Gips jest materiałem pomocniczym do pobierania wycisków, odlewania modeli, wykonywania okludatorów. Gipsy dentystyczne dzielimy na: wyciskowe, modelowe i o podwyższonej twardości (twarde i supertwarde). Występuje on w postaci CaSO₄x2H₂O lub jako anhydryt CaSO₄. Czysty gips - alabaster jest śnieżnobiały. Ciężar właściwy gipsu wynosi 2,2-2,4 g/cm³. ma on twardość 2 w skali Mohsa. Rozpuszczalność gipsu w wodzie rośnie do temperatury 50⁰C i wynosi wtedy 0,27%. Gips źle przewodzi ciepło. Gips dwuwodny traci ľ wody w temperaturze powyżej 107⁰C. Podgrzany do temperatury 107-150⁰C przechodzi w gips półwodny i tężeje po zmieszaniu z wodą zwiększając objętość. Przemiał który pozostawia 50% proszku gipsowego na sicie - gips murarski, 30% - sztukatorski, 10% - modelowy, 5% - alabastrowy. Półwodny gips zmieszany z wodą tężeje w ciągu 5-10 minut dając twardą zbitą masę (kryształy). Procesowi tężenia towarzyszy wydzielanie ciepła i zwiększanie objętości. W miarę przechodzenia gipsu półwodnego w 2-wodny wielkość kryształów wzrasta. Im kryształy są większe tym odlew jest twardszy. Gips podczas wiązania pobiera więcej wody niż stracił podczas wypalania. Proszek gipsowy powinien przyjąć wagowo 18,6% wody lecz dodaje się 33%, tak aby stosunek gipsu do wody wynosił 2:1. Rozrabianie rozpoczynamy od wlania do miski gumowej wody. Potem łopatką rozsiewamy gips po wodzie, tak długo, aż nasyci się wodą bez mieszania. Papkę mieszamy do uzyskania konsystencji gęstej śmietany. Czynniki wpływające na czas tężenia gipsu dzielimy na przyspieszające (katalizatory) i zwalniające (inhibitory). Katalizatory to substancje przyspieszające zachodzenie reakcji ale nie biorące w niej udziału. Katalizatory zmniejszają twardość gipsu i zwiększają jego kruchość. Są nimi: NaCl, K₂SO₄, Na₂SO₄, AlCl₃, kwasy, sole tych kwasów prócz Fe₂SO₄, sól kwasu bromowodorowego, ługi. Inhibitory zwiększają twardość modeli gipsowych i są nimi: boraks, ałun glinowo-potasowy, wodne r-ry szkła wodnego, cukier, dekstryna, ocet, amoniak, kwas borowy, cytrynowy i mrówkowy, Ba(OH)₂ i gliceryna. Wiązanie gipsu przyspiesza mieszanie go z wodą o temperaturze 30⁰C, gdy woda ma temperaturę 30-50 czas wiązania się nie zmienia, a gdy powyżej 50 rośnie. Czas zestalania się gipsu jest odwrotnie proporcjonalny do czasu jego mieszania. Twardniejący gips zmienia swoją objętość o 1%, a rozszerzalność liniowa wynosi 0,3%.

Materiały izolacyjne: woda (izoluje 2 rodzaje gipsu), wodny r-r mydła (5%), szkło wodne (wodny r-r K₂SiO_{3 v} Na₂SiO₃), materiały błonotwórcze (na bazie kazeiny do izolacji gipsu od akrylu lub sole alginatu, które w kontakcie z CaSO₄ tworzą błonę alginianu wapnia tylko na gipsie idealnie czystym), silikonowe masy izolacyjne (polisiloksan), oliwa, wazelina oraz talk.

Metale: uciąganie na zimno zwiększa ciężar właściwy. Twardość się zmniejsza w wyższej temperaturze a zwiększa po obróbce mechanicznej.

Stopem nazywamy mieszaninę metali powstałą w procesie zgrzewania. Stopy dzielimy na jednorodne i niejednorodne. Stopy jednorodne to takie, w których 2 metale rozpuszczają się w sobie w stanie ciekłym, a po skrzepnięciu nie stanowią mieszaniny. Gdy obniżanie temperatury ciekłego r-r jednorodnego będzie szybkie, to powstające w wyniku krystalizacji kryształy wykażą niejednorodność budowy. Powstające w tych warunkach kryształy będą miały budowę niejednorodną. Przywrócenie prawidłowej budowy można uzyskać przez przeprowadzenie procesu homogenizacji. Stopy niejednorodne to takie, w których 2 metale rozpuszczają się w sobie w stanie ciekłym, ale są zupełnie nierozpuszczalne w stanie stałym (mieszanina). Stały roztwór graniczny obejmuje stopy, których składniki w stanie ciekłym są w sobie całkowicie rozpuszczone, a w stałym rozpuszczają się w ograniczonych proporcjach. Do stopów podstawowych zaliczamy wszystkie stopy złota, stali, stellit i łączna. Należą one do układów jednorodnych. Charakteryzują się odpornością na korozję.

7. Stal - stop żelaza, którym zawartość węgla wynosi 0,035-1,7%. Stop o zawartości 2,5-6% nazywamy żeliwem. Stale węglowe to takie, w których zawarte pierwiastki stopowe pochodzą z procesu hutniczego. Stale stopowe - stale, które zawierają pierwiastki ulepszające ich własności. Stale chromo-niklowe są stalami stopowymi, specjalnymi, kwasoodpornymi, posiadają odporność na korozję, stosowane są do stopów dentystycznych w składzie: 18-20% chromu, 8-10% niklu. Charakteryzują się dużą plastycznością, dają się na zimno kuć, walcować i uciągać, ich spoistość jest dużo większa od złota. Stal chromowo-niklowa jest stopem jednorodnym, zbudowanym z kryształów mieszanych w regularnym układzie.

7. Stopy chromowo-kobaltowe (stellity) zawierają w swym składzie 50% kobaltu, w którym rozpuszczone są chrom (20-30%), wolfram, molibden, mangan. Mają one dużą twardość, wysoką temperaturę topnienia, nie są kowalne. Kobalt zwiększa twardość i wytrzymałość stopów, chrom podnosi wytrzymałość, nikiel większa przewodzenie ciepła, obniża temperaturę topnienia, wolfram i molibden podnoszą twardość i wytrzymałość, mangan i krzem działają jako przeciwutleniacz, beryl ujednorodnia stop. Stopy te mają barwą srebrzystobiałą, gęstość 8-9, temperaturę topnienia 100-1475⁰C, wytrzymałość na rozciąganie w granicach stopów złoto-platynowych, są twardsze od stopów złota.

7. Stopy złota. Czyste złoto nie może być używane w technice dentystycznej ze względu na swoje własności fizyczne i chemiczne. Złoto stosuje się w postaci stopów, które wpływają na zmianę właściwości złota. Dodatkami stopowymi może być Pt, Pd, Ir, Ag, Cu, Ni. Najczęściej w skład stopów wchodzi Cu i Ag. Najniższa dopuszczalna karatowość stopu stosowanego w jamie ustnej może wynosić 18. Zmiana właściwości złota na skutek obecności dodatków stopowych polega na zwiększeniu twardości i wytrzymałości oraz sprężystości, obniżeniu temperatury topnienia.

a) stopy złota z miedzią i srebrem są stopami najczęściej stosowanymi w protetyce. Miedź zwiększa twardość i wytrzymałość oraz nadaje Au barwę czerwonawą, srebro nadaje kolor srebrzysty i obniża temperaturę topnienia stopu. Jeżeli Ag będzie przewyższało Cu, wówczas stop będzie miał zielonkawe zabarwienie. Z 18 karatowego stopu wykonuje się klamry, łuki, płytki ochronne dla licówek porcelanowych. Złoto 20—22 karatowe służy do wykonywania koron, mostów i nadbudowy koronowej zębów ćwiekowanych.

e) złoto z platyną tworzy stopy jednorodne w każdym stosunku procentowym. Platyna zwiększa twardość i sprężystość stopu, zachowując przy tym podatność na obróbkę mechaniczną. Najlepszym stopem tego typu jest stop złota z 3-10% platyny. Podczas obróbki mechanicznej metal musi być podatny na kucie, walcowanie, łatwy w polerowaniu. Obróbka mechaniczna bez utraty materiału niszczy budowę krystaliczną stopu, podnosi jego kruchość i twardość. W pewnych granicach temperatur budowa krystaliczna ulega zmianie, a wraz z nią zmieniają się właściwości fizyczne

l) dodatek niklu do stopu złota z miedzią i srebrem w ilości 15% podnosi sprężystość, wytrzymałość i twardość stopu, utrudniając jego obróbkę. Nikiel rozjaśnia barwę złota. Stop ten pozostaje sprężysty nawet po odlaniu

p) pallad ma właściwości wybielania stopu. W stopach ze złotem podnosi temperaturę topnienia, twardość i kruchość. Jest dodawany w zastępstwie platyny. Stop cechuje się odpornością na korozję.

7. stopy srebrowo-palladowe należą do stopów jednorodnych. Ich składnikami są: Ag (50-70%) i Pd (15-30%) oraz Au (25%), Pt (5%), Cu (10%) i Zn (1%). Srebro w protetyce może być stosowane wtedy, gdy nie będzie się stykało ze środowiskiem jamy ustnej (pod wpływem Cl i S czernieje). W połączeniu z Pd zachowuje się jak 18 karatowe złoto. Złoto polepsza odlewalność, plastyczność i zapobiega wchłanianiu tlenu i wodoru. Platyna zwiększa plastyczność i wytrzymałość stopu. Kanały odlewowe powinny być krótkie, grube i ustawione skośnie w stosunku do modelu woskowego. Przygotowanie formy do odlewu polega na jej wygrzaniu w piecu do temperatury 700⁰C przez 30 minut. Odlew przeprowadza się natychmiast po termicznej obróbce formy i pozostawia się go w masie osłaniającej do całkowitego jej ostudzenia.

Dentystyczne stopy odlewinowe dzielimy na szlachetne (Au, Pd, Pt) i nieszlachetne (Ag, Cu, Ni, Ti, Zn). Stopy dzielimy również na te do odlewania koron i mostów oraz lutowania. Oprócz koron i mostów ze stopów wykonuje się pilniki endodontyczne i łuki ortodontyczne. Składniki stopów to: Au (doskonała odporność na korozję, łatwość kształtowania, względnie niska temperatura topnienia), Pd (odporność na korozję, wyższa temperatura topnienia, duża twardość), Pt (wysoka temperatura topnienia, odporność na śniedzenie, duża twardość), Cu, Ag (podnoszą twardość), Zn (niska temperatura topnienia, przeciwutleniacz), Ko, Ni, Ti, Sn, I, iryd i ruten (zmniejszają wielkość ziaren). Au jest kowalne i ciągliwe. Do wykonywania wypełnień bezpośrednich używa się folii złotej lub złota matowego (adhezyjne lub gąbczaste), uzyskiwanego w procesie galwanoformingu. Według ANSI-ADA stopy dzieli się na wysokoszlachetne (>60%,>40%), szlachetne (>25%) i o przewadze metali nieszlachetnych (≤25%). Do najważniejszych cech stopów należą: przedział topnienia, gęstość, wytrzymałość i twardość. Stopy metali nie topią się w 1 określonej temperaturze lecz w pewnym przedziale topnienia. Solidus stopu to temperatura, w której w całości stop przechodzi w postać stałą, a likwidus w postać płynną. Gęstość stopu to jego masa w gramach zajmująca 1 cm³. Gęstość stopów dentystycznych waha się od 4,5 (stopy tytanowe) do 18 (stopy szlachetne). Elementy wykonywane ze stopów muszą mieć dobrą wytrzymałość, którą określa się za pomocą granicy plastyczności(siła przyłożona do metalu powodująca jego trwałe odkształcenie w MPa na jednostkę powierzchni). Do granicy plastyczności podawany jest też stopień odkształcenia spowodowany przez tą siłę w %. Twardość stopu jest cechą umożliwiającą jego polerowanie. Stopy twarde są trudniejsze do polerowania niż te o mniej wyraźnej granicy plastyczności. Stopy o dużej zawartości metali nieszlachetnych są twarde (do 425 kg/mm²) co może powodować ścieranie zębów przeciwstawnych (szkliwo - 343 kg/mm²). Biokompatybilność stopów wiąże się z ich podatnością na korozję. Im stop uwalnia więcej cząstek w procesie korozji tym jest mniej kompatybilny z tkankami (najmniej stopy nieszlachetne). Stopy metali nie są estetyczne dlatego pokrywa się je tworzywami akrylowmi lub porcelaną. Najważniejszą cechą jaką posiadają stopy do uzupełnień metalowo-porcelanowych jest ich zdolność do łączenia się z porcelaną za pomocą warstwy tlenków na ich powierzchni (gal, ind lub cynk inicjują powstanie warstwy tlenków na powierzchni stopów wysokoszlachetnych). Solidus stopu pod takie uzupełnienia musi być wyższy niż temperatura wypalania porcelany (dużo Pt i Pd). Istotny jest stopień ekspansji termicznej, który w tym przypadku musi być o 0,5x10^-6 większy w stopie niż w porcelanie. Problemami takich uzupełnień są przebarwienia (Cu, Ag) oraz możliwość oderwania się płata porcelany od uzupełnienia metalowego. Lutowia stanowią specjalny rodzaj stopów do łączenia łuków z pierścieniami lub klamer z protezą częściową. Lutowanie to zgrzewanie 2 metali w temperaturze <425⁰C, a lutowanie twarde >425⁰C. W procesie lutowania używa się topników (czyszczą powierzchnię stopu z warstwy tlenków) co umożliwia zwilżanie powierzchni stopu i łatwość napływania lutowia (boraks - uwodniony boran sodowy dla złota, związki F dla stali nierdzewnej i tinol - Sn, salmiak i gliceryna). Likwidus lutowia musi być niższy od solidusa stopu o ok. 200⁰C. Lutowie powinno posiadać jednorodną budowę strukturalną, trwale spajać części łączone, mieć skład jak najbardziej zbliżony do składu części lutowanych, dobrze zapływać w szczeliny. Mechanizm lutowania polega na wzajemnej dyfuzji cząsteczek metali lutowanych i lutowia. Tylko te metale dają się łatwo lutować, które mają zdolność dyfundowania między sobą oraz nie utleniają się w stanie płynnym (metale szlachetne). Materiały pomocnicze: stopy niskotopliwe, ortęcia, stopy ćwiczeniowe, łączna, stale. Są one niejednorodne, o temperaturze topnienia 60-200, ich składnikami są: ołów (polepsza wł. odlewnicze, obniża tt.), antymon (^twardość, zmniejsza kurczliwość, tt.), cyna (^ twardość, zmniejsza tt., poprawia płynność), bizmut (obniża tt., polepsza właściwości odlewnicze), glin - przeciwutleniacz, Zn, Cu, kadm.

Akryle mogą być miękkie i elastyczne oraz twarde i sztywne. Są stosowane do sporządzania płyty protezy ruchomej, zębów do protez, licowania mostów metalowych. Proces polimeryzacji: metakrylan metylu polimetakrylan metylu. Masa monomeru wynosi 100. Jest on lotnym płynem o temperaturze wrzenia 100⁰C i słodkawym zapachu (toksyczny). Polimer - ciałem stałym nie mającym ciśnienia parowania. Inicjatorem jest nadtlenek benzoilu rozkładany do wolnych rodników przez ogrzewanie lub dodatek aminy biogennej. W pierwszym wypadku w temperaturze 74⁰C, w drugim w temperaturze pokojowej. Po inicjacji procesu wolne rodniki łączą się z wiązaniami podwójnymi monomeru, a te z innymi monomerami dając łańcuch. Podczas polimeryzacji wydziela się ciepło (kontrola ze względu na ciśnienie parowania monomeru). Gęstość polimeru jest 25% większa niż monomeru dlatego dochodzi do skurczu polimeryzacyjnego (objętościowy - 6%, liniowy - 2%). Polimer usieciowany to taki, w którym łańcuchy łączą się ze sobą za pomocą dodatkowych podwójnych wiązań. Wiązania te uzyskuje się przez dodanie glikolu dimetakrylanowego. Polimery usieciowane są bardziej odporne na rozpuszczalniki organiczne (aceton) i pęknięcia na powierzchni tworzywa. Skład: proszek (polimer, nadtlenek benzoilu, barwniki, nitki z tworzyw sztucznych, dwutlenek tytanu) i płyn (monomer, amina organiczna, inhibitor, czynnik zapewniający wiązanie sieciowe, plastyfikatory, sole bizmutu lub uranu). Akryle mają małą wytrzymałość, umiarkowaną elastyczność, wysoką odporność na zużycie, małe przewodnictwo cieplne, niską temperaturę odkształcania (95⁰C), duży skurcz objętościowy (polimer: monomer= 3:1), wysoką sorpcję wody, niską rozpuszczalność, dobrą adhezję do zębów akrylanowych, słabą do metalu i porcelany (4-META), są kruche i miękkie. Różnica między akrylanami polimeryzowanymi termicznie, chemicznie: w 2 występuje większa ilość resztkowego monomeru - podrażnienia tkanek, gorsze właściwości. Akrylany do wyrobu protez są modyfikowane dodatkiem gumy butadienowo-styrenowej oraz przez zastosowanie kopolimerów. Te 1 mają większą odporność na gwałtowne uderzenia i mniejszą sztywność. Kopolimery powstają przez dodanie metakrylanu butylu lub hydroksyetylu, co powoduje, że akryle są bardziej odporne na pękanie pod wpływem gwałtownych obciążeń lub bardziej elastyczne. Polimery mogą być modyfikowane ftalanem dibutylu (elastyczność) oraz wypełniaczami nieorganicznymi (stałość kształtu - łyżki wyciskowe). Do pracy stosuje się technikę ciasta akrylanowego. Miesza się proszek z płynem w stosunku 3:1. Do fiolki nalewa się płyn, dodaje się proszek do całkowitego zaabsorbowania płynu. Substancja przechodzi przez kolejne fazy: mokrego piasku (gdy unosimy masę na nożyku nie rozlewa się), pęcznienia (powierzchowna otoczka zostaje rozpuszczona, płyn wnika do wnętrza ziaren), rozklejania (pękanie= i łączenie się łańcuchów, nadmiar polimeru wypychany jest na górę), nitek (występują długie niteczki, masa jest lepka), ciasta akrylowego (masa nie jest lepka, wyjmuje się ją z naczynia, jest plastyczna, nakłada się ją do puszek) i wstępnej polimeryzacji (masa gumowata, elastyczna, coraz twardsza). Gdy materiał ma postać ciasta nakładamy go do formy gipsowej. Model woskowy umieszcza się w składanej puszce polimeryzacyjnej i zatapia w gipsie. Potem usuwa się wosk, gips pokrywa izolatorem alginatowym, nakłada się ciasto akrylowe, przykłada płatek plastikowy, dociska i odcina się nadmiar ciasta, usuwa płatek. Zamyka się szczelnie puszkę, wkłada się ją do termicznej łaźni wodnej (78⁰C, 8 godzin), a później chłodzi, otwiera, czyści protezę i ją wykańcza. Protezy powinny być przechowywane w wilgotnym środowisku, do czyszczenia nie powinny być używane mocno abrazyjne pasty, protezy nie powinny być czyszczone w gorącej wodzie. Miękkie tworzywa podścielające dzielimy na stosowane długoterminowo, leczniczo i krótkoterminowo.

Porcelana jest stosowana do koron metalowo-porcelanowych. Cechuje się doskonałą estetyką i transparencją, jest mało podatna na korozję i zużycie. Jej wadą jest kruchość. Aby ją wzmocnić napala się ją na strukturę metalową. Składa się z krzemionki, trójtlenku glinu i skalenia. Te składniki są ogrzewane z topnikami (tlenki lub węglany Na, Li, B), które powodują, że powstaje szkło, które ulega krystalizacji czemu towarzyszy wytwarzanie leucytu. Porcelana stomatologiczna składa się z matrycy (szkło) z kryształami leucytu. Taka porcelana może być znowu stopiona by dodać barwniki. Potem porcelanę rozdrabnia się do proszku. Porcelany dzielimy na: wysokotopliwe (1288-1371⁰C), średniotopliwe (1093-1260⁰C) i niskotopliwe (871-1066⁰C). Porcelana charakteryzuje się wytrzymałością poprzeczną (zdolność do wytrzymywania obciążeń łamiących - wypadkowa wytrzymałości na zgniatanie i rozciąganie 56-446MPa). Współczynnik rozszerzalności termicznej wynosi 12x10^-6/⁰C. Kolor ma 3 cechy: barwę, kontrast i nasycenie. Porcelana składa się z kilku warstw napalanych na strukturę metalową. Uszkodzenie połączenia porcelana-metal może być przyczyną: zbyt małej lub grubej warstwy tlenków na powierzchni stopu, duża różnica współczynnika rozszerzalności termicznej między stopem i porcelaną (0,5x10^-6/⁰C). Struktura metalowa powinna mieć grubość do 0,5mm, poddaje się ją procesowi odgazowania (usuwa się domieszki w stopie i inicjuje powstawanie warstwy tlenków). Pierwszą warstwą napalaną na metal jest porcelana opakerowa (maskuje kolor stopu - proszek miesza się z wodą, pastę poddaje się wibracji, odlewa się wodę, napala się w piecu na stop). Później nakłada się porcelanę przydziąsłową i do brzegów siecznych (1-żółta, 2-przeźroczysta). Ostatnią warstwą porcelany jest glazura (zapewnia połysk). Korony porcelanowe charakteryzują się doskonałą estetyką. Korony pochewkowe wytwarza się przez zastosowanie wytrzymałej porcelany rdzeniowej zamiast stopu. Innym sposobem wykonania koron pochewkowych jest zastosowanie porcelany odlewanej (dobra wytrzymałość poprzeczna). Licówki porcelanowe to uzupełnienia kosmetyczne mocowane do wargowej powierzchni zębów. Szkliwo wytrawia się kwasem, a porcelanę wiąże za pomocą żywic. Licówki wykonuje się przez napalanie porcelany na folię platynową. Wkłady porcelanowe są estetyczne. Wykonuje się je przez napalenie porcelany na model gipsowy zęba.

Woski to estry wyższych kwasów tłuszczowych z wyższymi 1-wodorotlenkowymi alkoholami lub steroidami zawierającymi wolne kwasy tłuszczowe, barwniki, olejki eteryczne. Ze względu na pochodzenie dzielimy je na: mineralne (parafina, stearyna, ozokeryt), zwierzęce (olbrot, pszczeli, tłuszcze zwierzęce), roślinne (japoński, Karnauba, kalafonia, żywica Dammar). Parafina jest mieszaniną wyższych węglowodorów nasyconych zawierających więcej niż 20 C w cząsteczce. Jest ciałem stałym, bezbarwnym, bez smaku i zapachu o temperaturze topnienia 40-70, bierna chemicznie. Stearyna jest mieszaniną kw. Stearynowego i palmitynowego. Obniża temperaturę topnienia, krucha, bierna chemicznie. Ozokeryt - wosk ziemny z kopalin, mieszanina wielkocząsteczkowych węglowodorów, zawiera 50% parafiny. Wosk pszczeli - żółty, kruchy, mięknie w temperaturze 35, t.t.=63-66, struktura ziarnista. Olbrot - z jam głowowych i szpiku kostnego kaszalota - twardy, kruchy, t.t.=45 - wosk modelowy. Tłuszcze zwierzęce zmniejszają kruchość i twardość - wosk modelowy. Japoński - ziarna drzewa woskowego, jasnożółty, t.t.=52-55, mała lepkość - masy wyciskowe, wosk odlewowy. Karnauba z palm brazylijskich, t.t.=85 - wosk odlewowy. Kalafonia - żywica z drzew iglastych - gęsta, jasnożółta, t.t.=105-135, krucha, łamliwa, wosk kleisty i odlewowy. Żywica Dammar - z drzew szpilkowych, mieszanina terpentyn, mięknie w temperaturze 75, topi się w 150 - wosk kleisty. Woski dzieli się na modelowe, odlewowe i kleiste. Wosk modelowy (biały, różowy) służy do wykonywania wzorników zwarciowych, wstępnego modelowania przęseł mostów i prac pomocniczych. Składa się z: wosku pszczelego, Karnauba, parafiny, stearyny i obbrotu. Wosk odlewowy służy do sporządzania elementów protez, które w odlewnictwie zostaną zamienione na stopy metali. Głównym składnikiem jest wosk Karnauba, który nadaje twardość i podnosi temperaturę topnienia do 85⁰C. Jest ostrokonturowy i spala się całkowicie, pszczeli, stearyna, parafina, japoński, barwniki. Wosk kleisty składa się z żywicy Dammar, wosku pszczelego, Karnauba i kalafonii i służy do łączenia odłamów protez podczas ich lutowania, sklejania wycisków gipsowych i części złamanych. Wosk wyciskowy staje się plastyczny w temperaturze jamy ustnej (można w niej pracować bez ograniczeń czasowych). Zawiera mieszaninę wosków i żywic syntetycznych miękkich i jest stosowany do wycisków czynnościowych przy bezzębiu. W trakcie pracy z woskiem odlewowy wykorzystujemy technikę traconego wosku. Wykonuje się na wycisku model woskowy zęba, umieszcza się go na sztyfcie. Wszystko pokrywa się ogniotrwałą masą osłaniającą. Zanurza w pierścieniu gipsowym, wkłada do pieca. Wypala się wosk. Za pomocą pierścienia obrotowego przez sztyft wlewa się rozgrzany stop metalu (siła odśrodkowa). Gdy stop ostygnie rozbija się gipsowy pierścień. Stop się moczy w kwasach, czyści i poleruje. Ze względu na złożoną budowę wosków mówi się o ich przedziale topnienia. Ważne jest aby po spaleniu nie pozostawał popiół. Płynięcie jest zależne od temperatury, składu wosku, siły powodującej odkształcenie i czasu jej działania. Płynięcie w temperaturze jamy ustnej jest niepożądane (zniekształcenie modelu). Wosk charakteryzuje się dużym stopniem rozszerzalności termicznej (22-37,5⁰C - 323x10^-6/⁰C). Naprężenie szczątkowe powstaje w wosku podczas jego podgrzewania, oziębiania, zginania, wygładzania powierzchni. Naprężenia te zostają uwolnione w trakcie jego ogrzewania, co może spowodować zmianę kształtu modeli woskowych. Woski modelowe wykorzystuje się do wykonywania modeli koron, wkładów lub mostów. Są dostępne pod postacią pałeczek lub płytek. Zawierają one wosk Karnauba, parafinę, wosk pszczeli.

Amalgamaty to mieszanki stopu srebra i rtęci. Stop srebra składa się z: Ag, Sn, Cu. Ma on małe cząsteczki o kształcie sferycznym i nieregularnym. Świeżo zmieszany amalgamat jest plastyczny. Po kilku minutach zaczyna twardnieć. Amalgamaty są stosowane głównie w zębach bocznych (zastępowane przez kompozyty i porcelanę). Obecnie stosuje się stopy srebra o dużej zawartości Cu - są bardziej wytrzymałe i trwałe oraz bardziej odporne na korozję. Amalgamaty zawierające mieszane cząstki wymagają większej siły niż te o cząstkach sferycznych podczas kondensacji amalgamatu w ubytkach. Lecz pozwalają one na lepsze ukształtowanie listwy brzeżnej i punktów stycznych. Rtęć w temperaturze pokojowej jest płynnym metalem, który miesza się z cząsteczkami stopu. Do mieszania stosuje się kapsułki jednorazowe i wstrząsarkę. Amalgamacja to wiązanie stopu srebra z rtęcią. Stop rozpuszcza się w rtęci, co prowadzi do krystalizacji i twardnienia amalgamatu. Amalgamat zawiera dużą ilość cząstek stopu srebra (gamma) otoczonych przez stop miedź-cyna (gamma1) i srebro-miedź (eta) AgSnCu+HgAgHg+CuSn+CuSnHg. P amalgamacji nie ma nie związanej Hg. Amalgamat ma dużą wytrzymałość na siły zgryzowe. Po związaniu amalgamatu nie powinno dojść do zmiany objętości wypełnienia. Zmiana objętości jest ujemna, gdy amalgamat się kurczy, dodatnia, gdy się rozszerza. Zmiana wymiarów po 24h nie może być większa niż 20μm/cm. Płynięcie stanowi zmianę objętości amalgamatu po obciążeniu siłą (zniekształcenie). Amalgamaty ulegają śniedzeniu i korozji (na powierzchniach źle wypolerowanych). W pracy z amalgamatem występują 4 etapy: mieszani, kondensacja, modelowanie i wykańczanie. Mieszanie przeprowadza się w amalgamatorze. Celem amalgamacji jest uzyskanie dobrej adaptacji amalgamatu do ścian i brzegów ubytku. Podczas kondensacji ubytek musi być odizolowany od dostępu wilgoci. Prawidłowo skondensowany amalgamat zaczyna twardnieć po kilku minutach. Wtedy kształtujemy amalgamat za pomocą ostrych narzędzi, później polerujemy. Po 24h ostatecznie polerujemy i wykańczamy wypełnienie.

Cementy - połączenia sproszkowanych tlenków z płynem. Są używane do osadzania koron i mostów, izolacji termicznej, jako materiał do wypełnień czasowych, podkłady i linery. Wyróżniamy cementy glasjonomerowe i glasjonomerowe hybrydowe, cynkowo-polikarboksylowe (należą do cementów wodnych i służą do ostatecznego osadzania koron i mostów, produkowane jako proszek - tlenek cynku i płyn - r-r kwasu poliakrylowego, które reagując dają poliakrylan cynku, mają umiarkowaną lepkość i wytrzymałość, wiązanie ze szkliwem i pH, lekka nadwrażliwość pozabiegowa), cynkowo-fosforanowe (do ostatecznego cementowania uzupełnień protetycznych, nadwrażliwość pozabiegowa, składa się z tlenku cynku, magnezu i barwników - proszek oraz r-r kwasu fosforowego, jest lepki, szybko wiąże, ma dobre właściwości mechaniczne, małą grubość, niską rozpuszczalność, wysoką kwasowość i odporność na zgniatanie), tlenkowo-cynkowo-eugenolowe (działają kojąco na miazgę, do ostatecznego osadzania koron, proszek: tlenek cynku, kalafonia, octan cynku, 3:1, płyn: eugenol, ma umiarkowaną wytrzymałość, średnie pH), cement siarczany - fleczer (ZnO+ZnSO₄+H₂O, działanie antybakteryjne, tymczasowe zabezpieczenie ubytków), cementy na bazie Ca(OH)₂ (2 pasty: 1-Ca(OH)₂+wypełniacz, 2-płynny polisalicylan, bakteriobójcze, pobudzają tworzenie zębiny, tymczasowe), cement fosforanowy (uniwersalny, bezpieczny dla miazgi, słabo przewodzi ciepło, łatwo się zarabia, przylepny, nieprzepuszczalny dla RTG), cement polikarboksylowy (proszek: ZnO, MgO, płyn: 40% r-r kwasu poliakrylowego, przylega do powierzchni).

Materiały wyciskowe służą do pobrania negatywowego modelu uzębienia pacjenta, z którego zostanie wykonany właściwy model gipsowy. W związku z tym potrzebne jest dokładne odwzorowanie pola protetycznego. Materiał wyciskowy musi być obojętny biologicznie, mieć przyjemny smak i zapach, łatwo się uplastyczniać, szybko tężeć w jamie ustnej, dobrze odwzorowywać pole protetyczne, mieć odpowiednią miękkość i zachowywać kształty oraz umożliwić dezynfekcję wycisku. Masy wyciskowe dzielimy na sztywne: gips, masy żywiczno-woskowe, gutaperka, woski wyciskowe, masy tlenkowo-cynkowo-eugenolowe oraz elastyczne: masy hydroksykoloidalne i elastomery.

1. Gips składa się z CaSO₄xH₂O ze środkami zapachowymi i barwiącymi; Dodatek kredy lub talku zwiększa jego łamliwość; zawiera katalizatory: K₂SO₄ i NaCl oraz inhibitory (boraks, cytrynian sodu, ałun), jego podstawę tworzy gips modelowy - do wycisków bez podcieni

2. Masy żywiczno-woskowe są termoplastyczne (60⁰C) - masy stensa, mieszanina substancji plastycznych (żywice, szelak, kalafonia), zmiękczających (fosforan krezolu i fenolu, kwas stearynowy, palmitynowy, oleinowy), wypełniających (talk) i barwników. Służą do wykonania modeli zębów przeciwstawnych i modeli do łyżek wyciskowych.

3. gutaperka uzyskiwana jest z drzew podzwrotnikowych, koagulowana przy pomocy pary wodnej, plastyczna w temperaturze 40-60⁰C

4. woski wyciskowe stają się plastyczne w temperaturze 37⁰C, dzięki czemu czas pracy w jamie ustnej nie jest ograniczony. Zawierają mieszaninę wosków i żywic syntetycznych, są stosowane do wycisków czynnościowych przy bezzębiu.

5. masy tlenkowo-cynkowo-eugenolowe - masy oleisto-żywiczne do pobierania wycisków na łyżkach wyciskowych przy bezzębiu. Nie zmieniają szybko swojej objętości, ale są kruche, Skład: ZnO, eugenol, żywica, oleje roślinne; 2 tuby: pasta i katalizator.

6. masy agarowe preparowane z morskich wodorostów, które z wodą tworzą koloid. Dodatkiem jest boraks (0,2%) i K₂SO₄. masy mają dużą wytrzymałość i dokładnie odwzorowują pole protetyczne, są stosowane do powielania modeli roboczych

7. masy alginatowe (nieodwracalne) do wycisków na modele diagnostyczne, przy bezzębiu, do wykonania łyżek indywidualnych. Są preparatami hydroksykoloidowymi przechodzącymi w żel. Jony wapnia łączą się z solami kwasu algowego - żelowanie. Mają dobry smak i zapach, gładkość powierzchni, małą wytrzymałość mechaniczną, wyciski są dokładne ale w ciągu 1h zmieniają objętość o 10%. Skład: alginian sodu/potasu, ziemia okrzemkowa, CaSO₄, Na₂SO₄, mentol i barwniki. 2Na₂SO₄+3CaSO₄Ca₃(PO₄)₂+3Na₂SO₄, Na alginian+CaSo₄+H₂OCa alginian+Na₂SO₄.

8. elastomery dzielimy na poliwinylosiloksanowe i polimetylosiloksanowe, są uniwersalne, zawierają polimer i katalizator i składają się z bazy i materiału korekcyjnego. Występują w postaciach heavy body, regular body i light body

1. kauczuki polimetylosiloksanowe są masami o kondensacyjnym procesie tężenia mają dużą elastyczność i dają możliwość odlania kilku modeli z 1 wycisku, ale polimeryzują długo i mają wysoki współczynnik rozszerzalności termicznej. Głównym składnikiem jest elastomer silikonowy, płynny silikon i tlenek cynku.

2. Kauczuki poliwinylosiloksanowe są masami o addycyjnym procesie tężenia, polimeryzacja przebiega na zasadzie dopełniacza, nie ma związków ubocznych, masa przez dłuższy czas nie zmienia objętości

9. masy polisulfidowe zawierają polimer polisulfidowy, dwutlenek tytanu, tlenek cynku i siarkę. Masy te nie tolerują zawilgoceń w czasie pobierania wycisku, mogą ulegać zmianom objętościowym, są elastyczne

10. masy polieterowe chemoutwardzalne do wycisków pod protezy stałe mają najmniejszą kurczliwość i można wielokrotnie odlewać model z 1 wycisku. Masa ma krótki czas tężenia. Pasta podstawowa zawiera polimer, wypełniacz i plastyfikator, w 2 tubie jest wypełniacz, katalizator i plastyfikator.

11. masy polieterowe światłoutwardzalne są dostępne w 2 pastach. Jest to elastyczna żywica uretanu dimetakrylanowego. Ma dobra elastyczność i małą kurczliwość.

Materiały ogniotrwałe: piasek, talk, grafit, glina, węgiel drzewny, masy ogniotrwałe (do stopów niski, średnio i wysoko topliwych)

Materiały cierne służą do szlifowania i polerowania. Materiały do szlifowania są twardsze, a do polerowania miększe od tego co szlifujemy. Diament, karbokorund (syntetyczny SiC), korund Al₂O₃), elektrokorund (uzyskiwany z prażenia boksytu), szmergiel (odmiana korundu z kwarcem, magnetytem i krzemianami), kreda (CaCO₃), pasty do polerowania.

Materiały do wypełnień

Kompozyty są estetyczne, odporne na zużycie lecz nie uwalniają fluoru. Kompomery są mniej odporne na zużycie i uwalniają. Glasjonomery hybrydowe w znacznym stopniu uwalniają fluor, ale są mniej odporne na zużycie i nie stosuje się ich do wypełnień w zębach bocznych. Cementy glasjonomerowe uwalniają więcej fluoru

1. Kompozyty są zalecane do wypełnień ubytków klas I, III, IV i V u pacjentów z nieznacznymi siłami zgryzowymi. Dzielimy je na kompozyty o dużej gęstości, płynne, laboratoryjne i z mikrowypełniaczem. Kompozyty składają się z matryce polimerowej, wypełniacza oraz silanu (czynnik wiążący). Cząstki wypełniacza mają wielkość 0,5-3μm lub 0,04μm. Jako wypełniaczy używa się kwarcu, krzemionki oraz szkła barowego, glinowego, cynkowego i strontowego. Nie zapewniają one kontrastu w RTG. Tylko mikrowypełniacz ze strontem terbem i cynkiem są kontrastowe. Matryca polimerowa zbudowana jest na bazie dimetakrylanów lub dimetakrylanów uretanowych. Najczęściej stosuje się aktywacje światłem widzialnym w obecności aminy organicznej. Stosowana jest także aktywacja chemiczna (nadtlenek benzoilu). Materiały kompozytowe charakteryzują się: małym stopniem ścieralności, skurczem polimeryzacyjnym i sorpcją wody, współczynnikiem rozszerzalności cieplnej takim jak ząb, dużą odpornością na złamanie i gamą kolorów, kontrastem w RTG, dobrym wiązaniem ze szkliwem i zębiną oraz łatwością pracy. Aby zapewnić dobre połączenie kompozytu z zębem trzeba wytrawić kwasem powierzchnię szkliwa. Kompozyty światłoutwardzalne występują w postaci 1 pasty do strzykawki, a chemoutwardzalne w formie 2 past. 1 strzykawka zawiera inicjator/katalizator, w 2 znajduje się aktywator. Obie pasty trzeba energicznie zmieszać.

2. Kompomery to modyfikowane kompozyty zawierające polikwasy. Są wykorzystywane do miejsc o mniejszych naprężeniach u pacjentów ze średnim ryzykiem próchnicy. Kompozyty zawierają monomer z grupą polikwasów oraz szkło krzemowe uwalniające fluor. Cząsteczki wypełniacza mają wielkość 0,7-5μm. Występują w postaci 1 pasty w kompiulach i strzykawkach. Kompomery uwalniają fluor lecz nie pobierają go z past.

3. Glasjonomery są używane do ubytków przyszyjkowych klasy V u pacjentów z wysokim ryzykiem próchnicy. Składają się z proszku i płynu. Proszek to szkło Al.-Si. Płyn stanowi r-r polimerów i kopolimerów kwasu akrylowego. Występują one w słoiczkach i kapsułkach. Na papierowej podkładce umieszcza się proszek i płyn i miesza je.

4. Glasjonomery hybrydowe (modyfikowane żywicą) służą do wypełniania ubytków poza działaniem dużych naprężeń u pacjentów z wysokim ryzykiem próchnicy. Składają się one z proszku i płynu. Płyn zawiera monomer, polikwas i wodę. W czasie pastowania zębów fluor jest wchłaniany, a później uwalniany. Występują w kapsułkach.

---