Zboczeniec nadnormalny
Różnica między osobnikami: normalnym, podnormalnym i nadnormalnym wynika z ogólnego nastawienia życiowego, ogólnego kierunku biograficznego:
osobnik normalny dąży do utrzymania normalności, nawet jeśli weźmie udział w nadnormalnym lub podnormalnym epizodzie prędzej czy później wróci do normalności,
zboczeniec podnormalny ma stałą skłonność do buntowania się przeciw każdemu porządkowi w imię swej subiektywnej swobody,
zboczeniec nadnormalny ma stałą skłonność do obiektywnego przekształcania wszelkich porządków, z którymi się styka.
Skłonność do przekształcania porządków reprezentowaną przez zboczeńca nadnormalnego Znaniecki zauważa też w dziecku, chcącego zmieniać każdą dziedzinę rzeczywistości, z którą się zetknie. W normalnym środowisku społecznym takie dziecko szybko uczy się, że może swoje usiłowania realizować jedynie w ciasnej sferze zabawy. W miarę jak się rozwija, poznaje coraz więcej różnorodnych, niezależnych, zewnętrznych systemów, podczas gdy fragment rzeczywistości zależny od niego staje się coraz węższy. Ponadto należy on tylko do sfery zabawy, nadzorowanej zresztą przez wychowawców, a to niezależne od niego systemy są poważne i uporządkowane. Jego zabawa nie wywiera żadnego wpływu na tę obiektywną rzeczywistość, do której się musi przystosować, i dążenie do jej przekształcania pozostaje tylko zabawą.
Potem taka osoba, gdy wyzwoli się spod kontroli starszych i zacznie działać w kręgach rówieśniczych, wszystko co razem będą robić posiada z góry charakter zabawy; jeżeli wpływ tych kręgów przeważy nad kręgami wychowania i pracy, unika on innego uczestnictwa w obiektywnej kulturze poza tym, które da się sprowadzić do zabawy.
Tylko zboczeniec, który nie idzie normalną drogą pozostaje niezależny, bierze uporządkowany, obiektywny świat na poważnie - nie jak zabawkę - ale widzi jego niedoskonałości i chce go przekształcać: sam lub zainicjować zmianę. Skąd bierze się taka postawa? W biografiach zboczeńców nadnormalnych zawsze występują dwa zjawiska (choć one same nie są wystarczające):
przedwczesna styczność z (innymi) systemami kulturalnymi, do których własne kręgi osobnika nie wprowadzają i w których osobnik może wziąć czynny udział dopiero po wielu wysiłkach,
wpływ społeczny innych nadnormalnych zboczeńców.
Specyficzne są metody opanowywania obiektywnych porządków, z którymi się taki zboczeniec styka („Mierz siły na zamiary, nie zamiar według sił!”; normalni - tylko takie zamiary, na które starczy im sił; ludzie zabawy - łatwo zadawalają się tym co osiągnęli, w ogóle nie „mierzą sił”):
zboczeniec nadnormalny stawia sobie zamiar, który chce osiągnąć bezwarunkowo; wie, że siły mu nie starczą, ale liczy na to, że w trakcie działania zdobędzie nowe siły i umiejętności; podejmuje działania na własną rękę i bez przygotowania (Mao);
wyznacza wynik ostateczny, które szybko wykonuje w zarysie, a potem rozwija je i udoskonala (Mussolini, Descartes);
stawia sobie odległe zadania w postaci ideału, do którego stopniowo dąży, rozszerzając sferę działania i rozwijając siebie (Piłsudski, Kant, Rockefeller, Hitler).
Ad. I. Styczność z systemami kulturalnymi, do których własne kręgi osobnika nie wprowadzają - tam właśnie przenosi te dążności do swobodnego przekształcania rzeczywistości, które w przypadku osobnika normalnego występują tylko w dzieciństwie i to tylko w charakterze zabawy. Warunki:
minimum zupełnej prywatności, możność myślenia i działania bez kontroli społecznej,
możliwość stykania się ze światem kultury nie tylko bezpośrednio (kontakty osobiste), ale i pośrednio (pismo, druk) - otwiera ona szeroki horyzont umysłowy (i zapewnia dystans),
w młodości mógł robić wiele samodzielnych eksperymentów życiowych,
zdobył znaczne wykształcenie samodzielnie, bez pomocy wychowawców.
Ad. II. Nadnormalne zboczenie jest tradycją dziejową cywilizowanej ludzkości. Jest ona przekazywana natomiast inaczej niż inne tradycje, czyli nie przez przekazywanie wzorów kulturowych. Ta tradycja trwa dzięki nieregularnemu, dowolnemu działaniu indywidualnego zboczeńca. Wśród ludzi normalnych przyciąga ono jednostki o niezwykłym dążeniu do samodzielności i żywych zainteresowaniach obiektywno-kulturalnych, wyrywa ich ze środowiska wychowania, pracy lub zabawy.
Działanie nadnormalnego zboczeńca przyciąga najczęściej jednostki umiejące się tylko częściowo wyzwolić z wpływu kręgów ludzi normalnych. Tworzą one kręgi zwolenników wybitnie twórczego i całkowicie wyzwolonego zboczeńca-przodownika. Trzeba jednak pamiętać, że taki częściowy zboczeniec może zapłodnić duchowo człowieka większego od siebie.
Tradycja nadnormalnych zboczeń rzadko wygasa, istnieją też czynniki sprzyjające powstawaniu znacznych ilości takich zboczeńców:
społeczeństwo jest niewielkie ilościowo,
są utrzymywane żywe kontakty osobiste,
występują kryzysy kulturalne osłabiające zwartość normalnego społeczeństwa.
Aby działalność nadnormalnego zboczeńca rzeczywiście wywarła wpływ na jednostkę, najskuteczniejsza jest styczność osobista. Przy styczności pośredniej taki wpływ musi być poparty przez jakieś działania wychodzące bezpośrednio ze środowiska jednostki: może to być inicjatywa częściowego zboczeńca, który tłumaczy jednostce działania nadnormalnego zboczeńca lub w danym środowisku może występować kult niedostępnego osobiście zboczeńca-twórcy jako „wielkiego człowieka”.
Kult „wielkiego człowieka” działa na rozwój nadnormalnych zboczeńców, gdy środowisko, które go czci samo jest buntowniczo nastawione i wielbi go nie tylko jako twórcę, ale i burzyciela. Ma to miejsce w grupach rewolucyjnych młodzieży (ruchy rewolucyjne w Polsce, hippie), która buntuje się przeciwko porządkom kulturalnym, chcąc stworzyć nową rzeczywistość. Wśród takiej młodzieży są osoby, które staną się ludźmi normalnymi, subnormalnymi i nadnormalnymi (Bonaparte, Mazzini, Lenin, Piłsudski, Marks, Schiller, Mickiewicz, Hugo).
Osobowość nadnormalnego zboczeńca ogniskuje się w jego obiektywnych zadaniach, nie narzuconych mu, lecz samodzielnie podjętych:
jego zainteresowania ześrodkowują się w jednej dziedzinie, do jednego wielkiego zadania/szeregu zadań,
wszystkie funkcje społeczne podporządkowuje swej głównej działalności - rozwija te, które dają się podporządkować, odrzuca te, które mu przeszkadzają,
jego osobowość nie sprowadza się do żadnego kompleksu ustalonych ról (rozsadza ramy wszelkich wzorów, miesza kręgi społeczne), stwarza nową,
nie ma ustalonej pozycji społecznej.
Tworzy nowy krąg społeczny dookoła siebie, krąg zwolenników:
sam narzuca własne pojmowanie funkcji społecznej,
własne żądanie pozycji, która by ułatwiała mu wykonywanie tej funkcji,
własny obraz „ja” - rola jako jednego z „wielkich ludzi”.
Krąg: przez długi czas zbyt nieliczne i słabe, by zapewnić niezależność od szerszego środowiska, poza tym często działanie zboczeńca wymaga poparcia go przez szerokie sfery społeczne, więc małe grono to dopiero początek.
Zdarza się, że nadnormalny zboczeniec normalizuje się społecznie, co wymaga współdziałania między nim a szerszym środowiskiem; podstawa: osiągnięcia zboczeńca włączone do społecznego dorobku. Wówczas taki eks-zboczeniec zyskuje wysoki stan socjalny (rząd, akademia, dyrektorstwo), odpowiednie do tego stanowiska (profity); warunek: dostosowanie się przez niego w swych funkcjach społecznych do wymagań kręgów normalnych, jedynie wykańczanie tego, co już dokonał i co zostało uznane.
Zboczeniec przyjmując rolę:
łudzi się, że będzie mógł nadal działać jak dotąd,
godzi się z góry z wymaganiem dalszej normalności
przekonuje się doświadczalnie o ograniczeniach swobody działania i rezygnuje z niej
Zmiany organiczne (choroba, starość) lub zadowolenie z dotychczasowych osiągnięć pod wpływem opinii środowiska (to oznacza, że miał w młodości dążenia do normalności).
W literaturze twierdzi się, że obecnie na wielu stanowiskach społecznych jest dużo swobody twórczej. Rzeczywiście ta swoboda istnieje tylko w sferze ideacyjnej - pomysłów nawet nie próbuje się realizować w praktyce. (s. 337-338)
Społeczeństwo nie musi się nawet przed takimi reformatorami na stanowiskach zabezpieczać:
takie pomysły nie przyjdą im do głowy,
jeśli przyjdą, to zadowolą się oni tylko ich wypowiedzeniem,
nawet gdy będzie chciał je realizować, to otoczony ludźmi normalnymi nie znajdzie czynnej pomocy,
a gdyby się zdarzyło, że chcieliby mu pomagać, to realizacja projektu przez ludzi normalnych stanie się parodią zamierzenia.
Tylko:
zboczeńcy
o nienormalnym biegu życia
umiejący zgrupować wokół siebie grono niezupełnie normalnych pomocników
mogą urzeczywistniać nowe i ważne pomysły.
Istnieje ścisły związek między własnym obiektywnym zadaniem a nienormalnością własnego biegu życia, który nadaje w oczach nadnormalnego zboczeńca swoiste znaczenie (ideowe) obiektywne roli społecznej, którą próbuje dla siebie stworzyć:
przypisywanie przez zboczeńca absolutnej doniosłości kulturalnej własnemu zadaniu:
fanatyk swojej idei; gotowy poświęcić każdy istniejący system kulturalny dla jej urzeczywistnienia jako najcenniejszego dorobku kulturalnego; fanatyzm jest konieczny dla wyzwolenia się od zależności duchowej względem wszystkich istniejących systemów, jaką wyrabiały w nim kręgi, w których dorastał; powrót do zależności jest możliwy dopóki nie dokona swojego dzieła; fanatycy (choć dziś „fanatyzm” kojarzy się raczej negatywnie):
jednostka o małej ekspansyjności - fanatyzm jest obronny, ignoruje wszystko poza swoją ideą,
jednostka o wybitnej ekspansyjności - naginanie do swej idei wszystkiego, co się da, niszczenie wszystkiego niezgodnego z nią,
największy fanatyzm osoby, u których wyzwolenie duchowe przyszło późno, a częste niepowodzenia stwarzają ciągłą pokusę nawrotu do normalności.
traktowanie całego środowiska społecznego pod kątem widzenia pozytywnego lub negatywnego udziału w jego dążeniach - zatracenie świadomości względności zadań ludzkich, widzi tylko własne zadanie, które nadaje sens jego życiu; przyczyny:
odosobnienie duchowe,
stawianie sobie obiektywnych zadań,
koncentracja całej działalności na tych zadaniach,
przeciwstawianie się w wykonywaniu tych zadań istniejącym porządkom.
walka jego zwolenników przeciw wszystkim, którzy się im sprzeciwiają; walka o wartości i wpływy społeczne; przyciągają nieraz typowych „bojowców” - wszystkie ruchy zainicjowane przez zboczeńców nadnormalnych nabierają charakteru bojowego; „walka o ideę” - chrześcijaństwo (nie tylko ruchy dążące do reorganizacji politycznej lub ekonomicznej).