-Charakterystyka Morza Bałtyckiego-
Polodowcowe fazy rozwojowe Bałtyku
Bałtyckie Jezioro Lodowe (Zaporowe) od ok.16000 do ok. 7900 p.n.e.
Jezioro pokrywa znaczną część południowego i środkowego Bałtyku, łącznie z Zatoką Rylską i Fińską. Poziom wód wyższy od dzisiejszego o dwadzieścia kilka metrów. Klimat bardzo surowy, arktyczny, zbliżony do klimatu dzisiejszej Grenlandii.
Okres Yoldia ok. 7900 lat p.n.e.
Bałtyk w łączności z Morzem Lodowcowym od północy, z Atlantykiem borealnym od zachodu. Przewaga surowego oceanizmu. Fauna i flora arktyczna. Na lądach tundra.
Okres Ancylus ok. 6800 lat p.n.e.
Bałtyk staje się jeziorem zamkniętym. Przewaga kontynentalizmu. Fauna i flora wód słodkich. Na lądach: osika, brzoza, sosna. Poziom wody o 30m wyższy od dzisiejszego.
Okres Litoryna ok. 4000 lat p.n.e.
Bałtyk w łączności z Atlantykiem borealnym. Przewaga łagodnego oceanizmu. Fauna i flora atlantycka. Na lądach dąb.
Okres współczesny, albo Mya i Macoma
Bałtyk w słabej łączności z Atlantykiem. Typowe morze słonawe, o zrównoważonych wpływach oceanizmu i kontynentalizmu. Fauna i flora ma charakter mieszany. Na lądach buk, olcha, świerk.
Bałtyk liczy około 400 tys. km2, jest wiec morzem małym, równym w przybliżeniu 1/900 części wód wszechoceanu. Jest również morzem płytkim, o głębokości wynoszącej przeciętnie 55m, a maksymalnie niewiele przekraczającej 250m w najrozleglejszych swych basenach Gotlandzkim i Botnickim. W pewnym stopniu odbiega on swym charakterem od pełnych, otwartych mórz, głównie z powodu małej głębokości, słabego zasolenia wód i śródlądowego zasolenia.
Bałtyk jest morzem śródziemnym północnej Europy. Otoczony Półwyspem Skandynawskim i brzegami środkowej i wschodniej Europy, pozostaje w łączności z wodami wszechoceanu przez skomplikowany rejon cieśnin, jakimi są Bełty, Sund, Kattegat, Skagerrak; fakt ten w znacznym stopniu utrudnia ustalenie jego właściwej „zewnętrznej” granicy. W oparciu o topografię dna i zarysy brzegów wyróżnić można w Bałtyku trzy główne baseny: południowy - Basen Bornholmski, środkowy - Basen Gotlandzki i Basen Botnicki. W Basenie Bornholmskim pierwsza z kolei głębia Arkońska, nieznacznie przekraczająca głębokość 50m, sięga po wyspę Bornholm, druga, rozleglejsza i głębsza Głębia Bornholmska o maksymalnym zagłębieniu 105m, znajduje się na wschód od wyspy. Od północy łączy je Rynna Bornholmska, położona między Bornholmem a wybrzeżem szwedzkim. Rynny, nader charakterystyczne dla topografii dna Bałtyku, stanowią węższe wydłużone zagłębienia łączace rozleglejsze głębie. Basen Gotlandzki, najrozleglejszy i najgłębszy, o południkowym przebiegu, sięga po wyniosły rejon pasma Wysp Alandzkich i szkier fińskich, który oddziela go od Basenu Botnickiego. Rozległa Głębia Gotlandzka, o maksymalnym zagłębieniu 250m, leży na wschód od wyspy Gotlandii, nieco na północny-zachód od niej; między Gotlandią a Sztokholmem znajduje się najgłębsze miejsce na Bałtyku - Jama Landsort (459m). W południowym rejonie Basenu Gotlandzkiego leży Głębia Gdańska (113m), połączona z Głębią Bornholmską Rynną Słupską. W przeciwieństwie do obu basenów - Bornholmskiego i Gotlandzkiego, tworzących Bałtyk właściwy, Basen Botnicki jest raczej wielką zatoką, przedzieloną wyniosłością dna, wznoszącą się na 30 - 50m pod powierzchnią wody, na dwa rejony: południowy, głębszy, maksymalnie do 294m, tzw. Morze Botnickie i północny - właściwą Zatokę Botnicką, o największym zagłębieniu 140m. Głębie i łączące je rynny, szczególnie charakterystyczne dla topografii dna, razem z wyniosłymi piaszczysto-kamiennymi ławicami (Orla, Odrzańska, Słupska, Środkowa), będącymi pozostałościami moren, świadczą o przeważających wpływach lodowcowych, tak wyraźnie zaznaczonych w rzeźbie dna Bałtyku.
Wielka ilość wód wlewana rzekami zakłóca równowagę poziomową pomiędzy obu morzami Bałtykiem i Morzem Północnym, połączonymi rejonem cieśnin. Bałtyk ma stale poziom wody o kilkanaście centymetrów wyższy, to znaczy ma bilans dodatni. Jest to przyczyna pierwotna powstawania prądu wyprowadzającego wody Bałtyku na zewnątrz do oceanu, a pośrednio i przeciwnego, kompensacyjnego, wprowadzającego dołem do Bałtyku wody z cieśnin duńskich. Wiatry wywierają duży wpływ na dynamikę wód: wiejące od zachodu hamują odpływ wód przez cieśniny, podnoszą ich poziom, sprzyjają krążeniu wód powierzchniowych w kierunku przeciwnym ruchowi wskazówki zegara. Natomiast wiatry kontynentalne, z kierunków przeważnie wschodnich, ułatwiają odpływ wód bałtyckich przez cieśniny, obniżają ich poziom, który na Bałtyku jest kilkanaście centymetrów wyższy od poziomu wód Morza Północnego. Tak więc na Bałtyku ścierają się bardzo widoczne wpływy oceaniczne z kontynentalnymi, widoczne tak w kierunkach wiatrów i ich ustosunkowaniu się zmiennym, jak i w prądach. Przejściowość klimatu wynika z położenia morza. W różnych sezonach obserwujemy zmienny na ogół układ ciśnienia atmosferycznego, który w sumarycznym rocznym ujęciu pozwala jednak stwierdzić przewagę wpływów oceanicznych nad kontynentalnymi. Okres letnio-jesienny cechuje przewaga wiatrów oceanicznych, podczas gdy wiosną rośnie wpływ wiatrów wschodnich. Zima jest sezonem zmiennym. Na Bałtyku, jako morzu śródlądowym nie mającym przypływów i odpływów, wiatry są ponadto jednym z głównych czynników wahań poziomu morza, który często przekracza 1 metr w porównaniu z normalnym. Przewaga wiatrów zachodnich nad wschodnimi zaznacza się szczególnie na Bałtyku południowym i środkowym, tędy bowiem przechodzą główne tory niżów barometrycznych, przynoszących latem ochłodzenie powietrza, zimą jego ocieplenie, wraz z towarzyszącą najczęściej tym zmianom dżdżystą, pochmurną pogodą. W przeciwieństwie do Bałtyku południowego, podlegającego bardziej atlantyckim wpływom, rejon północny - Botnicki odznacza się klimatem subarktycznym, o zimach ostrych i krótkiej letniej, z regóły chłodnej porze roku. Położenie morza w strefie klimatycznej umiarkowanej chłodnej, jego wydłużenie w kierunku południkowym, znaczy kontynentalizm w związku ze śródlądowym położeniem, płytkość morza, szelfowy charakter - wszystko to razem wpływa na temperaturę i gospodarkę cieplną morza, na dużą zmienność temperatur w zależności od sezonu i miejsca. W porównaniu do Morza Północnego Bałtyk wysunięty jest bardziej ku północy przez Zatokę Botnicką. Kontynentalizm silnie zaznaczony czyni go surowszym zimą i cieplejszym latem niż Morze Północne. Najwyższe temperatury letnie notujemy w sierpniu w rejonach południowo-wschodnich, gdzie mogą przekraczać 18o, zaś najniższe, zbliżone do zerowych, niekiedy nawet poniżej zera, notowane były przy Helu i Gdyni w lutym.
Warunki świetlne Bałtyku są niekorzystne. Jego położenie (od 54o do 66o szerokości geograficznej północnej), a tym samym kąt padania promieni słonecznych stwarza duże różnice długości dnia. Strata zwiększa się przy wzburzonym morzu, osiągając w krańcowych wartościach ponad 40%. Liczba godzin słonecznych nad Bałtykiem wynosi wczesną wiosną średnio 1,5 godziny na dobę, w lecie przekraczać może 8, w jesieni 3-5, w zimie 1-3 godzin. Średnia roczna równa się 6,3 godziny na dobę.
Bałtyk, jako płytkie morze śródlądowe o dużym dopływie wód rzecznych, odznacza się obfitą zawiesiną mineralną, zwłaszcza w pobliżu ujść rzecznych. Pomiary za pomocą tarczy Secchiego, najprostszego przyrządu do badania przezroczystości wody, wykazują, że znaczne różnice zależą nie tyle od szerokości geograficznej, ile raczej od odległości od ujść rzecznych. Brzegi Bałtyku są bardzo rozmaite. Duże różnice występują między rejonem północnym i południowym, co w znacznym stopniu wynika z ich odmiennej struktury geologicznej. Północny rejon Bałtyku, więc cała Zatoka Botnicka, a także południowe skaliste brzegi Szwecji znajdują się w zasięgu skał starych, takich jak łupki krystaliczne i różne granity. Tam też obok skalistych surowych wybrzeży północnej Szwecji, Finlandii i rejonu Wysp Alandzkich spotykamy szczególnie charakterystyczny dla północnego Bałtyku typ wybrzeży - szkierowy, utworzony z mnóstwa drobnych skalistych wysepek, rozsianych wzdłuż urozmaiconej linii brzegowej, bogatej w liczne zatoki i małe półwyspy, świadczące o zatopionym niegdyś lądzie. Inny charakter mają południowe brzegi Bałtyku, gdzie możemy wyróżnić co najmniej cztery ich typy: klifowe, wydmowe, płaskie i zalewowe.
W odległym, w naszym ludzkim pojęciu czasu, a w skali geologicznej bardzo niedawnym, okresie przeniknęła do Bałtyku fauna, która dziś występuje wyłącznie w zimnych jego wodach, rozsiedlona przeważnie w północnych rejonach morza, w południowych zaś występuje z reguły w wodach głębszych. Są to zwierzęta, których nie znajdziemy poza Bałtykiem ani w Atlantyku, ani w Morzu Północnym, lecz jedynie w Morzu Arktycznym. Mają więc one zasięg geograficzny nie ciągły, lecz rozerwany z macierzystym - arktycznym i dlatego w Bałtyku uważane są za gatunki reliktowe, które przetrwały z okresu Morza Yoldiowego. Ważniejszymi z nich są: foka obrączkowana, żyjąca w Zatoce Botnickiej, gdzie rozradza się zimą na lodzie, kur rogacz - ryba z rodziny głowaczów, podwój - skorupiak denny z rzędu równonogów, drobne skorupiaki - kiełżowate obunogi z rodzaju Pontoporeia, widłonóg - Limnocalanus grimaldi, szczeponóg - Mysis mixta, małż - Astarte borealis, robak sikwiak - Halicryptus spinullosus, meduza z grupy tiar - Halitholus cirratus. Takie szczególnie typowe dla Bałtyku gatunki, jak śledź, szprot, dorsz, flądry, krewetki, podwoiki (Idotea), meduza chełbia i inne, to przecież formy atlantyckie - morskie, nie obciążone tradycją arktycznego pochodzenia z okresu joldiowego, kiedy Bałtyk pozostawał w bezpośredniej łączności z dawnym Morzem Lodowcowym. Formy te, nie uzależnione od zimnej lodowatej wody jak relikty arktyczne, opanowały raczej wody górne i środowiska wód przybrzeżnych, wystawione na większe zmiany sezonowe warunków cieplnych; w większym stopniu niż ich krewniacy z wód otwartych Morza Północnego i Atlantyku przystosowały się one do rozcieńczonych, słonawych wód Bałtyku. Okres współczesny charakteryzuje utrudniona łączność wszechoceanu z rozcieńczonym środowiskiem wód bałtyckich. Fakt ten tłumaczy występowanie gatunków słodkowodnych i słonawowodnych jako odrębnych elementów obok atlantyckich i arktycznych. Znajdujemy w Bałtyku także imigrantów ostatniego okresu, świadczących o niepełnym „wysyceniu” biotycznym środowiska bałtyckiego. Imigranci, znalazłszy nie obsadzone nisze ekologiczne, czyli odpowiednie dla życia siedliska oraz dostateczne zasoby pokarmowe, przy osłabionej konkurencji międzygatunkowej, rozmnażać się mogą masowo w nowym środowisku, stając się elementem składowym fauny aktualnej. Oto przykłady imigrantów ostatniego okresu - Cordylophora caspia i mały krabik Rhithropanopeus harrisi obfitują w Zalewie Wiślanym, małż racicznica żyje w Zalewie Wiślanym i Szczecińskim. Ponadto występują: krab wełnistoszczypcy, widłonóg - Acartia tonsa, ślimaczek wodożytka i inne. Dodać wreszcie należy, że jako morze młode, datujące się od końca okresu lodowcowego, Bałtyk nie wytworzył gatunków ani rodzajów endemicznych - sobie właściwych, kontrastując pod tym względem z morzami starszymi, takimi jak Morze Śródziemne, lub całkowicie wyizolowanymi jak Morze Kaspijskie.
Denne zespoły zwierzęce Bałtyku można określić jako mało urozmaicone, a odnosi się to w szczególności do zespołów dna głębszego. Badania wykazały, że głębokie wody Bałtyku mają co najmniej trzy, albo cztery odrębne zespoły zwierzęce, charakteryzujące się dominacją różnych gatunków. W Zatoce Gdańskiej i środkowym Bałtyku panuje zespół rogowca, w którym ten mały małż jest głównym składnikiem na głębokościach niewielkich. Jednak na dnach głębszych, mulistych, ustępuje zimnowodnej faunie, reprezentowanej przez takie gatunki arktyczne, jak podwój, skorupiaki Pontoporeia femorata i Diastylis rathkei oraz sikwiaki Halicryptus spinulosus, a miejscami także Priapulus caudatus. Posuwając się ku północy, w kierunku Basenu Gotlandzkiego, tylko co przytoczony dla Głębi Gdańskiej zespół zimnowodny wybitnie ubożeje, gatunki ustępują, „wyklinowują się” i w najgłębszych środkowych rejonach z powodu słabego natlenienia wód zespół składa się wyłącznie z populacji obunoga Pontoporeia femorata i najbardziej odpornego na brak tlenu wieloszczeta Scoloplos armiger, który w swej czerwonej krwi ma hemoglobinę, ułatwiającą mu oddychanie nawet w cuchnącym siarkowodorem szlamie organicznym Głębi Gdańskiej. Posuwając się w kierunku zachodnim od wód Zatoki Gdańskiej, fauna denna wzbogaca się pod względem ilości gatunków i przyjmuje bardziej morski charakter. W Rynnie Słupskiej i Głębi Arkońskiej w dobrze odświeżanej, bardziej słonej wodzie na dominujące miejsce w zespole wysuwa się małż Astarte borealis, któremu na dnie słabo odświeżanej Głębi Bornholmskiej towarzyszy, a miejscami wysuwa się jako dominujący, zimnowodny rogowiec wapienny, większy od rogowca bałtyckiego o bardziej spłaszczonej, cieńszej białej skorupce. Bez porównania większą rozmaitością życia odznacza się dno zarośnięte, które na przestrzeni naszego morza różnicuje się w trzy główne siedliska: glony brunatnice u brzegów wyniosłych, klifowych, łąki podwodne, utworzone z roślinności kwiatowej jednoliściennej, rdestnicy i trawy morskiej, i z pokrywających najpłytsze dno zarośli ramienic, typowych dla najbardziej końcowego rejonu Zatoki Puckiej. Brunastnice mają faunę wyjątkowo ubogą: co najwyżej omułek, pąkla lub wieloszczet mały - Spirorbis, o spiralnie skręconej wapiennej skorupce, przytwierdzony tu i ówdzie do plech brunastnic. Najczęściej jednak burzliwe morze u brzegów kamienistych utrudnia powstanie jakiś więcej urozmaiconych i ustabilizowanych zespołów zwierzęcych. Łąki podwodne w najbardziej typowym skupieniu występują wzdłuż mielizny Rewa - Kuźnica od strony Małego Morza na głębokości 6-10m, ponadto tworzą jeszcze kilka mniejszych skupień przy Jastarni, Łebie, Darłowie i w Zatoce Pomorskiej. Jest to siedlisko obfitego i urozmaiconego zespołu zwierząt, skupiającego nie spotykane w innych środowiskach gatunki. Z drobnych rybek żyją tu: iglicznica, wężynka, cierniczek, kurek, ostropłetwiec i liczne inne, przeważnie młodociane formy. Spośród skorupiaków spotyka się zielonawe, harmonijne ze środowiskiem ubarwione podwoiki, przejrzyste zielonkawe drapieżne krewetki Palaemon adspersus i barwne skorupiaki szczeponogie Praunus flexousus. Całość zespołu daje przedsmak kolorystycznego życia mórz ciepłych...
Tak. Nawet to małe i płytkie Morze Bałtyckie, połączone jednak z resztą wód oceanicznych, jest cząstką wielkiej całości...