Postępowanie egzekucyjne toczy się wg określonych reguł prawnych, które określamy mianem zasad ogólnych. Normy te spełniają trojakiego rodzaju funkcje:
- funkcję opisową, tzn. określają w ogólny sposób podstawowe cechy i założenia postępowania egzekucyjnego,
- funkcję interpretacyjną, co oznacza, że organy administracji (lub inne upoważnione podmioty) stosujące ustawę p.e.a. muszą interpretować jej przepisy w sposób zgodny z zasadami ogólnymi,
- funkcję ochronną - zasady te zawierają normatywną treść, a ich naruszenie zagrożone jest określonymi sankcjami.1
Na podstawie przepisów zawartych w rozdziale 1 ustawy p.e.a. noszącym tytuł: "Zasady ogólne" oraz w rozdziale 3 zatytułowanym: "Zasady prowadzenia egzekucji" wyróżnić można dziesięć zasad ogólnych postępowania egzekucyjnego.
1. Zasada obligatoryjnego podejmowania egzekucji
Wynika ona z art. 6 ustawy p.e.a. i wyłącza zasadę rozporządzalności dochodzenia przez wierzyciela wykonania obowiązków ciążącego na zobowiązanym. Wierzyciel ma obowiązek podjęcia wszelkich czynności w celu doprowadzenie do tego, żeby obowiązek został wykonany. Niewykonanie bowiem ustalonego zgodnie z przepisami prawa obowiązku podważa sam sens jego ustalania.
Ze względu na fakt, iż realizacja powinności w drodze egzekucji jest ingerencją w sferę podstawowych praw osoby, w stosunku do której prowadzone jest postępowanie, przepisy ustawy p.e.a. przewidują możliwość przerwania egzekucji. Przesłanką do tego jest zagrożenie, że nastąpi przekroczenie prawnych granic ingerencji.2
Dlatego też ustawa p.e.a. wprowadza takie instytucje jak wstrzymanie prowadzenia postępowania, wstrzymanie czynności egzekucyjnych, czy zaniechanie egzekucji.3
2. Zasada stosowanie środków egzekucyjnych przewidzianych w ustawie
Organ egzekucyjny, jak każe art. 7 § 1 ustawy p.e.a., może posługiwać się wyłącznie środkami wymienionymi w tejże ustawie. Granice wyboru przez organ egzekucyjny środków, które może on stosować zostały wyznaczone katalogiem sześciu środków egzekucji należności pieniężnych i pięciu służącym przymusowemu wykonaniu obowiązków niepieniężnych.Zasada ta nazywana jest także zasadą legalności.
3. Zasada celowości
Wynika ona z art. 7 § 2 ustawy p.e.a. stanowiącego, że organ egzekucyjny powinien posługiwać się tym środkiem, który prowadzi bezpośrednio do wykonania obowiązku. Chodzi tu o taki środek, który będzie efektywny i skuteczny w konkretnym przypadku, a ponadto pozwoli najszybciej osiągnąć cel egzekucji. Jeśli zatem organ egzekucyjny ma do wyboru egzekucję z pieniędzy i egzekucję z ruchomości, a zobowiązany wykazuje chęć uiszczenia należności pieniężnej gotówką, to organ ten powinien naturalnie przyjąć wpłatę. Prowadzenie egzekucji z ruchomości dłużnika byłoby niecelowe z uwagi na długi jej tryb.
Niekiedy przepisy ustaw szczególnych wskazują, jaki środek lub środki należy stosować dla egzekwowania danego rodzaju obowiązków.Wskazanie środka jest wiążące dla podmiotu będącego egzekutorem tych powinności.
4. Zasada stosowania środka egzekucyjnego najmniej uciążliwego dla zobowiązanego.
Źródłem funkcjonowania tej zasady jest, podobnie jak omówionej wcześniej zasady celowości, art. 7 § 2 ustawy p.e.a. Zasada ta niejako koryguje zakres stosowania zasady celowości, ponieważ obok istnienia przesłanki dążenia do bezpośredniego wykonania obowiązku nakazuje organowi egzekucyjnemu mieć na względzie interes zobowiązanego.
Prowadzenie postępowania egzekucyjnego wiąże się z pewnymi dolegliwościami dla zobowiązanego, gdy np. zostaje on ograniczony w swobodzie rozporządzania składnikami swego majątku. Mając to na względzie organ egzekucyjny powinien stosować środek najmniej uciążliwy dla zobowiązanego.
5. Zasada niezbędności postępowania egzekucyjnego
Zgodnie z art. 7 § 3 ustawy p.e.a. zabronione jest prowadzenie postępowania egzekucyjnego, gdy egzekwowany obowiązek został wykonany lub stał się bezprzedmiotowy. Nie jest dozwolone stosowanie środków egzekucyjnych w sytuacji, gdy przestała istnieć jedna z przesłanek prowadzenia egzekucji lub stała się ona niedopuszczalna z innych przyczyn. postępowanie może być zatem prowadzone tylko wtedy, gdy jest konieczne zastosowanie przymusu do wykonania obowiązku.. Jeżeli ustaje opór zobowiązanego i wykona on obowiązek, dalsze stosowanie przymusu nie ma uzasadnienia. Tak samo będzie, gdy obowiązek przestanie istnieć. Otóż bezprzedmiotowość wykonania obowiązku może wystąpić wtedy, gdy stał się on nieaktualny (np. zastosowano środki egzekucyjne ze względu na klęskę żywiołową, a klęska ta już minęła) lub, kiedy z przyczyn subiektywnych bądź obiektywnych jest oczywiste, że zobowiązany nie może wykonać obowiązku (np. na zobowiązanego kalekę nałożono obowiązek wykonania czynności, której wykonać nie może.6
6. Zasada poszanowania minimum egzystencji
Istota tej zasady, wynikającej z art. 8-10 ustawy p.e.a., polega na tym, że dopuszczalne jest prowadzenie egzekucji do majątku zobowiązanego tylko w zakresie, w którym nie zostanie zagrożone minimum utrzymania jego i pozostających na jego utrzymaniu członków rodziny. Wprowadzając tą zasadę ustawodawca kierował się głównie względami humanitaryzmu, aczkolwiek zasada ta ma jeszcze inny aspekt: egzekucja może doprowadzić do tego, że zobowiązany stanie się ciężarem dla państwa lub samorządu terytorialnego i będą one musiały łożyć na jego utrzymanie. Dlatego też przestrzeganie tej zasady leży w interesie samej administracji publicznej . Warto tu dodać, że omawiana zasada ma zastosowanie przede wszystkim w zakresie egzekucji świadczeń pieniężnych.
7. Zasada zagrożenia
Zasada ta, wyrażona w art. 15 ustawy p.e.a., stanowi o obowiązku poprzedzenia egzekucji wezwaniem zobowiązanego do dobrowolnego wykonania obowiązku. Celem takiego rozwiązania jest dążenie do wykonania ustalonego obowiązku w drodze uświadomienia zobowiązanemu następstw niezrealizowania go. Ponieważ zastosowanie środków egzekucyjnych związane jest z dolegliwościami natury faktycznej i finansowej, upomnienie ma na celu uświadomienie konieczności i nieuchronności realizacji obowiązku.7 Wierzyciel po upływie terminu wykonania obowiązku przez zobowiązanego, przesyła mu pisemne upomnienie, w którym wzywa go do wykonania obowiązku z zagrożeniem skierowania sprawy na drogę postępowania egzekucyjnego. Przepisy szczególne mogą wprowadzać wyjątki od tej zasady. Taki wyjątek dotyczy stosowania tzw. przymusu natychmiastowego, czyli przymusu bezpośredniego od razu po ustnym wezwaniu do wykonania obowiązku (co może mieć miejsce w szczególnych okolicznościach). Podobnie jest w sytuacji, gdy sam zobowiązany ma obowiązek obliczyć i uiścić należność pieniężną w terminie określonym przez prawo (bez doręczania mu decyzji wierzyciela) oraz jeśli egzekucja dotyczy grzywien.
8. Zasada niekonkurencyjności form przymusu państwowego
Norma ta zawarta w art. 16 ustawy p.e.a. obejmuje przypadki, gdy określone zachowanie stanowi jednocześnie niewykonanie obowiązku poddanego egzekucji i spełnia hipotezę normy karnej. Stosowanie środków egzekucyjnych nie jest przeszkodą w wymierzaniu kary w postępowaniu karnym, postępowaniu w sprawach o wykroczenia lub w postępowaniu dyscyplinarnym za niewykonanie obowiązku, jeśli ma to znamiona czynu karalnego. Można zrezygnować z kierowania wniosku o ukaranie, chyba, że zachowanie się sprawcy wskazuje na uporczywość lub złośliwość w niepodporządkowaniu się obowiązkowi podlegającemu egzekucji.8 Można także odmówić wszczęcia postępowania w sprawie wykroczenie, jeżeli organ odpowiedzialny za doprowadzenie do wykonania obowiązku podlegającego egzekucji administracyjnej nie zastosował lub nie wystąpił o zastosowanie odpowiedniego środka egzekucyjnego.9 Z relacji między regulacjami przepisów dotyczącymi egzekucji oraz w sprawach o wykroczenia wynika pierwszeństwo stosowania wszelkich środków mających na celu doprowadzenie do wykonania obowiązku.
9. Zasada prawdy obiektywnej
Z zasady tej wynika, obowiązek ustalenia przez organ egzekucyjny rzeczywistej sytuacji zobowiązanego. Celem badania tejże sytuacji jest stworzenie warunków dla realizacji innych zasad postępowania egzekucyjnego, np. zasady poszanowania minimum egzystencji albo stosowania najłagodniejszego środka. Dobór środków wykonawczych jest możliwy tylko na podstawie możliwie kompletnych danych o stanie sprawy.10 Realizacji tej zasady służy szereg instrumentów, np. przewidzianych w art. 36 ustawy p.e.a., które to instrumenty zostały omówione w rozdziale drugim niniejszej pracy (pkt. 3 poświęcony m.in. uprawnieniom organu egzekucyjnego).
10. Zasada zachowania pewnych względów wobec zobowiązanego
Istota tej zasady wyraża się w tym, że w postępowaniu egzekucyjnym należy unikać sprawiania zobowiązanemu zbędnych dolegliwości i wyrządzania szkód.
Art. 52 ustawy p.e.a. ustala regułę, że czynności egzekucyjnych należy dokonywać tylko w porze dziennej, za którą uważa się czas pomiędzy godziną 7 a 21 i to w dni robocze. Przepis ten przewiduje wyjątki od powyższej reguły w wypadkach, gdy wymaga tego cel egzekucji. Można wówczas przeprowadzić czynności w porze nocnej lub w dni wolne od pracy, ale wymagana jest zgoda (zezwolenie) organu egzekucyjnego, którą to zgodę egzekutor winien okazać zobowiązanemu przed przystąpieniem do czynności egzekucyjnej. Zasada ta wynika z podstawowej właściwości postępowania egzekucyjnego, które nie jest postępowaniem represyjnym i w miarę możliwości powinno być przeprowadzane w jak najmniej uciążliwych dla zobowiązanego warunkach. Zobowiązany nie powinien ponieść szkody z powodu niewłaściwego lub bezzasadnego prowadzenia egzekucji.