2. Podstawowe cechy systemu rehabilitacji
Koncepcję nowoczesnego systemu rehabilitacji wyraził w najprostszy sposób W. Dega, wymieniając jej cztery podstawowe cechy:
powszechność, tzn,, że obejmuje ona główne dyscypliny w lecznictwie zamkniętym i otwartym;
wczesne zapoczątkowanie, możliwie jeszcze w okresie leczenia;
kompleksowość, tj. uwzględnianie od początku wszystkich aspektów rehabilitacji;
ciągłość, tzn,, że rehabilitacja lecznicza ma zabezpieczoną ciągłość z rehabilitacją zawodową i społeczną.
Powszechność rehabilitacji wyraża się w pełnej dostępności do oddziaływań rehabilitacyjnych dla wszystkich, wymagających tego osób. Bez rehabilitacji większość osób z ograniczeniami zostaje niepełnosprawnymi do końca życia, zaś u innych stopień ograniczenia sprawności jest niewspółmiernie rozległy w stosunku do rodzaju i przebiegu schorzenia. Samoistna rehabilitacja nie zastąpi rehabilitacji profesjonalnej, zwłaszcza w zakresie uruchamiania mechanizmów kompensujących braki. Jeśli powszechności rehabilitacji będzie towarzyszyła rozsądna bezpłatność, to stanie się to szczególnym wyrazem dobrze realizowanej polityki społecznej w odniesieniu do problemów ludzi niepełnosprawnych.
Wczesne zapoczątkowanie rehabilitacji oznacza dwie kwestie:
przesunięcie rehabilitacji już do fazy leczenia oraz
rozpoczęcie rehabilitacji od najwcześniejszej fazy życia, jeśli uszkodzenie ma charakter wrodzony, tzn. jest pochodzenia genetycznego lub nabyte w okresie płodowym.
W przypadku uszkodzeń wrodzonych, wczesne rozpoczęcie rehabilitacji, zapobiega ukształtowaniu się wadliwych nawyków, które są często niemożliwe do warunkowania w późniejszym okresie. Zawsze jest lepiej zapobiegać niż leczyć.
Ideę wczesnej rehabilitacji powinno realizować się poprzez:
jak najwcześniejsze rozpoznanie uszkodzeń;
rozpoznanie ograniczeń natury społecznej, czyli utrudnień życiowych;
holistyczne rozwiązywanie problemów zdrowotnych i społecznych osoby wspólnie z rodzicami;
wczesne leczenie, protezowanie oraz likwidowanie barier;
pomoc rodzinie w rozwiązywaniu całokształtu problemów poprzez doradztwo rehabilitacyjne.
Potrzebne są więc tzw. programy rehabilitacyjne w zależności od schorzeń - np. program rehabilitacji kardiologicznej czy rehabilitacji po udarze mózgu.
Kompleksowość rehabilitacji wyraża się we wszechstronnych działaniach usprawniających i przywracających naruszoną sprawność organizmu. Działania kompleksowe obejmują: leczenie, leczenie usprawniające, działania kompensacyjne, działania przystosowawcze.
Leczenie oznacza zespół zabiegów leczniczych np. operacyjnych, pielęgnacyjnych poszerzonych o rozważania wokół sytuacji życiowej osoby, uwarunkowanej np. wiekiem - człowiek młody a człowiek w wieku podeszłym.
Leczenie usprawniające obejmuje podniesienie i przywrócenie naruszonej sprawności w stopniu możliwym, m.in. poprzez kinezyterapię uzyskujemy optymalny stan fizjologiczny układu krążenia.
Działania kompensacyjne są ukierunkowane na rozwój nowych możliwych sprawności, np. nauka czytania systemem Braile"a, gdy utrata wzroku jest nieodwracalna.
Działania przystosowawcze mają na celu tworzenie ułatwień w prawidłowym funkcjonowaniu osoby z naruszoną sprawnością - pomoc osobom samotnym, zatrudnienie w zakładzie pracy chronionej, przebudowa mieszkania i jego adaptacja do potrzeb osoby niepełnosprawnej.
W rehabilitacji, jako w kompleksowym postępowaniu, rozróżniamy trzy kierunki działania: leczniczy, (medyczny), zawodowy i społeczny; stąd przyjęte są obecnie określenia:
rehabilitacja lecznicza (medyczna),
rehabilitacja zawodowa,
rehabilitacja społeczna.
W zależności od rodzaju uszkodzenia, kompleksowość w rehabilitacji jest realizowana w sposób swoisty i posiada charakter szczegółowy. Zawsze należy opracować program przeznaczony dla konkretnej osoby.
Kompleksowość w rehabilitacji jest nadrzędną cechą dobrze rozumianej i realizowanej rehabilitacji. Wyraża się ona w skoordynowanym działaniu zespołu składającego się z różnych specjalistów, a także pacjenta. W praktyce na poziomie specjalistycznych ośrodków rehabilitacyjnych, zasada ta jest realizowana. Niestety, na poziomie opieki podstawowej i w niektórych placówkach specjalistycznych, nie ukierunkowanych na rehabilitację, zespoły takie nawet nie funkcjonują, a lekarze prezentują niską świadomość rehabilitacyjną, często nawet i wtedy, gdy ordynują zabiegi usprawniające.
Ciągłość w rehabilitacji bywa niekiedy określana terminem -systematyczność. Rehabilitacja jest efektywna, gdy zabiegi usprawniające są realizowane systematycznie, a nie „od przypadku do przypadku". Nieuzasadnione przerwy, bądź zaniedbania opóźniają uzyskanie widocznych rezultatów rehabilitacji, obniżają motywację do rehabilitacji, a najczęściej przynoszą wręcz nieobliczalne szkody.
Wynikiem braku ciągłości jest pozbawienie pacjentów zabiegów rehabilitacyjnych, po wypisaniu ze szpitala bądź zakończeniu leczenia. Warto tu zauważyć, że okresowy pobyt w sanatoriach o profilu rehabilitacyjnym, czy okazjonalne zabiegi w placówkach rehabilitacyjnych, nie do końca zastępują zasadę ciągłości.
Cele i rodzaje rehabilitacji.
Aby przezwyciężyć ograniczoną sprawność poprzez rehabilitację ukierunkowaną na klienta powinno osiągnąć się następujące cele:
ekonomiczny, mający na względzie pełną lub zwiększoną niezależność;
medyczny, uwzględniający poprawę stanu fizycznego i fizjologicznego jednostki;
prawny, uwzględniający status osoby nie korzystającej z przysługujących uprawnień osobom niepełnosprawnym;
zawodowy, dążący do uzyskania statusu osoby pracującej w systemie integracyjnym;
psychologiczny, zwracający uwagę na to, że niepełnosprawny powinien stać się osobą akceptującą niepełnosprawność, z poczuciem sprawstwa i sensu życia;
socjologiczny, akceptujący to, że niepełnosprawny powinien stać się osobą zintegrowaną z grupą rodzinną, rówieśniczą, społeczną, lokalną, zawodową itp.;
ogólny, polegający na tym, że w definicji własnej osoby niepełnosprawny powinien stać się osobą, która osiągnęła (osiąga) cele zdrowotne i rehabilitacyjne.
Zakres celów i usług rehabilitacyjnych w Polsce został kompetentnie nakreślony w Programie Rządowym z dnia 5. 10. 1993 r. Jest on w pełni zgodny ze Światowym Programem Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych - załącznikiem do Rezolucji Ogólnego Zgromadzenia ONZ z dnia 9 grudnia 1975 r. W Programie Rządu RP stwierdzono:
Rehabilitacja i usługi rehabilitacyjne spełniają istotną rolę w działaniach na rzecz osób niepełnosprawnych zwłaszcza w zakresie:
wczesnego wykrywania, diagnozowania i interwencji,
w ograniczaniu skutków niepełnosprawności, opieki medycznej nad osobą niepełnosprawną i procesu jej leczenia,
doradztwa socjalnego,
psychologicznego szkolenia w zakresie: samoobsługi, poruszania się, korzystania z komunikacji, komunikowania się, wykonywania codziennych czynności,
rozwijania i przywracania osobom niepełnosprawnym zdolności do wykonywania podstawowych codziennych czynności, przygotowania do w miarę samodzielnego życia w społeczeństwie, stwarzania warunków i możliwości do kontaktów ze środowiskiem społecznym,
zapewnienia i dostarczenia środków kompensujących utratę danej funkcji, w tym zwłaszcza środków technicznych (m.in. przedmiotów ortopedycznych, środków osobistych i pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego, itp.) oraz innych środków ułatwiających osobom niepełnosprawnym przystosowanie lub readaptację społeczną,
kształcenia specjalnego osób ciężko poszkodowanych,
przygotowania do podjęcia pracy zawodowej, możliwości zatrudnienia (min. poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe, zatrudnienie na otwartym rynku pracy lub w zakładach pracy chronionej itp.),
organizacji ćwiczeń fizycznych i innych zajęć usprawniających ruchowo .
Wyróżnia się trzy (cztery) rodzaje rehabilitacji:
rehabilitacja medyczna (lecznicza),
rehabilitacja psychologiczna,
rehabilitacja społeczna,
rehabilitacja zawodowa.
Dla podkreślenia szczególnej roli rehabilitacji zawodowej, bardzo często jest ona wyodrębniana jako jeden z rodzajów rehabilitacji. Jednakże względy semantyczne sugerują, aby zaliczyć ją do rehabilitacji społecznej, pamiętając o szczególnym znaczeniu pracy w życiu jednostki i społeczeństwa.
Rehabilitacja medyczna
Celem rehabilitacji medycznej, będącej integralną częścią postępowania medycznego, jest odzyskanie utraconej bądź naruszonej sprawności psychofizycznej jednostki. Rehabilitacja medyczna dotyczy chorych leczonych zachowawczo, jak i operacyjnie. W przypadku wad wrodzonych, celem jest optymalne usprawnienie naruszonych organów bądź układów.
Cele rehabilitacji leczniczej są ukierunkowane na:
profilaktykę upośledzenia sprawności fizycznej i psychicznej u dzieci z wrodzonymi lub okołoporodowymi ubytkami sprawności,
profilaktykę przewlekłego stanu upośledzenia sprawności fizycznej i psychicznej oraz stanu trwałego kalectwa,
skrócenie okresu niewydolności fizycznej i psychicznej oraz zaburzeń funkcjonalnych,
kompensację ubytków funkcji uszkodzonych narządów i układów organizmu ludzkiego.
W medycynie klinicznej wyróżnia się cztery sposoby postępowania terapeutycznego:
chirurgiczne,
farmakoterapię,
psychoterapię,
fizjoterapię.
Przedstawiony podział jest wyrazem nowoczesnego rozumienia leczenia i rehabilitacji, wyrażającego się w uznaniu rehabilitacji za integralną część leczenia.
Postępowanie rehabilitacyjne obejmuje wszystkie schorzenia: narządów ruchu, układu krążenia, układu oddechowego, układu nerwowego, chorób reumatycznych, chorób zmysłów, chorób psychicznych, upośledzenia umysłowego i ginekologii.
Należy zauważyć, że wiele współczesnych technik rehabilitacji nie posiada wyraźnego statusu pojęciowego. Na przykład fizjoterapia bywa utożsamiana z fizykoterapią, ale i szerzej obejmuje swym zakresem treściowym kinezyterapię oraz masaż. Niektórzy do fizjoterapii zaliczają także balneoterapię i klimatoterapię.
W rehabilitacji medycznej szczególnym uznaniem cieszy się postępowanie usprawniające oraz postępowanie kompensacyjne.
Postępowania usprawniające ma na celu przywrócenie, w jak najwyższym stopniu i zakresie, sprawności fizycznej uszkodzonym narządom lub układom, umożliwiając osobie pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Podstawowymi środkami usprawniającymi są: kinezyterapia i terapia zajęciowa. Natomiast do środków pomocniczych zalicza się fizykoterapię i zaopatrzenie ortopedyczne.
Postępowanie kompensacyjne ma na celu zastąpienie uszkodzonych narządów lub utraconych funkcji przez hiperfunkcję innych narządów.
Choć termin kompensacja posiada różne znaczenia, to w rehabilitacji chodzi o racjonalną analizę własnych możliwości i szans ich rozwoju
przez usprawnianie tego, co uszkodzone,
poprzez sięgnięcie po posiadane nieuszkodzone aktywa i ich szczególny rozwój, aby skompensować pasywa (niepełnosprawność).
Podstawowymi instrumentami postępowania usprawniającego są:
fizjoterapia (leczenie przy pomocy czynników fizycznych, tzn. różnych energii),
terapia zajęciowa,
szeroko pojęta psychoterapia,
• protezowanie, ortotyka oraz zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny potrzebny do samoobsługi, poruszania się, ułatwiający codzienne życie oraz lokomocję.
Uzupełniającymi instrumentami postępowania usprawniającego są:
farmakologia,
korekcyjne zabiegi chirurgiczne,
leczenie balneologiczne,
ewentualnie alternatywne metody terapeutyczne jak joga, masaż i akupresura, akupunktura, trening autogeniczny itp..
Zasadniczym celem leczenia usprawniającego są odpowiednio zaplanowane oddziaływania korekcyjne wobec osób po przebytych chorobach pozostawiających trwałe skutki w zakresie sprawności psychofizycznej. Leczenie usprawniające prowadzone jest w systemie lecznictwa zamkniętego, jak i otwartego. Szczególna odpowiedzialność za leczenie usprawniające spoczywa na lekarzach, fizjoterapeutach i personelu inżynieryjno-technicznym. Podstawowymi instrumentami postępowania kompensacyjnego są:
kinezyterapia,
terapia zajęciowa,
arteterapia,
muzykoterapia,
ergoterapia.
Przedstawione instrumenty postępowania kompensacyjnego wskazują jak bardzo oddziaływania tradycyjnie medyczne są dopełniane oddziaływaniami paramedycznymi. Szczególnie uniwersalnym instrumentem rehabilitacji jest kinezyterapia, w której zazwyczaj wyróżnia się:
ćwiczenia ruchowe ogólnokondycyjne,
ćwiczenia selektywne ukierunkowane na rozwój wybranych narządów ruchu czy układów,
ćwiczenia na przyrządach,
ćwiczenia w różnych warunkach środowiskowych, np. w wodzie,
nauka sprawności ruchowych.
Terapia ruchem (kinezyterapia) jest środkiem leczniczym, stąd dawniej posługiwano się terminem - gimnastyka lecznicza. Ruch jest najdoskonalszym środkiem podtrzymującym korzystny stan parametrów homeostarycznych organizmu. Wyraził to dobitnie Wojciech Oczko (lekarz, 1545-1608), pomimo że w jego epoce nie znano naukowej teorii wpływu aktywności fizycznej na wydolność organizmu i jego zdrowotne znaczenie.
Aktualnie w ruchu dostrzega się jego walory profilaktyczne, dlatego możemy spotkać się z takimi określeniami jak terapia sportem oraz ergoterapia (w pracy także ma miejsce aktywność ruchowa). Coraz bardziej powszechne uznanie zyskuje kinezyterapia, rozumiana jako celowe i metodyczne dawkowanie i nauczanie wzorów ruchowych, ważnych z punktu widzenia regulacji stosunków człowieka z otoczeniem oraz zachowania wewnętrznej homeostazy.
Dzięki kinezyterapii poprawia się sprawność systemu ruchowego, nerwowego, krążenia, oddychania, a nawet przemiany materii. Zatem kinezyterapia jest nie tylko instrumentem usprawniającym i kompensującym, lecz także instrumentem kreowania aktywności w wymiarze ruchowym. Jest ona formą promocji zdrowia i nowych możliwości organizmu, gdyż pełni funkcje wykonawcze intencji człowieka. Powinna więc być przede wszystkim nauką ruchu.
W ciągu ostatnich lat w dziedzinie rehabilitacji zrobiono olbrzymi postęp. W licznych ośrodkach stosuje się metody terapii oparte na różnych szkołach rehabilitacji. Wśród nich należy wymienić metodę Kabata, Vojty, Bobathów, Peto, lub Domana. Każda z tych metod oparta jest na innych zasadach postępowania, lecz wszystkie są ogromnie absorbujące. Wymagają bowiem ćwiczenia co najmniej przez dwie godziny dziennie, a metoda Domana wymaga ćwiczenia około trzydzieści razy dziennie co kwadrans przez okres pięciu minut. (...) Wszystkie te metody zmierzają do jednego celu - usprawnienia rozwoju ruchowego, koordynacji pracy mięśni, korekcji postawy, uzyskania samodzielności w chodzeniu, mówieniu i pisaniu.
Rehabilitacja medyczna jest ukierunkowana przede wszystkim na rozwój struktury i funkcji organizmu, czyli możliwości życia w otoczeniu.
Rehabilitacja psychologiczna
Cele rehabilitacji psychologicznej dość precyzyjnie określił A. Hulek:
W rehabilitacji psychicznej chodzi o to, by inwalida:
realnie ocenił swoje możliwości w życiu codziennym, w pracy zawodowej, jak i w innych formach własnej aktywności;
możliwie szybko przyjął i pogodził się ze swoim upośledzeniem i jego skutkami;
dostosował się do koniecznych ograniczeń, narzuconych mu przez inwalidztwo;
maksymalnie uaktywnił się i rozwinął swoje sprawności;
przystosował się i partycypował w życiu społecznym grupy.
Choroba, zwłaszcza przewlekła i z zagrożeniem życia, lub niepełnosprawność, burzy system wartości, jak i możliwości.
Ważną konsekwencją powstania względnie stabilnego obrazu samego siebie jest ukształtowanie się grupy potrzeb, których zaspokojenie wpływa w decydujący sposób na umocnienie się przeświadczenia o własnej wartości. Jest to najważniejsza przesłanka akceptacji siebie. Z drugiej strony akceptacja siebie jest źródłem rozwoju korzystnych parametrów poczucia własnej wartości.
Według Beatrice Wright akceptacja własnego inwalidztwa, a poprzez to i samego siebie, stała się kardynalną zasadą rehabilitacji. Ważny jest jednak rodzaj akceptacji. Akceptacja nie może oznaczać przedkładania własnego stanu nad inny, ani też nie może oznaczać poddania się temu, co nieuniknione. Oznaczałoby to nadmierną pokorę i zgodę na los, a jednocześnie przyjęcie postawy rezygnacji wobec choroby czy inwalidztwa. Autorka proponuje inny wariant: inwalidztwo może być dalej uważane przez jednostkę za sytuację niewygodną i ograniczającą, ale dąży ona do poprawy tego, co jest do poprawienia oraz nie będzie cierpiała wstydu i maskowania swego stanu.
W procesie wytwarzania motywacji w kierunku realizacji celów rehabilitacji, terapeuci napotykają na bardzo poważny opór ze strony inwalidy. Wiąże się on z pewną barierą psychologiczną. Inwalidzi często nie chcą zaakceptować straty (uszkodzenia i ograniczenia) oraz uznać inwalidztwa za fakt dokonany. Musi więc najpierw nastąpić akceptacja straty, a dopiero wówczas można dokonywać prób jej przezwyciężania - skutków straty.
W odniesieniu do ociemniałych doradza się aby proces ich rehabilitacji rozpocząć już w szpitalu. Nie należy podejmować prób skrócenia okresu szoku, ani żalu, kiedy ociemniały uświadamia sobie fakt ostatecznego charakteru wady wzroku. Jeśli niewidomy ma iść naprzód, przezwyciężać skutki ślepoty, to musi zrozumieć i zaakceptować swoją nową sytuację. Nie wolno dawać nadziei na odzyskanie wzroku. Innymi słowy, akceptacja własnej straty, to wstępny warunek wytwarzania się motywacji do przezwyciężania jej skutków i akceptacji celów rehabilitacji.
Im więcej zostanie uruchomionych mechanizmów motywacyjnych (wartość, sukces, szansa), tym większe będzie zaangażowanie pacjentów w proces rehabilitacji i w następstwie lepsze będą jego efekty.
Podstawą oddziaływań rehabilitacyjnych jest kompetentna diagnoza. W wymiarze psychologicznym oznacza to podążanie drogą biografii. Diagnoza stanowi podstawę rehabilitacji, w tym też interwencji psychologicznej.
Wyróżniono trzy rodzaje instrumentów rehabilitacji psychologicznej:
psychoterapię,
poradnictwo (doradztwo) rehabilitacyjne,
rehabilitację niespecyficzną.
Psychoterapię ujmuje się bardzo szeroko i wąsko. W szerokim znaczeniu stanowi ona dopełnienie wychowania, posługując się bardziej subtelnymi metodami oddziaływań, a zwłaszcza większym szacunkiem dla podmiotowości klienta. Od lat psychoterapia posługuje się coraz bardziej profesjonalnymi technikami oddziaływań o korzystnych następstwach dla pacjenta pod warunkiem, że jest prowadzona kompetentnie. Z tego też względu psychoterapię uprawiać powinny osoby do tego specjalnie przygotowane, z uprawnieniami. Zasada licencjonowania w medycynie, farmacji, fizjoterapii itp. obowiązuje od dawna. Uprawianie profesjonalnej psychoterapii powinno być także licencjonowane.
Poradnictwo rehabilitacyjne (doradztwo rehabilitacyjne) jest dziedziną interdyscyplinarną. Dotyczy rozwiązywania własnych problemów emocjonalnych, prawnych, medycznych, urbanistyczno-architektonicznych, wyboru zawodu, życia rodzinnego, sensu życia itp. Przedmiot poradnictwa (doradztwa) przesądza o konieczności uczestniczenia w doradzaniu różnych specjalistów, m.in. psychologów, lekarzy, fizjoterapeutów, pielęgniarek, pedagogów, prawników, polityków społecznych, architektów, duchownych, osób bliskich i znaczących.
Rehabilitacja niespecyficzna charakteryzuje się wszechstronnym oddziaływaniem stosowanym zarówno w rehabilitacji medycznej, jak i psychologicznej czy społecznej. W coraz większym stopniu doceniamy formy oddziaływań na całego człowieka, na jego wymiar fizyczny, społeczno-emocjonalny i osobowościowy. Są to formy oddziaływań bardzo pomocne. Posługiwanie się nimi wymaga posiadania wysokich kompetencji m.in. manualnych, literackich, technicznych, plastycznych, muzycznych, wokalno-aktorskich oraz przymiotów osobowościowych. Konkretna forma przesądza o konieczności posiadania odpowiednich kompetencji.
Psychoterapia. Trudno jest znaleźć definicję psychoterapii, którą mogliby zaakceptować specjaliści uważający siebie za profesjonalnych psychoterapeutów. Brak takiej zgody spowodowany jest kilkoma okolicznościami.
Po pierwsze - zróżnicowaniem celów psychoterapii. Przy podejściu intrapsychicznym, którego przedstawicielami są między innymi Z. Freud, K. Horney, E. Fromm, celem psychoterapii jest poszerzenie świadomości pacjenta i doprowadzenie przeszłych doświadczeń do świadomości i ich przepracowanie, gdyż źródłem zaburzeń są mechanizmy obronne stosowane do usunięcia ze świadomości konfliktów i traumatycznych przeżyć w okresie dzieciństwa.
W podejściu fenomenologicznym (humanistycznym), którego przedstawicielami są m.in. V. Franki, K. Rogers, F. Perls, celem psychoterapii jest próba zmiany sposobu doświadczania aktualnych zdarzeń życiowych. Źródłem zaburzeń są przekonania i wartości narzucone człowiekowi przez społeczne otoczenie.
Skoro zaburzenia człowieka powstają w wyniku wywierania nań nacisku przez otoczenie, to istotą psychoterapeutycznych działań jest stwarzanie atmosfery bezwarunkowej akceptacji dla jego doświadczeń. To naczelna zasada psychoterapeutów podejścia fenomenologicznego. Akceptacja pacjenta - bez stawiania warunków zapewnia rozwój wrodzonych zdolności człowieka (L. Grzesiuk 1987, s. 21).
Dla podejścia behawiorystycznego, którego znakomitymi reprezentantami są m.in. B. Skinner, J. Wolpe, terapia koncentruje się na przekształcaniu nawyków dysfunkcjonalnych celem lepszego przystosowania się jednostki do otoczenia. Dzisiaj celem psychoterapii jest nie tylko leczenie pacjentów, ale i wzbogacanie osobowości człowieka.
Po drugie - z psychoterapii korzystają różni klienci, grupy oraz społeczności. W Europie psychoterapia wyrastała przede wszystkim z nurtu psychoanalizy. Stąd nacisk położono na analizę przeszłości celem zrozumienia teraźniejszości ,ja". Dotyczyła ona głównie pacjentów. Natomiast w Stanach Zjednoczonych psychoterapia kształtowała się pod przemożnym wpływem pragmatyzmu. Dlatego też dużym uznaniem cieszy się koncepcja interwencji terapeutycznej, mającej na celu wywołanie zmiany w zachowaniu, bądź psychoterapia skoncentrowana na kliencie (C. Rogers), która jest ukierunkowana na reintegrację osobowości, tzn. jest próbą doprowadzenia do zgodności (spójności) ja" z doświadczeniem. Klientami C. Rogersa nie zawsze byli pacjenci. Były nimi również osoby, które potrzebowały pomocy. Stąd jego podejście znalazło zastosowanie w terapii rodzin czy w rozwiązywaniu konfliktów grupowych
Po trzecie - psychoterapia wyrastała z różnych koncepcji teoretycznych, m.in. z psychoanalizy, psychologii humanistycznej, behawioryzmu czy podejścia egzystencjalnego. Z tego też względu różni się celami i metodami oddziaływania na pacjenta (klienta) - od szacunku dla podmiotowości do terapii wstrząsowej dokonywanej pod przymusem (elektrowstrząsy).
Po czwarte - biorąc pod uwagę rozwój historyczny psychoterapii można powiedzieć, że pierwszymi psychoterapeutami byli szamani, łączący w swoich oddziaływaniach leczniczych elementy medyczne, magię i mistycyzm. Byli to medycy posługujący się techniką ekstazy. Najczęściej charakteryzowała ich wysoka inteligencja, kontaktowość, empatyczność, a także dar pozornie bezsiłowego wywierania wpływu na pacjenta.
Termin psychoterapia posiada grecki rodowód, od słów terapia (gr. theropeia) oraz wyrazu dusza (gr. psyche). Zdaniem A. Kępińskiego (1978) psychoterapia nie jest terminem zbyt szczęśliwie dobranym, gdyż w medycynie funkcjonują takie terminy, jak fizykoterapia, hydroterapia itp. Pierwsza część wyrazu oznacza sposób oddziaływania na chorego. Zatem implikuje się dualizm natury ludzkiej: psyche i soma. Zakłada się w dodatku, że środkiem leczniczym jest „dusza", czyli psychiczne oddziaływanie lekarza. Można przypuszczać, że chodzi o wpływ lepszej „duszy" lekarza na gorszą „duszę" pacjenta. Zakłada się przy tym wpływy jednokierunkowe i dominację nad pacjentem.
Zdaniem J. Aleksandrowicza (1996) psychoterapia jest zespołem (...) oddziaływań psychologicznych, mających na celu leczenie - usuwanie zaburzeń, przeżywanych przez jednostkę lub określanych przez jej otoczenie jako choroba. Oddziaływań wpływających na stan czynnościowy narządów, przeżywanie i zachowanie, poprzez zmianę procesów psychicznych chorego w tych zakresach, w których jest to niezbędne do usunięcia przyczyny i objawów leczonej chorób.
Z takiego rozumienia psychoterapii wynika, iż:
psychoterapia jest oddziaływaniem leczniczym,
stosowana jest w odniesieniu do osób przejawiających zaburzenia zdrowia, przyczyny zaburzeń mają charakter psychogenny i mogą być leczone przede wszystkim oddziaływaniem psychicznym.
Poza tym psychoterapia jest formą bardzo profesjonalnego wpływu na zmianę zachowań. Wymaga specjalistycznego przygotowania medyczno-psychologicznego, a więc kompetencji do rozpoznania choroby, opracowania strategii leczenia i oddziaływania metodami psychoterapeutycznymi oraz posiadania szczególnych predyspozycji psychiczno-osobowościowych, w tym także akceptacji siebie, podwyższonego poziomu empatii, kontaktowości, zdolności do decentracji itp.
Psychoterapeuci wywodzący się ze środowisk lekarskich (głównie psychiatrzy), jak i psycholodzy uważają, że posługiwanie się technikami psychoterapeutycznymi powinno być poprzedzone solidnym przygotowaniem merytorycznym - uzyskaniem stosownego certyfikatu wydanego przez agendy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego lub Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. W toku zabiegów psychoterapeutycznych powinno być chronione dobro pacjenta, podobnie jak w przypadku ordynowania leków czy samego leczenia, które musi być zgodne z kanonami medycyny akademickiej.
Poradnictwo rehabilitacyjne. Istotą poradnictwa rehabilitacyjnego jest specyficzne oddziaływanie ukierunkowane na pomoc osobie w rozwiązywaniu jej problemów zdrowotnych i życiowych. Jest ono mniej podmiotowe w traktowaniu osoby niepełnosprawnej. Spowodowane to jest względami praktycznymi, nie zaś perspektywą ontologiczną widzenia człowieka, - podmiotu. O ile w psychoterapii pacjent często przejawia opór w otwarciu się na doświadczenie zewnętrzne (psychoterapeuty), co uniemożliwia dokonanie jakiejkolwiek zmiany w jego funkcjonowaniu, to w poradnictwie mamy sytuację nieco ułatwioną. Zazwyczaj pacjent (klient) oczekuje wsparcia, porady, doradztwa na drodze racjonalnej - jak rozwiązać konkretny problem życiowy. Jeśli więc w psychoterapii terapeuta katalizuje wysiłki pacjenta ukierunkowane na jego samozmienianie się, to w poradnictwie w większym stopniu zmierza do celu niejako na skróty. Na przykład posługuje się perswazją, radą, proponuje, zaleca, sugeruje, przekonuje. Jest to w pewnym sensie sytuacja podobna do wizyty pacjenta u lekarza w przypadku nagłej choroby infekcyjnej. Lekarz - ekspert stawia diagnozę, ordynuje leki oraz zaleca pewien sposób życia sprzyjający remisji choroby. Uwagi są najczęściej przyjmowane z zainteresowaniem i wolą ich realizacji.
Sytuacja porady nie zwalnia doradzającego od kardynalnej zasady szacunku dla podmiotowości pacjenta. Dobitnie wyraził to Wojciech Poznaniak stwierdzając m.in.: Psycholog o nastawieniu podmiotowym pomagając człowiekowi, spotyka się z osobą autonomiczna, sprawcą i autorem swojego życia, spotyka się z człowiekiem wewnątrzsterownym, posiadającym własne wartości i standardy, potrafiącym wybierać spośród rozmaitych propozycji i ofert. Natomiast psycholog pomagający w sposób przedmiotowy ma kontakt, wywiera wpływ i oddziałuje na osobnika, obiekt, przedmiot oddziaływań, przypadek, które postrzega jako zależne, zewnątrzsterowne, zdeterminowane, zniewolone przez siły zewnętrzne lub przez własne popędy i impulsy.
Uwagi te można odnieść nie tylko do psychologów, ale i wszystkich innych służb uczestniczących w procesie leczenia i rehabilitacji.
W strukturze porady można więc wyróżnić następujące elementy:
1. Opis zachowanych - dzięki leczeniu i rehabilitacji - możliwości regulowania stosunków z otoczeniem, a także bezpowrotnie utraconych możliwości regulacyjnych. Opis możliwych do realizacji zadań bliskich i dalekich w istniejących warunkach przedmiotowych - opis atutów i pasywów otoczenia.
Opis wybranych przez podmiot do realizacji zadań bliskich i dalekich. Można to wyrazić w innej formie opisu możliwości pełnienia ról społecznych.
Opis czynności, których należy się wyuczyć, oraz zapoznanie pacjenta z metodyką uczenia się tych czynności.
Porady odnoszą się do bardzo wielu kwestii:
czynności samoobsługi;
reagowania na niezręczne zachowania społeczne osób, a dotyczące np. ustosunkowania się do samej choroby, zwłaszcza jej wizualnego wymiaru;
odejmowania i sposobu grania ról zawodowych, czyli wyboru drogi zawodowej, życia rodzinnego;;
koniecznych zachowań profilaktycznych i prozdrowotnych;
koniecznych do ukształtowania nawyków zdrowotnych, a dotyczących np. diety, ruchu i unikania czynników ryzyka nawrotu choroby czy pogłębiania się uszkodzeń
uprawnień do usług socjalnych i przysługujących przywilejów w zakresie świadczeń medycznych i zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny.
Pomoc psychologiczna. Jej celem jest nie tyle zmienianie pacjenta zgodnie z założeniami psychoterapii czy poradnictwa, lecz raczej próba łagodzenia aktualnej sytuacji nie do zniesienia - zwłaszcza w sensie emocjonalnym - w sytuację, której komponentami są poczucie ulgi, zadowolenie płynące z bycia razem i z reakcji innych. Osiąga się to na drodze wspólnotowego przeżywania problemu.
J. Aleksandrowicz (1996) przywiązuje znaczenie do tworzenia nastroju poprawiającego samopoczucie, do rozładowywania napięć, współczucia, obecności osoby bliskiej itp. Do tego rodzaju oddziaływań nie jest konieczna wiedza medyczna czy psychologiczna. Jest to oddziaływanie niespecyficzne. Tu trzeba raczej dać siebie, swoje zaangażowanie, swój czas i być gotowym do komunikowania się.
Pomoc psychologiczna jest zazwyczaj akcją doraźną nie zmieniającą jednostki, nie ingerującą w jej osobowość, nie interesującą się usunięciem zaburzenia. Poza tym o pomocy można mówić tylko wtedy, gdy ktoś jej oczekuje. Nie ma pomocy, gdy się komuś narzucamy.
Rehabilitacja niespecyficzna. Posługując się terminem rehabilitacja niespecyficzna starano się zaakcentować, że nie jest ona swoista, charakterystyczna dla rehabilitacji psychologicznej. Można by ją usytuować także i w rehabilitacji medycznej ze względu na jej wymiar usprawniający narządy i układy; bądź do rehabilitacji społecznej z tytułu jej walorów umożliwiających korzystniejsze utrzymywanie relacji osoby ze społecznym otoczeniem.
Należy sądzić, że rehabilitacja niespecyficzna posiada szczególne walory duchowe i stąd włączenie jej do instrumentów rehabilitacji psychologicznej najwyraźniej oddaje jej sens.
Zgodnie z przyjętym holistycznym podejściem do rehabilitacji głównym jej celem jest wysoka jakość życia osoby niepełnosprawnej oraz jej bytowanie w warunkach maksymalnej integracji. Wysoka jakość życia wyraża się w zaspokajaniu potrzeby bezpieczeństwa, potrzeb afiliacyjnych, a także w poczuciu autonomii osobistej. Tego rodzaju stan jest zawsze wyrazem korzystnego regulowania stosunków człowieka jako podmiotu z otoczeniem, które stwarza szansę na przetrwanie i samorealizację.
W poszukiwaniu instrumentów rehabilitacji coraz większą uwagę przywiązuje się do oddziaływań niespecyficznych, czyli mających dobroczynny wpływ na cały organizm i na rozwój nowych możliwości równoważenia relacji z otoczeniem. Prekursorami zastosowania oddziaływań niespecyficznych byli najczęściej lekarze. Mieli na względzie nie tyle osoby niepełnosprawne, co osoby w sytuacji społecznego upośledzenia.
Włoska lekarka i pedagog Maria Montessori (1870-1952) założyła w San Lorenzo dom dla biednych dzieci pochodzenia robotniczego. Opracowała metodę rozwoju dzieci znaną pod nazwą metody Montessori. Propagowała spontaniczną aktywność fizyczną, i umysłową, jako sposób wpływania na rozwój działalności kreatywnej dziecka.
Polski lekarz z Krakowa Henryk Jordan (1842-1907) był wielkim rzecznikiem wychowania fizycznego i zdrowotnego. Będąc niezadowolonym ze stanu zdrowotnego młodzieży i w trosce o rozwój osobowy, na terenie Błoni Krakowskich (8 hektarów powierzchni), utworzył ośrodek wychowania fizycznego. Był to teren gier oraz zabaw dzieci i młodzieży. Idea Jordana znana była przez długi czas pod nazwą ogródków jordanowskich.
Francuski lekarz Philippe Pinel (1745-1826) wraz ze swoim współpracownikiem Jean-Baptiste Pussin uwolnili z krępujących więzów chorych psychicznie. Zalecili okazywanie chorym psychicznie życzliwości i zrozumienia. Czynnikami leczniczymi zdaniem Pinela jest lekka i sensowna praca oraz uspokajające słowa.
Niemiecki matematyk i przyrodnik Rudolf Steiner (1861-1925) w 1923 roku w Domach pod Bazyleją założył Uniwersytet Nauk Humanistycznych (Goetheanum). Był organizatorem szkoły w warunkach leśnych, twórcą szkoły poruszania się (Eurhythmie) oraz form kształcenia poprzez sztukę. Medycyna przejęła idee Steinera dopatrując się w nich sposobów na wzmocnienie sił fizycznych organizmu, walorów samoleczniczych i sposobów na rozwój własnego ,ja".
R. Steiner - twórca medycyny antropozoficznej - sądził, że przekazywana uczniom wiedza jest zawsze jednostronna i zimna, gdyż pomija duchowy wymiar człowieka. Powinna być ona dopełniona sztuką, ponieważ tylko wtedy może dostarczyć przeżyć człowiekowi. Dzieła sztuki ujawniają to, co jest ponadzmysłowe i ponadczasowe. Dziecko powinno więc być nie tylko poddane oddziaływaniu sztuki, ale przede wszystkim powinno przejawiać aktywność twórczą - plastyczną, muzyczną i teatralną. Koncepcje R. Steinera są popularne do dziś. Źródłem popularności są idee wszechstronnego aktywizowania dziecka, a zwłaszcza poprzez ruch rytmiczny, będący formą sztuki, jak i poprzez plastykę, muzykę i teatr.
Belgijski lekarz - neurolog i pedagog Owidiusz Decroly (1871-1932) był twórcą metody „ośrodków zainteresowań" szczególnie przydatnej w nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo. Jego metoda była alternatywą w stosunku do dotychczasowych tradycyjnych metod nauczania. Jego wystąpienie na Kongresie Międzynarodowym Pedagogiki w Calais w 1921 roku przyczyniło się do założenia Międzynarodowej Ligi Nowego Wychowania. Metoda O. Decroly,ego odrzuca podział materiału na przedmioty na rzecz wychodzenia naprzeciw spontanicznym zainteresowaniom i potrzebom dziecka. Sądził, że najważniejszymi potrzebami dziecka są:
potrzeba żywienia, oddychania, czystości (potrzeby fizjologiczne),
potrzeba walki z ujemnymi wpływami klimatycznymi,
potrzeba ochrony przed nieprzyjaciółmi i niebezpieczeństwami,
potrzeba działania, aktywności, światła i spoczynku.
Wszystkie potrzeby należy zaspokajać z wykorzystaniem aktywności własnej dziecka i organizowania się dzieci.
Koncepcja O. Decroly,ego jest kolejnym przykładem znaczenia wszechstronnej aktywności fizycznej, umysłowej oraz emocjonalnej jednostki, jako czynnika wpływającego na wszystkie wymiary funkcjonowania człowieka. Jako lekarz-neurolog Decroly dysponował rozległą wiedzą uzasadniającą tego rodzaju koncepcję rozwoju zdrowotno-intelektualnego i emocjonalnego człowieka.
Nauczycielka wychowania fizycznego i fizjoterapeutka Weronika Sherborne (1922-1990) była autorką metody Ruchu Rozwijającego W. Sherborne (od nazwiska autorki). Metoda ta posiada duże zastosowanie w rozwoju dzieci, jak i korygowaniu zaburzeń.
Podstawowym założeniem metody W. Sherborne jest rozwijanie poprzez ruch:
świadomości własnego ciała oraz usprawnienie ruchowe osoby,
świadomości przestrzeni i działania w niej,
gotowości do dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi oraz nawiązywanie z nimi bliskiego kontaktu.
Metoda W. Sherborne jest stosowana we wspieraniu rozwoju dzieci niepełnosprawnych - głuchych i niewidomych, upośledzonych umysłowo, autystycznych, z mózgowym porażeniem dziecięcym, z zaburzeniami emocjonalnymi i zachowania, z zaniedbanych środowisk wychowawczych.
Wszystkie przykładowo podane koncepcje stymulowania rozwoju i rehabilitacji posiadają wspólną właściwość - usiłuje się w nich połączyć usprawnienie lecznicze, psychopedagogiczne z różnymi formami adaptacji społecznej. Środkiem osiągania celu jest wszechstronna aktywność jednostki - ruchowa, intelektualna, emocjonalna i wolicjonalna. Aktywny człowiek bezgranicznie wyraża się jako całość w przyjaznym terapeutycznym otoczeniu. Jednostka chorobowa jest tu sprawą drugorzędną, gdyż przejawiana aktywność jest spontaniczna, nie dochodzi do przeciążeń organizmu, a jedynie osobistej transgresji.
Jest rzeczą, charakterystyczną, że twórcami metod oddziaływania były osoby o solidnym przygotowaniu przyrodniczym i podejściu humanistycznym.
Oto niektóre formy oddziaływań niespecyficznych.
Ergoterapia - leczenie pracą (gr. ergon - praca, zajęcie). Nie jest możliwa terapia bez leczenia pracą, m.in. w postaci prac ręcznych. Ergoterapia stanowi doskonałą formę wypełniania czasu wolnego, jest podstawą kształtowania orientacji zawodowej, środkiem nauczania czynności dnia codziennego, kreowania dobrostanu psychofizycznego oraz pozytywnego stosunku do samego siebie. Terapia pracą nie tylko pobudza do działania, ale stanowi też instrument zaspokajania naturalnej potrzeby ruchu służącego czemuś - wytworowi pracy. Jest też formą przedłużenia kinezyterapii. Stanowi też niezastąpioną formę usprawniania narządu i układów.
Obce jest dzisiaj stwierdzenie, że chory może nic nie robić. Praca wykonywana z umiarem i z zainteresowaniem, dostosowana do możliwości pacjenta uniezależnia człowieka od otoczenia społecznego i tworzy dobre podstawy do ponownego „odnalezienia się" w roli zawodowej. Zapobiega też wrośnięciu w rolę człowieka chorego.
Ergoterapia i arteterapia (terapia przez twórczość) są podstawowymi formami działalności w nurcie tzw. terapii zajęciowej.
W życiu codziennym około jednej trzeciej dnia poświęcamy pracy. Gdy człowiek zostaje wyłączony z pracy, odczuwa pustkę egzystencjalną i doświadcza niezaspokojenia potrzeby aktywności. Nie przypadkowo w całokształcie procesu rehabilitacji tak ważną rolę pełni rehabilitacja zawodowa. W wielu przypadkach terapia zajęciowa jest działalnością wstępną ukierunkowaną na przygotowanie pacjenta do ponownego pełnienia ról zawodowych - dotychczasowych, bądź nowych możliwych do pełnienia, mimo nabytych ograniczeń.
Arteterapia (zamiennie: artoterapia) - leczenie przez pracę twórczą, głównie przez twórczość plastyczną (łac. ars - sztuka). Twórczość jest przeciwieństwem zachowania nawykowego, reprodukcyjnego, przystosowawczego. Jest wyrazem własnej inwencji, usiłowaniem wyrażenia własnego porządku. Twórca wywołuje oraz utrwala w wytworach i dziełach swoje wizje, wiedzę, przeżycia i wiarę. Innymi słowy materializuje świat swoich doświadczeń.
Terapeutyczne walory sztuki trafnie wyraził w XIX wieku lekarz rosyjski Aleksander Mudrow: Znając wzajemne oddziaływanie duszy i dała trzeba wiedzieć, że są duchowe lekarstwa, które leczą dało. Takim lekarstwem jest sztuka. Sztuką - smutnego pocieszysz, zdenerwowanego -uspokoisz, opryskliwego - przestraszysz, tchórzliwego - uczynisz śmiałym, skrytego - otwartym, zuchwałego - pokornym. W sztuce zawarta jest siła ducha, która jest w stanie zwyciężyć bolesny ból, nostalgie, wewnętrzny niepokój.
Aktywność twórcza pełni kilka funkcji w życiu jednostki.
Jest formą kontaktu osoby ze społecznym otoczeniem. Dlatego malowanie, rysowanie czy klejenie przez osoby niepełnosprawne, a zwłaszcza psychicznie chore, jest cennym źródłem informacji o problemach życiowych pacjenta i o trudnościach we współdziałaniu z innymi.
Kompensuje niedogodność życia codziennego, gdyż choroba czy niepełnosprawność uniemożliwia normalne uczestnictwo w pracy oraz skazuje na bezczynność. Tworzenie pełni wiec rolę profilaktyczną. Człowiek wyraża spontaniczną aktywność wprowadzającą go w dobrostan psychofizyczny.
Aktywność twórcza jest zawsze wysiłkiem intelektualnym, połączonym z dodatnimi przeżyciami uczuciowymi. Jest więc czynnikiem rozwoju jednostki. Często pacjent w wyniku pierwszych prób tworzenia odkrywa nowe predyspozycje i kompetencje. Wykorzystując je i rozwijając może swemu życiu nadać nowy sens.
Przykładem szczególnych osiągnięć twórczych osób niepełnosprawnych są artyści-malarze posługujący się ustami lub stopą w procesie malowania. Kaleki Niemiec Arnuit Erich Stegmann w 1956 roku założył Międzynarodowe Stowarzyszenie Artystów Kalekich Malujących Ustami i Nogami, z siedzibą w Lichtesteinie. Do stowarzyszenia należą również polscy członkowie-artyści. Niekiedy działalność twórcza zapewnia środki na własne utrzymanie, a także umożliwia działalność rehabilitacyjną na rzecz innych inwalidów.
Muzykoterapia - to terapia przez muzykę. Związki muzyki z leczeniem posiadają długą tradycję. Już w starożytnej Grecji muzyka i medycyna jako sztuki miały wspólnego boga - Apolla. Do dzisiaj nikt nie podważył tezy o związku funkcji psychicznych i somatycznych podlegających sprzężeniu zwrotnemu. Szczególna jest rola muzykoterapii w leczeniu schorzeń nerwic psychogennych, chorób układu krążenia, geriatrii, położnictwa oraz szeroko rozumianej rehabilitacji. Muzykoterapia czyni życie bardziej pogodnym, a ból i cierpienie istotnie łagodzi. Przykładem uznania dla muzykoterapii może być powołanie na uniwersytetach amerykańskich w latach 50. muzykoterapii jako kierunku studiów. Muzykoterapia może być substytutem środka farmakologicznego, głównie uspakajającego, zwłaszcza gdy występują zaburzenia regulacji na poziomie wegetatywnym. Terapia przez sztukę muzyczną sprzyja reorganizacji osobowości pacjenta, poprawia relacje w grupie terapeutycznej, gdyż generuje silne wspólnotowe przeżycia estetyczne.
Istnieją próby terapii napięciowych bólów głowy z zastosowaniem metodyki biofeedback. Osoba z napięciowym bólem głowy słuchając muzyki koncentruje się na doświadczanym przez siebie odprężeniu, którego następstwem jest ustępowanie bólu głowy, co osoba sobie także uświadamia. Warunkiem efektywności tej formy terapii jest związek emocjonalny człowieka z muzyką.
Współcześnie usiłuje się łączyć muzykę z rytmiką, mową, śpiewem, gestem a nawet z plastyką. Twórcami tej idei byli m.in. pedagog szwajcarski Emil Jaąues-Dalcroze (1865-1950), niemiecki muzyk Carl Orff (1895-1982) oraz Węgier Joraz Zoltan Kodaly (1882-1967). Ich zdaniem rytmika połączona z doznaniami muzycznymi, dzięki odbieraniu wrażeń przez cały system mięśniowo-nerwowy, aktywizuje czynności układu nerwowego, czynności psychiczne i wpływa na wszechstronny rozwój osoby, a zwłaszcza ma wpływ na biomechanikę ruchu oraz porządkuje ruch.
Biblioterapia (gr. biblion - książka) jest formą terapii polegającą na wykorzystaniu lektury w trakcie leczenia i rehabilitacji, zwłaszcza w aspekcie projektowania własnej koncepcji życia. Termin biblio-terapia został po raz pierwszy użyty w 1916 roku przez Samuela Mc Chorda Crothersa w szpitalu wojskowym w Anglii. Dzisiaj przy każdym szpitalu i sanatorium funkcjonują biblioteki, pełniące funkcje terapeutyczne.
Książki stanowią źródło refleksji do osobistych przemyśleń. W pracach naukowych, w pamiętnikach i w literaturze pięknej, będącej często dziełem samych inwalidów znajdujemy wzruszające i pozytywne opisy funkcjonowania ludzi niepełnosprawnych szukających i znajdujących sens życia. Inwalidztwo, przewlekła choroba - których elementem, a nie skutkiem jest cierpienie - nie muszą przeszkadzać w tworzeniu etosu własnego życia. Niektórzy sądzą wręcz, że cierpienie, inwalidztwo sprzyjają osiąganiu ważnych celów życiowych i własnej doskonałości. Tajemnica sukcesu tych osób wiąże się z heroicznym zmaganiem skierowanym na pokonanie swego upośledzenia. Ważnym czynnikiem generującym siłę woli człowieka niepełnosprawnego jest przyjaźń z innymi, której człowiek niepełnosprawny nie tyle oczekuje od innych, ile chce nią obdarować.
Rehabilitacja społeczna
Uczestnictwo osoby niepełnosprawnej w społeczeństwie musi dotyczyć wszystkich wymiarów życia i na wszystkich poziomach wiekowych, w granicach możliwości osoby niepełne sprawnej. Znaczy to, że osoby niepełnosprawne uczestniczą w życiu społecznym w warunkach integracji, a nie segregacji; na zasadzie normalności, a nie wyjątkowości; dostępności do dobrodziejstw kultury i osiągnięć cywilizacyjnych, a nie upośledzenia. Ważna jest przeto dostępność do cenionych przez podmiot wartości otoczenia: do usług medycznych, edukacji, zatrudnienia, dóbr kultury, życia w rodzinie, życia religijnego, rekreacji i wypoczynku. Chodzi zatem, z jednej strony - o świat bez barier, zaś z drugiej -o kompetencje osoby niepełnosprawnej umożliwiające granie ról, na które pozwala świat bez barier i umożliwiające samourzeczywistnianie się jako człowieka - osoby. Rehabilitacja społeczna ma na celu przygotowanie osoby niepełnosprawnej do efektywnego uczestnictwa w życiu społeczności, do której przynależy. Wysoka jakość życia (ąuality of life) osoby niepełnosprawnej wyraża się nie tylko stanem zdrowia i zachowaną sprawnością ruchową, ale w porównywalnym stopniu własną sytuacją społeczną i warunkami życia oraz możliwościami samodzielnego zaspokojenia potrzeb duchowych. Rehabilitacja społeczna stanowi więc element strukturalny procesu rehabilitacji, a jednocześnie jest metodą kreowania motywacji i kompetencji osoby do życia w warunkach integracji społecznej, której wyznacznikiem jest uczestnictwo w życiu społecznym. Podstawowymi wskaźnikami udanej rehabilitacji społecznej są:
1. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych od urodzenia, podejmowanie od wczesnego dzieciństwa ról społecznych charakterystycznych dla osób pełnosprawnych - roli dziecka w rodzinie, kolegi, ucznia, uczestnika życia, a w dalszej perspektywie pracy zawodowej
2. Reintegracja społeczna w przypadkach zaistnienia niepełnosprawności w okresie późniejszym. Po usprawnieniu leczniczym, mimo ograniczeń, osoba podejmuje m.in. pracę zawodową na stanowisku wolnym od zagrożeń specyficznych dla danego rodzaju niepełnosprawności.
W procesie rehabilitacji społecznej można wyróżnić następujące etapy:
wycofanie się z poprzednich ról społecznych,
wstępną identyfikację z nowymi rolami lub pełnieniem dawnych ról w nowych okolicznościach,
stopniowe wdrażanie do pełnienia nowych ról,
wbudowanie nowych ról w zintegrowaną całość z innymi rolami.
Szczególną rolę w rehabilitacji społecznej pełni praca zawodowa. Podjęcie pracy zawodowej jest szczególnym przejawem udanej rehabilitacji społecznej. Znaczenia, pracy jako podstawowego czynnika rozwoju człowieka w okresie życia dorosłego nie da się przecenić.
Po pierwsze - praca jest formą negatywnej entropii, tzn. człowiek przez pracę tworzy porządek w otoczeniu, który jest zgodny z jego wizją świata. Stąd w toku pracy pojawia się uczucie panowania nad światem oraz sprawstwa, że świat może być zgodny z jego planem. Ład w świecie, zgodny z własnym planem jest z kolei źródłem szczególnej radości, dumy i zadowolenia. Poza tym, praca a zwłaszcza jej wytwory są sposobem na pozostawienie po sobie „śladu" życia. Dla większości praca jest sposobem wyrażania się.
Po drugie - praca jest środkiem zabezpieczającym egzystencję. Dzięki pozycji zawodowej człowiek zajmuje określoną pozycję ekonomiczną, miejsce w sieci stosunków międzyludzkich, hierarchii społecznej, uznania i prestiżu. Praca jest podstawowym warunkiem założenia własnej rodziny prokreacyjnej, osobistej niezależności oraz znaczenia. Dzięki środkom finansowym zdobytym poprzez pracę zawodową, jednostka może planować i realizować sens życia.
Posiadanie pracy jawi się jako jedna ze szczególnie cenionych wartości. W podręcznikach z zakresu rehabilitacji nieprzypadkowo wiele pisze się o rehabilitacji zawodowej - często wyróżnianej jako czwarty rodzaj rehabilitacji. W ujęciu tu przyjętym rehabilitację zawodową ujmuje się jako element strukturalny rehabilitacji społecznej. Docenia się jednak jej szczególne znaczenie w strukturze rehabilitacji społecznej.
Szczególnie kryzysowym wydarzeniem dla osoby niepełnosprawnej jest brak szansy na podjęcie roli zawodowej. Niepodjęcie pracy burzy system ideałów życiowych i negatywnie wpływa na cały bieg dalszego życia. Utrata pracy w okresie produktywności zawodowej jest także wydarzeniem krytycznym, gdyż burzy to nie tylko system wartości, ale i życie rodzinne.
Zdrowy człowiek rozwija się pod wpływem systemu wartości, który stanowi podstawę jego ukierunkowania życiowego. Realizacja wartości jest wyrazem własnej indywidualności, tożsamości oraz materializacji sensu życia.
Cele rehabilitacji społecznej osiąga się w oparciu o długofalowe skoordynowane działania różnych instytucji, organizacji i sił społecznych. Dotyczą one różnych segmentów życia.
Dokonując typologii instrumentów rehabilitacji społecznej można jako kryterium przyjąć charakter sił organizujących rehabilitację społeczną bądź dziedzinę, której dotyczy, lub pozycję osoby niepełnosprawnej w osiąganiu celów rehabilitacji społecznej. Stosownie do podanych kryteriów typologii można wyróżnić:
1.Ze względu na siły organizujące rehabilitację społeczną:
instytucje rządowe,
organizacje pozarządowe.
2. Ze względu na cele rehabilitacji społecznej - biorąc pod uwagę najważniejsze role, które powinna „grać" osoba niepełnosprawna:
rehabilitację zawodową - cel: pełnienie roli zawodowej;
rehabilitację rodzinną - cel: możliwie pełna partycypacja w życiu rodziny;
rehabilitację środowiskową - cel: uczestnictwo w życiu środowiska lokalnego.
3. Ze względu na pozycję osoby niepełnosprawnej w systemie rehabilitacji:
instytucje rehabilitujące (szpitale, sanatoria, przychodnie),
organizacje samopomocy niepełnosprawnych (stowarzyszenia niepełnosprawnych, grupy terapeutyczne, np. grupy Anonimowych Alkoholików, Amazonek),
• rehabilitację środowiskową (instytucje pomocy społecznej). Ochotnicy pomocy społecznej współpracujący z niepełnosprawnymi tworzą model rehabilitacji opartej na środowisku (community-based-rehabilitation).
Przyjmuje się założenie, że istotą procesu rehabilitacji jest harmonizowanie układu: osoba niepełnosprawna - otoczenie. Instrumenty rehabilitacji społecznej są ukierunkowane przede wszystkim na kreowanie otoczenia osoby niepełnosprawnej, co prowadzić ma do rozwoju nowych możliwości i wartości osoby niepełnosprawnej.
Kluczowa rola osoby niepełnosprawnej w procesie rehabilitacji
Nie można przecenić znaczenia czynnego udziału osoby rehabilitowanej w osiąganiu celów rehabilitacji oraz pełnego i zaangażowanego udziału osoby rehabilitowanej, co w procesie rehabilitacji przesądza o jej efektach. Osoba rehabilitowana musi „zarządzać" sobą, aby cele rehabilitacji mogły zostać osiągnięte. Użycie terminu zarządzanie sobą wydaje się być terminem w pełni uzasadnionym.
Zarządzanie własną rehabilitacją ma charakter swoisty, ponieważ dotyczy uczestnika procesu zarządzania. Mamy tu nałożenie na siebie przedmiotu i podmiotu rehabilitacji. Istnieje wiele przekonujących danych na temat roli aktywności własnej w rozwoju jednostki. Słuszna jest więc idea zarządzania sobą.
Aby pobudzić oraz wzmocnić poczucie własnego znaczenia i szacunku dla samego siebie, konieczne jest utrzymanie takiego kontaktu z osobą o naruszonej sprawności, by ona przejęła odpowiedzialność za kierowanie własnym losem.
Odnosząc tę prawidłowość do procesu rehabilitacji można stwierdzić, że ważny jest szacunek dla osoby niepełnosprawnej ze strony zespołu rehabilitującego, wyrażający się w przyzwoleniu na posiadanie wiedzy o własnej sytuacji zdrowotnej i uczestniczenie w podejmowaniu decyzji co do działań (zabiegów, zachowań) rehabilitacyjnych.
Szacunek dla podmiotowości i autonomii powinien przejawiać się w całokształcie procesu rehabilitacji. Jest to bycie odpowiedzialnym za własny los, mimo niepełnosprawności. Podmiotowość i autonomia wyrażają się w tym, że podmiot rehabilitacji potrafi:
wyartykułować posiadaną wiedzę celem rozpoznania własnej sytuacji egzystencjalnej;
w oparciu o rozpoznanie własnej sytuacji egzystencjalnej wyartykułować i zaakceptować projekt sytuacji pożądanej (docelowej), którą można utożsamić z indywidualnym podmiotowym celem rehabilitacji;
opracować i zaakceptować instrumenty osiągania celów rehabilitacji, czyli procesu przekształcania własnej sytuacji istniejącej w pożądaną;
prowadzić samokontrolę postępów w realizacji programu rehabilitacji poprzez uczestnictwo w pomiarze jej efektów.
Im w wyższym stopniu jednostka doświadcza poczucia sprawstwa, tym jest bardziej aktywna oraz lepiej motywowana ze względu na świadomość określonych wartości gratyfikacyjnych i świadomość własnego sprawstwa, a także szans na sukces.