Wstęp

Dostosowanie polskiego systemu bankowego do wymagań Unii Europejskiej oznacza, że system prawno - ekonomiczny musi być dostosowany do norm Unii.

Z jednej strony należy pozytywnie odnieść się do obecności banków zagranicznych, jako istotnego czynnika zwiększającego wymagania wobec całego systemu bankowego i zwiększyć ich zainteresowanie doinwestowaniem bankowości polskiej, a z drugiej - utrzymać dobrą pozycję banków polskich na rynku krajowym.

Wprowadzenie do prawa bankowego norm Unii Europejskiej wymaga istotnych zmian:

1. w statusie Narodowego Banku Polskiego i Nadzoru Bankowego;

2. w określeniu rodzajów banków i ich czynności

Wiele innych koniecznych zmian ma charakter bardziej szczegółowy
i mniejsze znaczenie.

Narodowy Bank Polski

Celem zmiany w statucie NBP powinno być:

1. zwiększenie niezależności tego banku;

2. zbliżenie rozwiązań polskich do ustaleń Unii Europejskiej i praktyki banków zachodnich. Tylko przyjęcie rozwiązań typowych dla banków centralnych krajów zachodnich daje NBP faktyczną niezależność. Niezależność to rozwiązanie, które ma służyć osiągnięciu przez bank centralny określonego celu działania.
Aby osiągnąć ten cel bank musi być wiarygodny, tzn. kierownictwo powinno posiadać odpowiednie fachowe kwalifikacje i być apolityczne.

Uzasadnia to konieczność istotnych zmian statusu NBP, gdyż obecnie pod wpływem nacisku sił politycznych prezesem banku mogłaby zostać osoba niekompetentna lub o skrajnej opcji politycznej - zgodnie z ustawa o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997r.: „Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej na okres 6 lat.”Dlatego propozycja powołania jak w większości krajów Unii Europejskiej Rady Banku spośród fachowców z dziedziny finansów i bankowości, na dłuższą kadencję i praktycznie nieodwołalnych, gwarantuje dopiero pełną wiarygodność banku, a tym samym możliwość efektywnego wykorzystania jego niezależności. Dzięki powołaniu Rady Banku zasadnicze decyzje dotyczące polityki pieniężnej będą podejmowane nie tylko przez Zarząd Banku, ale kolegialnie przez grono niezależnych specjalistów typowanych przez różne siły polityczne.

Powołanie Rady Banku umożliwia:

1. wprowadzenie zasad kolegialności przy podejmowaniu strategicznych decyzji dotyczących polityki pieniężnej i zlikwidowanie obecnego stanu, kiedy decyzje te podejmowane są jednoosobowo przez Prezesa NBP - obecny zarząd powołany na wniosek Prezesa jest faktycznie tylko organem doradczym;

2. stworzenie mechanizmu kontroli banku centralnego, co jest niezbędne
   w społeczeństwie demokratycznym przy w prowadzeniu autonomii tego banku, co tez potwierdza skuteczność jego działania.

Obecnie zgodnie z Ustawą o NBP z dnia 19 sierpnia 1997r., została wyodrębniona Rada Polityki Pieniężnej, której celem jest ustalanie corocznych założeń polityki pieniężnej i przekładanie ich do wiadomości Sejmu równocześnie
z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej.

Zgodnie z dokumentami z Maastricht projekt przewiduje, że celem działania polskiego banku centralnego jest umocnienie polskiego pieniądza i współpraca
z rządem w realizacji polityki gospodarczej - jednocześnie zgodnie z Ustawą
o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997r Cel działania Narodowego Banku Polskiego należy sformułować bardziej precyzyjnie i jednoznacznie, analogicznie tak jak jest to zapisane we wspomnianych dokumentach: „Podstawowym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych jest utrzymanie stabilności cen. Jeśli nie naruszy to celu stabilności cen, ESBC będzie wspierać ogólne polityki ekonomiczne Wspólnoty.”

Cel działania NBP wymaga pewnych instytucjonalnych powiązań naszego banku centralnego z parlamentem i rządem. Temu właśnie służy przedstawienie Sejmowi opracowań przez Radę Banku projektu założeń polityki pieniężnej, które będą określać zasady działania NBP.

Współpracy NBP z rządem powinien służyć udział prezesa NBP
w posiedzeniach Rady Ministrów. Podobne rozwiązanie znajduje się w Statucie Europejskiego Banku Centralnego, gdzie dla prawidłowego funkcjonowania współpracy między organami Unii Europejskiej a kierownictwem EBC przewiduje się udział przewodniczącego Rady Ministrów Wspólnoty Europejskiej w posiedzeniach Rady EBC.

W krajach Unii Europejskiej współpraca między bankiem centralnym
a rządem wynika nie tyle z określonych przepisów ustawowych, ale z wieloletniej praktyki wzajemnego zrozumienia między elitami gospodarczymi.

W obecnej transformacji ustrojowej w Polsce, kiedy praktyka taka jeszcze się nie wykształciła, istnieje konieczność rozwiązania form tej współpracy w drodze ustawodawczej w celu ustalenia współzależności w działaniu Sejmu, rządu i banku centralnego. Obowiązująca konstytucja przewiduje, że prezesa NBP proponuje Prezydent, a powołuje Sejm. Zdecydowanie konstytucja powinna obarczać tym obowiązkiem prezydenta.

Urząd Nadzoru Bankowego

Urząd Nadzoru Bankowego powinien być niezależną instytucją. Jest to zgodne z dyrektywami z Maastricht, które mówią wyłącznie o prowadzeniu polityki nadzorczej przez kompetentne władze, a więc nie przewidują włączenia Urzędów Nadzorczych do Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Wyodrębnienie Nadzoru bankowego pozwoli NBP być bankiem banków i oddziaływać na ich działalność za pomocą instrumentów ekonomicznych, a nie administracyjnych. Wyodrębnienie Nadzoru Bankowego z NBP, zgodnie z ustawą o Narodowym Banku Polskim z dnia 19 sierpnia 1997roku, sprzyja większej wiarygodności NBP.

Nadzór Bankowy to policja bankowa, która ma działać profilaktycznie - nie dopuszczać do bankructwa - i karać za wykroczenia. Żadna jednak policja w państwie demokratycznym nie może być niezależna. Musi podlegać kontroli parlamentu i rządu oraz NIK. Inaczej nikt nie będzie mógł skontrolować polityki licencyjnej, skanowania wybranych banków, uznaniowego stosowania norm ostrożnościowych, zezwoleń dewizowych itp. Niezależność banku centralnego nie może obejmować tej działalności.

Instytucje kredytowe i inwestycyjne

W dyrektywach Unii Europejskiej przyjęte jest rozwiązanie, że na rynku usług finansowych działają instytucje kredytowe (banki depozytowo-kredytowe), instytucje inwestycyjne (firmy inwestycyjne) oraz instytucje ubezpieczeniowe. Prawo bankowe obejmuje działalność instytucji kredytowych i instytucji inwestycyjnych.

W dyrektywach Unii Europejskiej instytucją kredytową jest podmiot gospodarczy, którego działalność polega na przyjmowaniu wkładów lub innych zwrotnych środków społeczeństwa i udzielaniu kredytów na własny rachunek.
W sposób pośredni jest określona instytucja inwestycyjna, jako prowadząca głównie operacje papierami wartościowymi.

Prawo bankowe Unii Europejskiej faktycznie rozróżnia banki uniwersalne, banki depozytowo-kredytowe (instytucje kredytowe), które wykonują usługi typowo bankowe i banki inwestycyjne, które nie gromadzą depozytów, a zajmują się przede wszystkim operacjami z papierami wartościowymi. Polskie prawo bankowe powinno uwzględnić rozwiązania Unii Europejskiej, a więc dostosować je do podstawowych rozwiązań prawnych Unii, co oznacza:

1. uznanie dwóch rodzajów banków: banku depozytowo-kredytowego i banku inwestycyjnego, a także banku uniwersalnego spełniającego funkcje obu tych banków, działających na rynku usług finansowych;

2. przyjęcie usług,objętych wykazem Dyrektyw w UE, za usługi bankowe;

3. ustalenie różnych norm licencyjnych i norm ostrożnościowych dla poszczególnych rodzajów banków.

Prawo bankowe może wyodrębnić kilka rodzajów banków, np. inwestycyjne, hipoteczne, komunalne, spółdzielcze.

Bezpieczeństwo i rentowność banków

Kolejną ważną tendencją w Dyrektywach i zaleceniach Unii Europejskiej jest dążenie do kompromisu między bezpieczeństwem i rentownością banków.

Z punktu widzenia przyszłości polskiego systemu bankowego należy rozróżnić dwie opcje. Pierwsza prezentuje pogląd, że nie istotne jest, kto udziela kredytu - bak krajowy czy zagraniczny, ważne jest aby klient był zadowolony. Motywowane jest to tym, że polski system bankowy ma znikomy kapitał, wielokrotnie większe zatrudnienie niż konkurenci zagraniczni, niskie gwarancje depozytowe, złe zarządzanie. W wyniku liberalnej polityki licencyjnej NBP na polskim rynku działa już bez żadnych ograniczeń wiele banków zagranicznych. W tej sytuacji polski system bankowy zostanie pozbawiony dostępu do lepszych klientów, a jego działalność zostanie ograniczona do lokalnych „nisz” gospodarczych.

Druga opcja opiera się na doświadczeniach krajów Unii Europejskiej, których system bankowy odgrywa główną rolę dzięki lojalności klientów i określonej polityce państwa, prezentując pogląd, że utrzymanie przodującej roli polskiego systemu bankowego ma istotne znaczenie dla polityki gospodarczej. W związku z tym konieczna jest odpowiednia polityka fiskalna i polityka pieniężna NBP, a także polityka licencyjna oraz zwiększenie wysokości gwarancji depozytów.

Najważniejszym posunięciem w tej dziedzinie jest konsolidacja polskiego systemu bankowego. Problemem staje się tu rola, jaka ma odgrywać kapitał zagraniczny w bankowości polskiej, ponieważ obserwując dynamiczny rozwój bankowości zagranicznej w Polsce, która wypiera bankowość polską z bardzo rentownych operacji, a udział ich kapitałów w całości kapitałów banków polskich osiągnął w 1996r. 27,62%. W owym roku wartość sum bilansowych w bankach
z przewaga kapitału zagranicznego zwiększyła się o 2800,3 mln, tj. 80%, podczas gdy w bankach o kapitale polskim tylko o 35,6%. Cechą charakterystyczną tych banków jest znacznie wyższy w porównaniu z bankami polskimi udział kredytów w strukturze aktywów -38,9%, banki polskie - 25%. Dane te dowodzą, że banki zagraniczne nie maja problemu ze zdobywaniem dobrych klientów. W strukturze pasywów znacznie większy udział w bankach zagranicznych stanowią fundusze własne - 16,5%, banki polskie - 8,4%. Dynamika funduszy własnych brutto w bankach o przewadze kapitału zagranicznego wyniosła 230%, a w bankach polskich 127,7%. Rentowność banków zagranicznych była znacznie wyższa niż w bankach polskich i wynosiła: brutto - 27%, netto - 15,9%, a w bankach polskich - 19% i 11,1%.

Kapitał zagraniczny ma ułatwione zadanie w opanowaniu polskiego systemu bankowego, posiada duże możliwości dla działalności banków zagranicznych, które będą mogły wykorzystać niski poziom wyposażenia w kapitał polskich banków, „nisze” wynikające ze słabej ofensywności banków polskich a ze swoich atutów niższe koszty, bardziej nowoczesne produkty, lepsze rozeznanie gospodarki rynkowej.

Reasumując należy stwierdzić, że wyższość banków zagranicznych wyraża się w lepszej technice działania, mniejszych kosztach, bardziej elastycznej polityce wobec klienta, całkowitym bezpieczeństwie. Mimo, że banki zagraniczne przejmują najlepszych klientów, brak jest w naszym systemie bankowym świadomości zagrożenia. Konieczne jest podjęcie decyzji politycznej i ekonomicznej, czy bez własnych banków będziemy mogli prowadzić suwerenną politykę pieniężną.

Bankowość polska a światowa

Niekorzystnie dla polskiego systemu wypada jego porównanie z krajami zachodnimi:

1. liczba placówek bankowych w Polsce na jednego mieszkańca jest kilkakrotnie niższa niż we wspomnianych krajach;

2. brak jest znacznej koncentracji działalności bankowej, przewyższają banki średniej wielkości;

3. dominuje państwowa forma własności;

4. ogromie trudno znaleźć inwestora zagranicznego ze względu na wysoki poziom złych kredytów w bankach państwowych;

5. postępuje deprecjacja bazy kapitałowej banków przy jednoczesnej niskiej ich rentowności;

6. zbyt duża obsada oddziałów banków;

7. zbyt duże koszty działania banków.

Liczba mieszkańców przypadająca na oddział banku w kraju w 1996r. wynosiła 11.206 osób. Jednocześnie liczba zatrudnionych w oddziale wynosi średnio 75 osób, podczas gdy w Austrii 15, a w Szwecji - 11.

Banki w Polsce są niewielkie kapitałowo w porównaniu z bankowością światową. Wśród 1000 największych banków na świecie znalazło się 6 polskich reprezentantów. Najwyższe pozycje (421 i 422) zajęły Bank Gospodarki Żywnościowej i Bank Handlowy w Warszawie S.A. z kapitałem po 640 mln dolarów USA.

Głównym niebezpieczeństwem dla polskich banków jest wysoki poziom kosztów w porównaniu z bankami zachodnimi. Średnia wartość kapitału na jednego pracownika dla światowych systemów bankowych wyniosła 246 tys. USD, a średnia wartość aktywów - 5,5 mln USD. Wysoki poziom kosztów ogólnych może okazać się przyczyną małej konkurencyjności banków polskich.

Podstawowe wymogi Wspólnoty europejskiej, które będą obowiązywać polski system bankowy to:

1. przyjęcie wymogów ostrożnościowych stosowanych przez Wspólnotę Europejską;

2. stworzenie infrastruktury instytucjonalnej (ubezpieczenie kredytów, ubezpieczenie depozytów, wywiadownie itp.);

3. wzbogacenie systemu bankowego o nowe typy instytucji finansowych, jak banki hipoteczne, jak banki kredytu konsumpcyjnego, banki instytucje leasingowe itp.;

4. likwidacja wszelkich preferencji i dotacji ze strony państwa.

Utrzymanie wiodącej roli banków polskich wymaga opracowania programu stopniowej liberalizacji naszych przepisów bankowych, odpowiedniej polityki licencyjnej, ograniczenia kapitału zagranicznego w polskich bankach, wzmocnienie konkurencyjności poprzez ich konsolidację, obniżenie kosztów, poprawę zarządzania.

Postanowienia Białej Księgi dotyczące sektora bankowego

Na mocy Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, zawartego 16 grudnia 1991r. w Brukseli i ratyfikowanego przez Sejm ustawą z dnia
4 lipca 1992r. (Dz. nr 60, poz.302) mają być wprowadzone do polskiego prawa
w ciągu 10 lat okresu przejściowego, podzielonego na dwa etapy po 5 lat.

W pierwszym etapie okresu dostosowawczego miały być uregulowane
w polskim systemie bankowym następujące kwestie:

Ustanowienie zasad podejmowania działalności bankowej (...), określenie wymagań związanych z licencjonowaniem obejmujących m.in. wysokość funduszy własnych oraz (...) zasadę stanowiącą, że efektywne kierownictwo w banku powinny sprawować przynajmniej dwie osoby o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych
i doskonałej reputacji (Pierwsza Dyrektywa Bankowa z 12 grudnia 1977r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i innych przepisów administracyjnych związanych
z podejmowaniem i prowadzeniem działalności przez instytucje kredytowe).

Zdefiniowanie kapitału (funduszy własnych) banku, które mogą być uznawane za podstawę wyliczania regulacji ostrożnościowych o charakterze ilościowym (Dyrektywa z dnia 17 kwietnia 1989r. w sprawie funduszy własnych banku).

Wprowadzenie norm dotyczących współczynnika wypłacalności ustanawiającego jego wysokość na poziomie 8% (Dyrektywa z dnia 18 grudnia 1989r. w sprawie współczynnika wypłacalności instytucji kredytowych).

Utworzenie systemu gwarantowania depozytów w bankach (dyrektywa z dnia 30maja 1994r. w sprawie systemów gwarantowania depozytów).

Podjęcie działań służących przeciwdziałaniu procederowi prania „brudnych pieniędzy” i wykorzystania do tych celów sektora finansowego ( Dyrektywa
z 10 czerwca 1991r. w sprawie ochrony systemu finansowego przed wykorzystaniem go do celów prania pieniędzy).

W drugim etapie okresu przystosowawczego powinny nastąpić dalsze uregulowania działalności bankowej, mające na celu przede wszystkim wzmocnienie norm ostrożnościowych. W aneksie do „Białej księgi wymienia się następujące obszary, podlegające regulacji:

Warunki licencjonowania banków (np. minimalny kapitał 5 mln ECU, weryfikacja akcjonariuszy) i prowadzenia działalności bankowej (...), zapewnienie istnienia i prawidłowego funkcjonowania procedur nadzoru państwowego, procedur rachunkowości i adekwatnych mechanizmów kontroli w samych bankach (Druga Dyrektywa Bankowa z dnia 15 grudnia 1989r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i innych przepisów administracyjnych wiązanych z podejmowaniem
i prowadzeniem działalności przez instytucje kredytowe).

Jednolite zasady sporządzania sprawozdań finansowych a w szczególności zasad wyceny aktywów (...). Normy tej regulacji są uzupełnione odrębnymi dyrektywami odnoszącymi się do sporządzania skonsolidowanych sprawozdań finansowych oraz ich publikacji (Dyrektywa z dnia 8 grudnia 1986r.ustalająca zasady sporządzania rocznych sprawozdań finansowych i sprawozdań skonsolidowanych przez banki i inne instytucje finansowe).

Normy ostrożnościowe dotyczące adekwatności kapitału banków wobec innych ryzyk niż ryzyko kredytowe (...). Przepisy powinny odnosić się generalnie do ryzyka rynkowego, w szczególności do ryzyka pozycji, ryzyka walutowego i ryzyka rozrachunków (Dyrektywa z dnia 15 maja 1993r. w sprawie adekwatności kapitału firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych).

Normy ostrożnościowe dotyczące limitów koncentracji kredytów i innych wierzytelności (Dyrektywa z dnia 21 grudnia 1992r.w sprawie monitorowania
i kontroli koncentracji ryzyka kredytowego instytucji kredytowych).

Nadzór skonsolidowany nad bankami i grupami bankowymi (Dyrektywa
z dnia 6 kwietnia 1992r. w sprawie nadzoru skonsolidowanego).

Do tych regulacji systemu bankowego należy dodać wymagania wynikające
z Traktatu z Maastricht oraz statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych, dotyczące określenia pozycji banku centralnego w państwie, jego celów oraz warunków i możliwości skutecznego działa. Zgodnie z przyjętymi w tych dokumentach ustaleniami, podstawowym obowiązkiem banków centralnych jest utrzymanie stabilności cen, a realizacja tego celu ma się odbywać w warunkach niezależności od władz państwowych, przy jednoczesnym zakazie finansowania deficytów sektora publicznego. Ogólnie można stwierdzić, że regulacje prawne ustalone dla polskiego systemu bankowego odpowiadają wyżej wyliczonym obszarom zagadnień i obowiązujących w stosunku do nich przepisom organów Unii Europejskiej. Prawo bankowereguluje m.in. wymagania, które muszą być spełnione przy tworzeniu banków i tryb ich tworzenia (rozdział 2) nadzór nad działalnością banków (rozdział 11) postępowanie uzdrawiające, likwidację i upadłość banków (rozdział 12), niektóre normy ostrożnościowe (art.35 oraz upoważnia prezesa NBP
do ustalania innych norm ostrożnościowych, m.in. art. 100 ust.5).

Dostosowanie regulacji prawnych systemu bankowego w Polsce nie jest zakończone i wymaga dalszych kontynuacji.

Podsumowanie

Trwające już i przyszłe działania podejmowane w trakcie procesów dostosowawczych polskiego systemu bankowego do standardów europejskich wymaga szerokiego potraktowania. Samo pojęcie integracji europejskiej nie może być ograniczane tylko i wyłącznie do zapewnienia członkostwa Polski w Unii Europejskiej, dokonanego przez formalne spełnienie ustanowionych warunków.

Punktem odniesienia powinien być raczej jednolity rynek europejski, na którym następuje swobodny przepływ kapitału, usług, towarów i ludzi, natomiast celem działań dostosowawczych musi być stworzenie takich warunków, w których polskie banki będą mogły na zasadach partnerskich skutecznie działać i rozwijać się, korzystając z możliwości operowania w wysoce konkurencyjnym otoczeniu.

Będzie to rynek, posługujący się wspólnym pieniądzem, funkcjonujący
w warunkach jednolitej polityki pieniężnej i walutowej prowadzonej przez Europejski System Banków Centralnych, dążący do zapewnienia pierwszoplanowego celu, którym jest stabilizacja cen. Taka perspektywa stawia wymóg odpowiednich dostosowań funkcjonalnych, prawnych i instytucjonalnych całego systemu bankowego, w tym również banku centralnego.

Pojęcie regulacji Unii Europejskiej nie powinno być ograniczone tylko do aktów normatywnych, obowiązujących obecnie i w przyszłości w Unii Europejskiej, lecz musi obejmować całość zasad, przepisów, zwyczajów, ale też rozwiązań technologicznych i infrastrukturalnych obowiązujących w nowoczesnym obrocie bankowym. Bez wątpienia obejmuje on również wiedze bankową, doświadczenie oraz zasób zarządzania, a także konieczność myślenia i działania strategicznego zarówno po stronie bankowców, jak też rządu i banku centralnego.

Reasumując należy stwierdzić, że szeroko rozumiane standardy Unii Europejskiej stanowią istotny czynnik o charakterze zewnętrznym, który wspiera proces podwyższania poziomu bezpieczeństwa polskiego rynku finansowego, stymulując jednocześnie jego efektywność i konkurencyjność. Ocena polskich działań przez partnerów Unii Europejskiej nie będzie się ograniczała do prostego porównania norm prawnych, lecz obejmie ona ocenę sposobu ich interpretacji, praktykę stosowania oraz końcowe efekty ich funkcjonowania. Celem działań integracyjnych jest przygotowanie całego polskiego systemu bankowego do aktywnego działania
i rozwoju w warunkach narastającej konkurencji na jednolitym rynku europejskim.

Bibliografia:

1. Władysław Leopold Jaworski-Polskie banki w drodze do Unii Europejskiej-Warszawa 1999-wydanie II POLTEXT

2. Grzegorz Paluszak-Systemy bankowe w procesie europejskiej integracji walutowej-Poznań 2002-wydanie II-Akademia Ekonomiczna w Poznaniu.

Ustawa o NBP z dn.29 sierpnia 1997r. Dz.U.Nr140, poz.938, roz.2, Art.9

Władysław Leopold Jaworski - Polskie Banki w Drodze do Unii Europejskiej - Warszawa 1997, str.64

Ustawa o NBP z dn.29 sierpnia 1997r, Dz.U. nr 140, poz.938, roz.2, art. 12

Ustawa o NBP z dn.29 sierpnia 1997r. Dz.U. nr 140, poz.938, roz. 1, art.3

Władysław Leopold Jaworski - Polskie banki wobec wejścia do europejskiego systemu bankowego - Warszawa 1997, str.67

NBP - Kredyt Bank, maj 1997 nr 5, str.13

Polski system bankowy a regulacje Unii Europejskiej - D. Daniluk

Polskie Banki w Drodze do UE - opracowanie Władysław L. Jaworski

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r Prawo Bankowe.

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

---