Życie umysłowe i kulturalne w Polsce epoki oświecenia -

szkolnictwo, teatr, mecenat króla, czasopiśmiennictwo

MECENAT - Stanisław August jako polityk nie odniósł większych sukcesów, ale

jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół

siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy, których wspomagał

materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w

tworzenie światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo,

m.in. Belotto Canaletto (obrazy osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello

Baciarelli (portrety). Zasługą króla było również założenie w roku 1766 Szkoły

Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, komendantem której był Adam Kazimierz

Czartoryski. Była to szkoła średnia, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej,

przygotowująca do służby wojskowej, której głównym zadaniem było wychowanie

młodzieży w duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.

CZASOPISMIENNICTWO - "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka

Bohomolca. Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało się dwa razy w

tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową. Do

współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy

Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee oświecenia, walczono z

ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem

krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo,

marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych, pogoń za

cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o charakterze typowo literackim były

"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Przyczyniło się ono do kształtowania smaku

literackiego, rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości

najwybitniejszych pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci,

jak: Krasicki, Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to:

"Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i

Obca", poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa

patriotycznego.

SZKOLNICTWO - obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów

spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności

i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła

Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja

Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze

odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu

jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty.

W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem

polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród

przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z

praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii. Zadbano o

kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając tzw. ćwiczenia cielesne.

W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się

opracowywaniem podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy polski

podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego" (Onufry Kopczyński).

Toczono walkę z francuszczyzną i zepsutą łaciną polszczyzną, układano

podręczniki wymowy i stylu oraz wydawano dzieła pisarzy odrodzenia, przede

wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.

TEATR - w 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając się od

razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede wszystkim

szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie

dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr krakowski (lub teatry

magnackie). Służąc oświeceniowej zasadzie, by "uczyć bawiąc", wykorzystuje się

na scenie głównie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla

ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały

widzieć wady ustroju.

KOLEKCJONERSTWO - Stanisław August kolekcjonował rzeźby, obrazy, wykupując je

od artystów, dając tym samym przykład bogatym magnatom. Pomoc artystom,

kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowości z barokowej - sarmackiej, na

oświeceniową, rozwinięcie i zreformowanie oświaty dało szansę istnienia

polskości przez ponad 150 lat panowania zaborów.