców (żołnierzy UPA epiteto\v.ino bandyci, banderowcy).

; 5.9. Słownictwo zwykłego człowieka

Duże znaczenie przy pozyskiwaniu przychylności odbiorców ma umiejętność posługiwania się przysłowiami, powszechnie znanymi powiedze­niami, sentencjami i tzw. skrzydlatymi słowami¹². Używanie ich to od­woływanie się do zbiorowej mądrości, poczucia zdrowego rozsądku, do autorytetu ogółu, a także do retorycznej trądyqi.

Niezmiennie korzystne jest odwołanie się do myślenia i doświadczeń „prostego człowieka", „zwykłego obywatela", z którymi utożsamia się więk­szość społeczeństwa. Powiedzenia: Oszczędność i praca narody wzbogaca. Kto sieje wiatr, zbiera burzę, Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz, Jeśli nie my, to kto?, Kto nie pracuje, ten nie je, Wszyscy mamy takie same żołądki itp., utrwalone w świadomości społecznej, ułatwiają porozumienie i utożsamienie z nadawcą — „wszyscy myślimy podobnie".

Korzystne wrażenie wywierają także — nie przedawkowane — wypowie­dzi ogólnikowe, np.: Trzeba liczyć się z realiami, Nafoazniejsze są koszty społeczne, Nie zapominamy o najuboższych, o rodzinach wielodzietnych itd. Do tej grupy środków zaliczyć też trzeba wypowiedzi odwołujące się do stereotypów, np. narodowości (Polacy cenią.... Jak ś\viat Anatem,, i podobne), a także płci, zawodów, grup wiekowych.

solidaryzuje się..., Powszechnie sądzi się..., Każdemu z nas droga jest przede wszystkim..., Nikt komu bliskie jest dobro naszych dzieci nie może... są realnie niesprawdzalne, ale służą zawsze jako znakomite uzasadnienie zachęty do przyłączenia się czy wyrażenia aprobaty.

5.11. Zastosowanie superlatywu i słów prawdziwy, naprawdę

W działalności propagandowej nie ma ograniczeń w stosowaniu superlatywów — zabronionych w kodeksie perswazji handlowej. Dlatego w tekstach politycznych chętnie sięga się po ten środek retorycznej przesady, który pozwala dowartościować propagowane treści i cele. Wyrażenia: najtrwal­sza przyjaźń, najświętszy obowiązek, największe dokonanie, najzagorzalszy przeciwnik, najważniejszym problemem dnia dzisiejszego jest..., pierwszym i pod­stawowym zadaniem jest... itp. mogą być kwestionowane z logicznego punktu widzenia, potocznie jednak przyjmuje się zawarte w nich pozytywne wartoś­ciowanie. Zbliżoną wartość perswazyjną mają przymiotniki podkreślające prawdziwość: prawdziwy, rzeczywisty, autentyczny; np. prawdziwy sukces (sam rzeczownik ma mniejszą wartość perswazyjną), prawdziwa demokracja, rzeczy­wisty roz\vój, autentyczne osiągnięcie, nasza partia to prawdziwa rzeczniczka mas. Zastosowanie takiego przymiotnika to także swego rodzaju stopniowanie, por.: Rozmowy miały przyjacielski charakter i Rozmowy miały naprawdę przyjacielski charakter.

j 5.10. Powołanie się na powszechność sądu

c absolutna powszechność jakiegoś sądu jest raczej niemożliwa, a jeśli nawet tak mogło -by się zdarzyć, to i wówczas nie oznacza to słuszności tegoż sądu, jednakże w działalności perswazyjnej dobrze jest powołać się na opinię ogółu i taki chwyt ma dużą siłę oddziaływania.

W rzeczywistości nigdy nie jesteśmy w stanie sprawdzić poglądów wszyst­kich czy każdego, niemniej jednak powołanie się na zbiorową opinie czy powszechne przekonanie powoduje, że słuchacze łatwiej akceptują "to, do czego ich przekonujemy. Odbiorca zazwyczaj nie chce się wyróżniać, mieć odrębne zdanie: łatwiej bowiem uznać to, co ogólnie uznane, niż podejmować trud dochodzenia, jak jest w istocie. Zdania typu: Wszyscy wiedzą, że..., Zawsze razem z..., Cały naród buduje..., Wszyscy idziemy..., Nikt nL pozostanie..., Wszędzie mówią, że..., Opinia publiczna domaga się.... Całe społeczeństwo

" H. Markiewicz, A. Romanowski, Skrzydlate sionu, Wsiszawa 1990.

5.12. Przenośnie i porównania

Wykorzystaniem swego rodzaju magii językowej jest zastosowanie w celach perswazyjnych przenośni i porównań. Niektóre metaforyczne okreś­lenia osób; pojęć i rzeczy budzą uczucia pozytywne (miłość, zachwyt lub choćby życzliwą akceptację), inne z kolei — negatywne (wrogość, pogardę, obrzydzenie). Do pierwszej grupy zaliczamy przede wszystkim tytuły, jakimi od najdawniejszych czasów obdarzano władców. Wymienianie tych tytułów należało do rytuału politycznego. W systemach totalitarnych mnożenie tytu­łów, często niezwykle rozbudowanych i pompatycznych, przybierało patolo­giczne rozmiary (np. w XX w. nadmiar tytułów towarzyszył nazwiskom: J. Stalin, A. Hitler, Hajle Sellasje, Kim ir Sen, R. Trujillo y Molina, J. Broz Tito, N. Ceaucescu, B. Bierut). W ksią&ejtatchnienie^milionów,^..kulcie. J_v Stalina w Polsce w latach 1944—1956, Ryszard Kupiecki sporządził listę 336 tytułów (epitetów, peryfraz, przenośni), którymi obdarzano" generallsśmiusa w polskich środkach przekazu, m.in.: Wiemy Syn Ludu, Pierwszy obywatel ludzkości, Głos prawdy, Jutrzenka nowej ery, Natchnienie milionów, Nieśmiertel-

104

Jamna fns

105

Język propagandy politycznej

teatr | [ gry rozrywkowe i hazadrowe [ sport

wojna

/

| karty | [ ruletka | [loteria, koło fortuny]

l gry planszowe gry liczbowe gry i zabawy dziecięce l piłka nożna sporty wodne Iping-pong

r.", Sionce Komunizmu, Wielki Sternik, Pochodnia rewolucji światowej, Ukocha-iy opiekun mlodego pokolenia, Wielki geniusz ludzkości, Wielki Wychowawca, Mądry nauczyciel pisarzy i artystów, Tytan myśli rewolucyjnej, Wypróbowany przyjaciel Polski, Nasz wzór, Diana Proletariatu, Gwiazda Kaukazu, Wielki •^.L-eń Lenina, Orzeł nie znający bojami w walce. Tego rodzaju nadużycia bardzo osłabiły wiarygodność i siłę perswazyjną metaforycznych tytułów, spowodowały też ograniczenie ich liczby, kwiecistości i użycia właściwie do nekrologów i wspomnień pośmiertnych. W walce politycznej tego rodzaju tytułów używa się współcześnie raczej ironicznie. Podobnie tradycyjne metafo­ry ,,zwierzęce" (lew, orzeł, gołąb; jastrząb, żmija, gad, lis, wilk, niedźwiedź, '"Jena, sęp, osa, truteń, kameleon), nadużywane, tracą obecnie siłę perswazyjną.

Metaforyczność, która jest ważną cechą języka ludzkiego w ogóle, przejawia się także w języku polityki. Możemy obserwować jej zmienność \v czasie, czyli pewne mody i preferencje w wyborze obiektów porównań.

Przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że po 1989 r. zmienił się zasadniczo sposób ukazywania działalności politycznej w stosunku do okresu PRL —już nie jako uroczystych poczynań mężów stanu, rządzących z mocy prawidłowo­ści rozwoju historii, gospodarzy zatroskanych o losy kraju i społeczeństwa, dzierżących ster rządów wskutek nieuniknionych przemian historycznych, ale jako nieco darwinowsko rozumianej walki o wpływy i władzę pomiędzy odbrązowionymi partnerami, walki przypominającej inne rodzaje konkurencyj­nej aktywności, W związku z tym współcześnie najczęściej utożsamia się politykę z grą, jak np. w następującym wywiadzie: [Dziennikarka] Aleksander Kwaśniewski — polityk. A skoro polityk — to gracz, a skoro gracz — to może kazardzista? Czy Pan traktuje politykę jako grę?

[A. Kwaśniewski] Polityka to gra, której wynik jest często niewiadomy (TVP I, 9 I 1994).

Wyraźną metaforyczność widać w sformułowaniach: gra parlamentarna, takie są reguły gry w demokracji, gra o władzę za plecami prezydenta, inaczej gra Waldemar Pawiaki uchwala lustracyjna to początek dużej gry politycznej, respektować demokratyczne reguły gry, gry gabinetowe itp..

Szczegółowa analiza metaforyki współczesnych tekstów politycznych, przeprowadzona przez M. Frankowską¹³, umożliwiła jej sporządzenie ze­stawień podstawowych odniesień porównawczych (rys. 2).

Główne elementy teatralizacji polityki to:

• aktorzy — czyli politycy, działacze partyjni, którzy grają role (pierw-
  szo- i drugoplanowe); czasem są to role znanych postaci historycznych
  o utrwalonym społecznie wizerunku, np.: Rejtana, Katona, Robespierre'a,
  Napoleona; mogą to też być figury (metafora często lekceważąca),

• reżyser — np. główny reżyser sceny politycznej,

¹³ M. Frankowską, Frazeologia i metaforyka w tekstach politycznych lat 1989-1993, [w:] k i kultura; z tegoż artykuhi pochodzi większość przykładów konkretnych metafor.

| szachy | |warcaby) Rys. 2.

• spektakle — np. spektakl publiczny, komedia omyłek, widowisko, teatr
  absurdu, które mają odsłony,

• scena — zwłaszcza scena polityczna, której kulisy wykorzystuje się do
  działań zakulisowych, rokowań zakulisowych itp.,

• kurtyna — np. działać przy otwartej kurtynie, przed podniesieniem
  kurtyny,

• scenariusz — np. scenariusz polityczny, czarny scenariusz, scenariusz
  dyktatorski, dwa scenariusze,

• kostiumy i maski.

Rozbudowany jest także zestaw metafor związanych z grami rozryw­kowymi i hazardowymi:

• gra w karty — np. rozdanie kart, trzymać karty w ręku, as, as z rękawa,
  atut, pula, stawka w grze, czyste karty, znaczone karty, karty na stół,
  rozgrywający, partner do głównego stolika, poker, pokerowa 'zagrywka,

• gra w szachy — np. pionki i figury, polska (europejska) szachowni­
  ca, (czyste) pole gry, pat i sytuacja patowa, roszada i roszady, szach i szacho­
  wać,

• gry hazardowe — np. polityczna ruletka, poker, bankrut polityczny.
Przydatne są także metafory związane z grami dziecięcymi, np. gra w kotka

i myszkę w sprawie konkordatu (bp Pieronek w DTV 14 V 1996).

Wiele metafor współczesnej polszczyzny odnosi się także do podstawo­wych składników życia politycznego: państwa, władzy, działaczy politycznych i społeczeństwa (rys. 3-6). Mnogość partii politycznych oddaje się współcześ­nie za pomocą metafor: wachlarz, paleta, spektrum.

Ukazywanie polityki i jej głównych składników za pomocą stosunkowo dobrze znanych metafor (np. gier rozrywkowych i dziecięcych) sprawia, że

106

Janina Fras

107

Język propagandy politycznej

Rys. 4.

ludzie wżyli (drużyna, ekipa)

i elity solidarnościowe

nowa nomenklatura

prosty robotnik

masy solidarnościowe

Rys. 5.

przeczmy obywatd (wyborca)

zwrkH ludzie

szary obywatel (człowiek)

Rys. 6.

odbiorcy, dla których działania polityczne jawią się często jako tajemnicze i niejasne, lepiej rozumieją istotę polityki — odnoszą ją do działań, które znają, w których sami uczestniczyli (np. do jazdy samochodem, gry w karty, Wielkiej Gry znanej z telewizji).

5.13. Presupozycje

Presupozycje są to założone sensy wyrażeń, przyswajane przez od­biorców w sposób nie w pełni świadomy, ponieważ podawane są jako założenie wspólne nadawcy i odbiorcy, co nie zawsze pokrywa się z rzeczywistością. Na przykład w zdaniu z wypowiedzi J. Kaczyńskiego „Mam nadzieję, że zachowa­nie prezydenta okaże się propaństwowe" („Wprost", 1993, nr 23), mamy pre-supozyq"ę 'prezydent dość często zachowywał się/zachowuje się antypaństwowa'. Tę presupozycję przyjmą nie tylko przeciwnicy prezydenta, lecz także osoby nie zorientowane; wyczują presupozycję zwolennicy prezydenta L. Wałęsy. Ukrytą sugestię niejasności sytuacji mamy w zdaniach zaczynających się od słów: Oficjalnie stwierdzono, że... w ten sposób dopuszcza się istnienie

obok oficjalnych — informacji nieofiq"alnych, nie nadających się do ujaw­nienia. Z kolei w zdaniu z przemówienia o wprowadzeniu stanu wojennego: Z tego kryzysu musimy wyjść o własnych siłach o realności zagrożenia zewnętrzną interwencją nie mówi się wprost, lecz poprzez presupozycję 'istnieje ktoś, kto mógłby to zrobić za nas'.

W zdaniu Poszukujemy najwłaściwszych w obecnych warunkach sposobów realizacji naszych ambitnych zamierzeń zawarta jest presupozycyjnie sugestia, że tych najwłaściwszych sposobów dotąd nie znaleziono.

Szczególnie łatwo jest wprowadzić ukryte założenie w pytaniu. Zwykle pytania dzielimy na: otwarte, np. Co robisz? i zamknięte, wśród których wyróżniamy: pytania o rozstrzygnięcie (Czy ta sprawa była już omawiana) oraz pytania o uzupełnienie (Kto odpowiada za zapisy szczegółowe w prawie podatkowym?). Presupozycję łatwo wprowadzić w pytaniu zamkniętym i w is­totny sposób wpłynąć na opinię odbiorcy. Na przykład w pytaniu: Czy wolałby pan umówić się ze mną w piątek czy w poniedziałek? mamy presupozycję 'pan chciałby się ze mną spotkać'. Podobnie w pytaniach: Czy ta kompromitująca ministra finansów sprawa była już omawiana? (presupozycja: 'minister finansów jest skompromitowany'), por. także: Kto odpowiada za tak nieudolne zapisy szczegółowe? (presupozyq'a: 'zapisy szczegółowe są złe'), Kto odpowiada za nieporządki w uczelnianej administracji? (presupozycja: 'w uczelnianej administ­racji są nieporządki'), Kiedy wreszcie nasz związek uwierzy we własne siły? (presupozycja: 'nasz związek nie wierzy we własne siły') itp. Ostatni przykład pokazuje, że presupozycyjnie można niechcący wprowadzić założenie nieko­rzystne dla własnego wizerunku.

5.14. Eufemizmy

Eufemizmy polityczne od obyczajowych różnią się. tym,, że ich

głównym zadaniem nie jest zastępowanie ostrych, drastycznych wyrazów, ale omijanie, nieużywanie takich wyrazów, takich nazw, które precyzyjnie wskazu­ją to, o co chodzi. Nazwy wprost nie mogą być zastosowane, ponieważ budzą negatywne konotaq'e. Eufemizmy natomiast są albo neutralne, albo nacecho­wane pozytywnie. Dlatego można powiedzieć, że eufemizmy polityczne służą często wprowadzaniu w błąd: nadawcy idzie o zawoalowanie prawdy, o to, by zwieść odbiorcę.

Eufemizmy nie są ustabilizowanymi elementami słownika. Uznanie jakie­goś wyrazu lub wyrażenia za eufemizm w dużym stopniu zależy od sytuacji rozmowy, partnera i tematu. Eufemizmy polityczne nie mogą być jednak zupełnie hermetyczne, zrozumiałe tylko dla wąskiego grona — adresatem tekstów politycznych są bowiem z założenia liczni odbiorcy.

Eufemizmy polityczne mają najczęściej postać wielowyrazowych peryfraz, f np. białe plamy, okres błędów i wypaczeń, obóz pokoju i postępu, przejściowe l