Pierwszy etap kształtowania się mecenatu naukowego i literackiego Czartoryskich stanowią oba ośrodki warszawskie - Powązki oraz Pałac Błękitny. Mecenat ten odbiegał od popularnego wówczas schematu, nawiązując do wzoru renesansowego, opartego na modelu hellenistycznym. Nie był to schemat mecenasa-dobroczyńcy. Czartoryscy uczestniczyli w życiu literackim. Sam książę zajmował się także pracą twórczą.
Książę miał tendencję do sprowadzania do Polski i polonizowania wybitnych uczonych i artystów. Jednym z nich był malarz Powązek, później Puław - Piotr Norblin. Sam zresztą posiadał rozległą wiedzę i potrzebę ciągłego jej poszerzania. Był łowcą talentów.
Pałac Błękitny - za czasów Czartoryskich w stylu rokokowym, następnie późno klasycystycznym.
Bywali tutaj m.in> Karpiński, Kniaźnin, Zabłocki, Czaplic, Minasowicz.
W Pałacu Błękitnym kształtował się wzór działalności naukowej i artystycznej nie oparty na formule salonu, a na Stowarzyszeniach naukowych i literackich.
Ośrodek ten gromadził artystów i inteligencję już przed obiadami czwartkowymi. Nie konkurował też z ośrodkiem królewskim. Czartoryski sprawował w tym okresie bardziej protekcję nad artystami, aniżeli mecenat - utalentowanych pisarzy, Narutowicza i Zabłockiego polecił Czartoryski królowi.
Książę uczestniczył w wielu dziedzinach życia - współinicjator i współredaktor „Monitora”, członek KEN, komendat Korpusu Kadetów, organizator sceny narodowej, jeden z twórców Towarzystwa Literackiego.
Powązki - podwarszawska rokokowa wioska z ogrodem w stylu sentymentalnym, opartym na pięknie natury - zamiast geometrycznie uformowanych drzew, swobodnie rozrośnięte drzewo, gaje. Eksponowano lub sztucznie tworzono nierówności terenu. Plan ogrodu nieregularny, swobodny, asymetryczny. Siedziba księżnej Izabeli. Nie miały ambicji intelektualnych czy literackich, choć poezja zajmowała dużo miejsca w życiu towarzyskim i obyczajowym. Rezydencja ta była miejscem wypoczynku, uciech i zabaw towarzyskich. Nawiązywała do zachodnioeuropejskich „wiosek” magnackich, usiłowała urzeczywistniać sielski i arkadyjski ideał życia - organizowano m.in. festyny, zabawy wiejskie.
Rezydencję odwiedzali i opisywali wierszem m.in. Krasicki, Trembecki, Niemcewicz, Mier, Czaplic, Minasowicz, Kniaźnin.
Szczególną sympatią darzyła Czartoryska ucznia Norblina, Aleksandra Orłowskiego, który ujął ją swoim zamiłowaniem i talentem do rysowania.
Na skutek konfliktu z królem Stanisławem Augustem, Czartoryscy postanowili w 1782r. opuścić stolicę. Główną siedzibą rodu uczynili Puławy, gdzie stworzyli konkurujący ze stolicą ośrodek życia kulturalnego i politycznego.
Nadwornym poetą został Kniaźnin.
Mieszkali (lub odwiedzali) tu m.in. Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franciszek Karpiński, Franciszek Zabłocki, Julian Ursyn Niemcewicz, Szymanowski
malarze: Piotr Norblin, Kazimierz Wojnarowski, Z. Vogel
muzycy Wincenty (nadworny muzyk) i Franciszek Lesslowie
architekci: Aigner (architekt, budowniczy Puław), Hempel
Na dworze w Puławach wychował się i kształcił Ludwik Kropiński
Kontakty z księstwem utrzymywał też malarz królewski, Bacciarelli.
W Puławach istniał też teatr amatorski - letni oraz zimowy. Sztuk dostarczał głównie Kniaźnin, scenografią zajmował się Norblin, oprawą muzyczną Lessl, samo księstwo oraz ich goście chętnie brali udział w sztukach
Puławy wypracowały typ literatury czułej, sentymentalnej, nachylonej do rokoka, co było przeciwieństwem klasycyzmu królewskiej stolicy.
W czasie Insurekcji Czartoryscy wspierali finansowo i moralnie Kościuszkę. W odwecie wojska rosyjskie zniszczyły puławską rezydencję (1794) - częściowo zdewastowano ogród, zrabowano część wyposażenia, zniszczono bibliotekę.
Po 1795r. Niemcewicz wyjeżdża zagranicę, Kniaźnin jest obłąkany, synowie przebywają na dworze w Petersburgu, Książe zaś w Sieniawie.
W 1796 r. Izabela Czartoryska powróciła do pałacu i zdecydowała o jego odbudowie (od tej pory wystrój klasycystyczny). Powstała wówczas Świątynia Sybilli (1801), pierwsze muzeum pamiątek narodowych. Na piedestał wyniesiono m.in. Zamoyskiego, Czarnieckiego oraz Kościuszkę. Następnie wybudowano Dom Gotycki (1809) - drugie muzeum, łączące w sobie cel dydaktyczny i sentymentalny - skupiało dzieła sztuki i pamiątki eksponujące sprawy polskie na tle zjawisk światowych. Zgromadzono pamiątki po Wilhelmie Tellu, Joannie D'Arc, Washingtonie. Muzeum to stało się miejscem gromadzenia emocjonalnie interpretowanych pamiątek. Ten porozbiorowy akt stał się symbolem niezniszczalności narodowej. Rozbudowano ogród (Aigner, wg pomysłu księżnej), nadając mu nowe, patriotyczne oblicze oraz charakter romantyczny parku krajobrazowego w stylu angielskim. Gromadzono wspaniały księgozbiór, finansowano prace naukowe - lingwistyczne, literackie, historyczne. Dom Gotycki miał też duże znaczenie jako muzeum piśmiennictwa polskiego i obcego.
Z charakteru literackiego i kulturowego Puławy przekształciły się w miejsce pamięci historycznej, pielęgnacji narodowej tradycji, polskości - ogólnie symbol patriotyzmu.
W czasie tym wzrastała ranga tematyki patriotycznej, rycerskiej, historycznej (Niemcewicz, Kropiński), jednocześnie zwiększa się też rola pierwiastka uczuciowego - estetyka późnego sentymentalizmu.
Książe Adam Kazimierz nadal podejmował inicjatywy kulturowe - wspomógł finansowo Linde'a, by mógł zakończyć pracę nad Słownikiem Języka Polskiego (1807), w Warszawie też pomógł T. Mostowskiemu w założeniu najnowocześniejszego typu drukarni, dzięki czemu Mostowski przystąpił do wznowienia klasyków polskich. Patronował też badaniom nad językiem litewskim.
Lata 1815-1830 to już właściwie zmierzch, wygasanie funkcji kulturalnych i politycznych Puław.
W Bibliotece Czartoryskich do 1830r. zgromadzono około 70 tys. druków i 3 tys. rękopisów
Upadek powstania listopadowego przyniósł kres działalności Czartoryskich. Rosjanie podjęli decyzję o konfiskacie majątku. Dzieła uległy rozproszeniu. Część zbiorów udało się wywieźć do Paryża, skąd wróciły pod koniec XIXw do Krakowa. Część rękopisów zabezpieczył i ukrył bibliotekarz, Karol Sienkiewicz. Inne zbiory przechowywano w Kórniku, Sieniawie. Ponownego scalenia zbiorów dokonał wnuk Izabeli i Adama Kazimierza - Władysław i ulokował je w Krakowie.