Wybrane kierunki i techniki literackie
Realizm
Kierunek ukształtowany w większości literatur europejskich w połowie XIX wieku, dążący do prezentacji świata w sposób możliwie najbardziej podobny do rzeczywistości, w której żyje odbiorca. Tendencja ta najpełniej rozwinęła się w prozie, szczególnie w powieści. W literaturze polskiej najlepszym przykładem powieści realistycznej jest Lalka B. Prusa.
Cechy realizmu
Ukazywanie i ocenianie świata z perspektywy przeciętnego odbiorcy oraz zasad zdrowego rozsądku.
Opisywany świat powinien być maksymalnie podobny do wyglądu rzeczywistości, w której żyje odbiorca tekstu i zgodny z powszechnym wyobrażeniem o nim.
Bohatera i jego świat, należy opisywać dokładnie, szeroko, jako wręcz studium danego środowiska, np. opisy poszczególnych postaci z Lalki B. Prusa.
Ukazywanie zjawisk typowych i charakterystycznych dla danej społeczności czy grupy zawodowej (bez popadania w schematyzm) i mówienie o postaciach silnie zindywidualizowanych, których analiza charakterologiczna i motywacja do działania są bardzo wyraźne.
Dążenie do zachowania pozorów maksymalnego obiektywizmu, m.in. poprzez
redukcję bezpośredniego komentarza autorskiego lub stylizację na wypowiedź
pozaliteracką ( list, dziennik, pamiętnik), np. pamiętnik Rzeckiego z Lalki B. Prusa.
Posługiwanie się językiem jasnym, prostym i komunikatywnym mogącym zawierać
elementy kolokwialne, które zbliżają odbiorcę do świata opisywanego w utworze.
B. Naturalizm
Kierunek literacki ukształtowany we Francji w drugiej połowie XIX wieku. Jego naukowe podstawy nawiązują do głośnych wówczas teorii Karola Darwina. Twórcą i głównym teoretykiem naturalizmu był francuski literat Emil Zola.
Cechy naturalizmu
Życiem człowieka rządzą odwieczne prawa natury (popędy, instynkty), które
determinują jego wolną wolę, np. postać Jagny z Chłopów W. Reymonta
W świecie trwa nieustanna walka o byt, rację mają zawsze silniejsi, a słabi ponoszą klęskę (w Chłopach trwa nieustanna walka o ziemię - najwyższą na wsi wartość)
Środowisko, z którego pochodzi i w którym żyje człowiek ma silny wpływ na jego życie. Często dziedziczy on cechy przodków, np. Antek Boryna z Chłopów jest równie porywczy i bezkompromisowy jak jego ojciec.
Literatura powinna ukazywać bezwzględną prawdę o człowieku, nawet jeśli przedmiotem opisu są tzw. „brudy życia” czy wszelkie inne zjawiska patologiczne. Częste tematy literackie to: wielkomiejski świat biedoty z udziałem prostytutek, złodziei, alkoholików, oszustów. Opisy są bardzo drastyczne, pełne brutalizmu.
Pesymizm. Literatura naturalistyczna raczej źle ocenia człowieka i jego środowisko.
Świat należy opisywać bardzo dokładnie, wręcz fotograficznie, stąd dużo miejsca poświęca się prezentacji miejsc związanych z życiem bohatera.
Indywidualizacja języka postaci, jego charakterystyczne cechy powinny mieć związek z pochodzeniem bohatera, jego wykształceniem i obecnym statusem społecznym, np. w Chłopach wszyscy mówią gwarą.
Ograniczenie roli wszechwiedzącego narratora na rzecz suchego opisu miejsc, postaci i poszczególnych sytuacji.
C. Impresjonizm
Kierunek ukształtowany we Francji w drugiej połowie XIX wieku; nazwa pochodzi od francuskiego słowa impression (`wrażenie'); jego początki związane są z nowymi rozwiązaniami w malarstwie. Impresjoniści pragnęli utrwalić w dziele sztuki indywidualne, przelotne i trudne do określenia wrażenia i stany psychiczne. Nie chcieli odtwarzać rzeczywistości, ale oddawać jej subiektywne, uczuciowe przeżywanie przez psychikę ludzką.
Cechy impresjonizmu
Proza
Względność wiedzy o rzeczywistości. Nie ma jednej, obiektywnej prawdy o świecie, poszczególni ludzie prezentują tylko swe własne punkty widzenia; świat prezentowany jest zatem jako suma różnych punktów widzenia.
Subiektywizacja narracji. Narrator jest pierwszoosobowy, często nazwany i prezentuje sobie tylko właściwy punkt widzenia (nie jest wszechwiedzący!),występuje w takich formach wypowiedzi jak pamiętnik, dziennik, list, monolog wewnętrzny, np. pamiętnik Joasi Podborskiej z Ludzi bezdomnych S. Żeromskiego.
Ograniczenie roli fabuły. Zależność przyczynowo-skutkowa zostaje znacznie rozluźniona, pojawia się silna fragmentaryczność i epizodyczność fabuły, która jako całość ma często luki i niedopowiedzenia, np. Ludzie bezdomni S. Żeromskiego.
Kompozycja otwarta. Brakuje wyraźnego zakończenia ciągu zdarzeń lub historii bohatera.
Psychologizm. W opisie działań postaci podkreśla się ogólne cechy ludzkie, gdzie dużą rolę odgrywa siła instynktu i podświadomości, emocje często górują nad rozsądkiem. Konkretne warunki społeczne, pochodzenie bohatera są tutaj mniej ważne.
Bogactwo języka. Język narratora jest barwny, pełen epitetów, metafor, zabiegów
stylizacyjnych; często kojarzy się z poezją, np. liryczny fragment Przyjdź z Ludzi
bezdomnych S. Żeromskiego.
Poezja
Chęć utrwalenia chwilowego nastroju, wrażenia, które za moment może być inne, np. Krzak dzikiej róży J. Kasprowicza.
Rejestrowanie kształtów prowizorycznych, nieostrych, zamazanych, np. w formie plamy.
Bogactwo języka poetyckiego, który ma podkreślić ulotność świata, wrażeniowość, np. Melodia mgieł nocnych Tetmejera.
D. Symbolizm
Kierunek artystyczny ukształtowany we Francji i w Belgii pod koniec XIX wieku. Zakładał, że świat poznawany zmysłami(materialny) jest złudą skrywającą prawdziwy, idealny świat, którego zmysłami i rozumem nie można zinterpretować. Pojęć ze świata prawdziwego nie da się opisać za pomocą zwykłego języka; może to zrobić tylko symbol, znak wieloznaczny, sugerujący i wyrażający niewyrażalne treści.
Cechy symbolizmu
Symbol jest znakiem wieloznacznym, można go odczytywać na różne sposoby.
Zadaniem symbolu jest wyrażać treści niewyrażalne, dlatego nie narzuca on
konkretnych znaczeń, ale tylko je sugeruje, podpowiada, proponuje, a odbiorca
dokonuje wyboru.
Symbol jest obrazem zmysłowym, materialnym odpowiednikiem idei, przeżycia, ukrywającym zasadniczą swą treść. Jej odczytanie to zadanie aktywnego odbiorcy.
Z symbolizmem możemy zetknąć się w bardzo różnej postaci. Mogą to być:
przedmioty o charakterze symbolicznym, np. złoty róg z Wesela S. Wyspiańskiego,
sceny symboliczne, np. chocholi taniec z Wesela,
postacie symboliczne, np. Wernyhora z Wesela,
symboliczne dźwięki, np. chochola muzyka w Weselu,
symboliczne obrazy, np. rozdarta sosna z Ludzi bezdomnych S. Żeromskiego.
E. Dekadentyzm
Zespół cech właściwych postawie życiowej ludzi końca XIX, która to postawa znalazła odbicie w literaturze europejskiej.
Cechy dekadentyzmu
poczucie schyłkowości pewnej epoki, jej upadku i rozkładu,
przewartościowanie wszystkich wartości, uczucie kulturowego przesytu,
negacja nauki i postępu, brak wiary w istotny ich wpływ na dzieje świata,
brak akceptacji dla ustabilizowanego trybu życia, regularnej pracy i zarobkowania,
bierność i apatia, znużenie życiem i gloryfikacja własnego cierpienia,
poszukiwanie zapomnienia w alkoholu, narkotykach i perwersyjnej erotyce.
Przykład: Poezja K. Przerwy-Tetmajera.
F. Franciszkanizm
Tendencja w literaturze XX wieku nawiązująca do nauki św. Franciszka z Asyżu. Bohaterem literackim powinien być człowiek prosty, religijny (ale nie fanatyk), bliski natury, aprobujący świat i cieszący się nim. Utwory stylizowano często na język potoczny.
Przykład: Księga ubogich i Mój świat J. Kasprowicza.
G. Ekspresjonizm
Kierunek w literaturze i sztuce ukształtowany w początkach XX wieku. Nazwa pochodzi
od łacińskiego słowa expressio, co oznacza `wyrażenie, wyraz'.
Cechy ekspresjonizmu
Zanegowanie estetyki realizmu, naturalizmu i impresjonizmu. Literatura ma tworzyć przekaz świata wewnętrznego człowieka i mówić o tym, co stanowi istotę rzeczy.
Wyraz (ekspresja) jako podstawowa kategoria estetyczna, która mówi w sposób niczym nieograniczony o przeżyciach człowieka.
Bohaterem literackim nie jest konkretna, indywidualna postać, ale Człowiek w ogóle.
Człowiek nie jest pokazywany w swym codziennym otoczeniu, ale w kontekście wszechświata.
Zadaniem literatury jest aktywne poszukiwanie, stąd jej otwartość na problemy metafizyczne.
Bunt przeciw ustabilizowanym instytucjom świata mieszczańskiego, np. tworzenie świata na opak, negowanie tradycyjnych wartości.
Ostre środki wyrazu w stylistyce - operowanie kontrastem (patos i wulgarność, subtelne wyznanie i poetyka „krzyku”), stosowanie hiperboli.
Wizja świata zdeformowanego, chaotycznego, pełnego sprzeczności (wykorzystanie poetyki snu, marzenia, obszarów podświadomości człowieka.
Przykłady: Dies irae J. Kasprowicza i Proces F. Kafki.
H. Surrealizm(nadrealizm)
Awangardowy kierunek w literaturze ukształtowany po I wojnie światowej we Francji, głoszący bunt wobec wszelkich norm i reguł w sztuce. Pisane utwory miały być wolne od wszelkich zależności, a pisarz w sposób automatyczny i niekontrolowany miał rejestrować treści wyzwolone z jego podświadomości, sny, marzenia, halucynacje czy wizje. Teksty programowo były nieuporządkowane, bo miały ilustrować wyzwoloną wyobraźnię twórcy.
Przykład: Poezja A. Bretona.
I. Katastrofizm
Tendencja w kulturze XX wieku wynikająca z przekonania o kryzysie kultury europejskiej, strachu przed rozwijającym się faszyzmem i komunizmem oraz obawą przed inwazją innych cywilizacji. W literaturze głoszono koniec świata, odwołując się do romantycznego wizjonerstwa i biblijnej symboliki (motyw potopu, Apokalipsy). Katastrofa pokazywana była w skali kosmicznej, co podkreślało globalny charakter zagłady.
Przykłady: 1. Poezja J. Czechowicza i K.K. Baczyńskiego.
J. Futuryzm
Ruch awangardowy w literaturze i sztuce powstały na początku XX wieku we Włoszech, nawołujący do negacji dziedzictwa kulturowego, głoszący pochwałę technicznej cywilizacji, energii, siły i aktywizmu. W literaturze futuryzm postulował: zerwanie z psychologią, negację zasad ortografii, słowa na wolności (wyrwanie słów z logicznej zależności np. czasownik w bezokoliczniku), zastosowanie języka pozarozumowego (kombinacji elementów brzmieniowych i rytmicznych, które coś sugerują, ale nic konkretnego nie znaczą),jednoczesne ujmowanie różnych płaszczyzn opisu (technika symultaniczna).
Przykłady: Poezja S. Młodożeńca i A. Sterna.
K. Behawioryzm
Bohater dzieła literackiego przedstawiony jest tylko w swych zewnętrznych reakcjach bez tzw. analizy psychologicznej, np. Tadeusz z opowiadań T. Borowskiego.
L. Oniryzm
Wykorzystanie snu jako motywu lub zasady konstrukcji utworu. Dopuszcza się dużą swobodę skojarzeń, a bohater egzystuje często na pograniczu snu i jawy.
Przykład: Proza B. Schulza.
Ł. Klasycyzm
Prąd literacki, który najsilniej rozwinął się w Europie w XVII i XVIII wieku.
Cechy klasycyzmu
nawiązanie do osiągnięć antyku i renesansu, szczególnie ich teorii na temat sztuki,
odwoływanie się do filozofii racjonalizmu, kategorii rozumu jako podstawy przy tworzeniu dzieła literackiego,
świat utworu powinien być skonstruowany według zasady decorum,
język musi być jasny, prosty i zrozumiały; nie należy mieszać różnych stylów wypowiedzi (np. elementów komicznych z tragicznymi),
bohaterem utworu powinna być osoba wysoko urodzona,
w dramacie należy stosować zasadę trzech jedności,
ulubione gatunki klasycyzmu to: epos, bajka, oda, satyra, komedia i tragedia.
Przykłady: Bajki i satyry I. Krasickiego oraz Świętoszek Moliera.
M. Neoklasycyzm
Tendencja w poezji XX wieku charakteryzująca się nawiązaniem do tradycji np. klasycyzmu czy baroku. To zjawisko opozycyjne wobec poezji awangardowej, które cechuje dążenie do jasności, zrozumiałości i powrót do ukształtowanych już gatunków literackich takich jak np. sonet ( neoklasycyzm widoczny jest w poezji Z. Herberta).
N. Sentymentalizm
Prąd literacki, który wystąpił w czasie oświecenia jako zjawisko konkurencyjne wobec klasycyzmu. Nazwa pochodzi od znanej powieści angielskiego pisarza L. Sterne'a Podróż sentymentalna. Duże znaczenie dla rozwoju tego kierunku miały też prace J.J. Rousseau np.Umowa społeczna czy Nowa Heloiza.
Cechy sentymentalizmu
świat należy poznawać poprzez zmysły,
rzeczywistość, w której żyjemy, pełna jest napięć i konfliktów, co może świadczyć o kryzysie moralnym współczesnej cywilizacji,
hasło powrotu do natury,
wiara we wrodzoną dobroć człowieka,
tematem literatury powinno być życie wewnętrzne człowieka, jego uczucia i przeżycia,
pochwała czułości i prostoty,
zachwyt nad pięknem przyrody,
pojawienie się nowego typu bohatera (wrażliwego, czułego, analizującego swoje wnętrze, lubiącego łono natury, kierującego się uczuciem i sercem, a nie rozumem),
w poezji ważna jest śpiewność i melodyjność wiersza (wzorowano się na liryce ludowej),
ulubione gatunki sentymentalizmu to: sielanka, powieść w listach, komedia łzawa.
Przykład: Laura i Filon F. Karpińskiego.
O. Groteska
Kategoria estetyczna, ujmująca świat dzieła literackiego w sposób zdeformowany i ostentacyjnie wykraczający poza przyjęte zasady prawdopodobieństwa. Współwystępujące tu elementy mają najczęściej charakter kontrastowy, co sprawia, że świat wykreowany w danym tekście jest niejednoznaczny, pełen konfliktów i sprzeczności, nie można go zatem zinterpretować jednoznacznie, posługując się logicznym myśleniem i zdrowym rozsądkiem. Groteskę wiąże się często z kategorią brzydoty i karykaturą.
Cechy groteski
1.Upodobanie do form osobliwych, przerażających, wyolbrzymionych i zdeformowanych,
stąd częsty związek groteski z karykaturą i brzydotą, np. świat Procesu F. Kafki.
2.Absurdalność, brak jednolitego systemu zasad rządzących światem; wątki baśniowe i
mitologiczne często mieszają się z elementami naturalistycznymi, stąd nie można ich
logicznie zinterpretować, np. świat przedstawiony w Mistrzu i Małgorzacie M. Bułhakowa.
3.Mieszanie nastrojowości: żartu z powagą, komizmu z tragizmem, kpiny z patosem, częste
łamanie zasady decorum, np. wygląd bohaterów Tanga Mrożka.
4.Prowokacyjny stosunek do konwencji literackich i zdroworozsądkowej wizji świata, częsta
obecność elementów o charakterze parodystycznym, np. pojedynek na miny w Ferdydurke
Gombrowicza to kpina z konwencji poważnego pojedynku o tradycji rycerskiej.
5.Mieszanie różnych stylów wypowiedzi (mowy wykwintnej z wulgaryzmami czy patosu z
kolokwializmami), np. język bohaterów Szewców Witkacego.
Turpizm - tendencja w literaturze, która programowo i demonstracyjnie podejmuje tematy związane z brzydotą, kalectwem, chorobą i śmiercią. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się przedmioty i zjawiska odrażające, zniszczone, rozkładające się, byle jakie i drugorzędne, których opis jest alternatywą dla uświęconej dziedziny tematów poetyckich, np. poezja S. Grochowiaka i M. Białoszewskiego.
Stylizacja
Świadomy i celowy zabieg polegający na wprowadzeniu do utworu literackiego zespołu środków językowych, które upodabniają go do określonego stylu. Stylizacja może być zastosowana w całym tekście lub w wypowiedziach poszczególnych postaci. Zamierzony efekt pisarz najczęściej osiąga poprzez: użycie określonego słownictwa, specyficznych form gramatycznych, różnorodnych konstrukcji składniowych czy zabiegów fonetycznych.
Rodzaje stylizacji
Stylizacja archaizująca (archaizacja) - posługiwanie się w tekście dawnymi wyrazami (np. kajet, waćpan), starymi formami gramatycznymi (np. grunta, tylnymi schody) czy stosowanie dawnej budowy zdań (np. Podjazd złożony z sześciu jeźdźców z wolna sobie jechał - orzeczenie na końcu jak w łacinie) w celu upodobnienia utworu do języka określonej epoki z przeszłości.
Przykład: Trylogia H. Sienkiewicza.
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) - wprowadzenie do języka utworu elementów pochodzących z gwary danego regionu np. Wesele S.Wyspiańskiego (gwara podhalańska).
Stylizacja środowiskowa - użyte w utworze słowa i zwroty językowe są charakterystyczne dla danego środowiska czy grupy zawodowej.
Przykład: W Lalce B. Prusa stary Mincel przekręca polskie słowa i wtrąca często
słowa niemieckie, co ma podkreślić jego pochodzenie.
Stylizacja biblijna - ukształtowanie języka utworu według wzorców stylistycznych Biblii (stosowanie zdań krótkich, współrzędnie złożonych, często rozpoczynających się spójnikiem; wprowadzanie do tekstu alegorii, przypowieści, sentencji).
Przykład: Kazania sejmowe P. Skargi.
Aluzja literacka - świadome i celowe nawiązanie w utworze literackim do innego utworu poprzez np. tytuł, motyw czy bohatera, np. Z. Krasiński w Nie-boskiej komedii nawiązuje w tytule do Boskiej Komedii Dantego.
Cytat - przytoczenie w utworze literackim fragmentu innego utworu w oryginalnym
kształcie.
Parodia - odmiana stylizacji ukształtowana w wypowiedź naśladującą cudzy styl w
celu jego ośmieszenia, np. poemat heroikomiczny I. Krasickiego Monachomachia
ośmiesza konwencję eposu homeryckiego (bohaterami utworu nie są wielcy
wojownicy, ale pijani i leniwi mnisi).
Parafraza - przeróbka dzieła literackiego lub jego fragmentu dokonana tak, że pierwowzór jest w owej przeróbce rozpoznawalny.
Pastisz - utwór powstały w wyniku świadomego podrabiania stylu danego autora, konkretnego dzieła lub grupy literacki.
Przemysław Rolirad
1