BURTON, R. GUNTHER, J. HIGLEY

ELITY A ROZWÓJ DEMOKRACJI

Proceduralna koncepcja demokracji.

Autorzy definiują demokrację odwołując się do koncepcji proceduralnej, uznając je za „typ idealny demokracji”:

cechy podane przez R. Dahla:

• rządy oparte na wolnych i otwartych wyborach, przy niskich barierach uczestnictwa,

• autentyczna rywalizacja polityczna,

• powszechna obrona swobód obywatelskich,

uzupełniają charakterystyką J. Linza:

• swobodne kształtowanie preferencji politycznych poprzez wykorzystanie swobód obywatelskich, w celu nieskrępowanej, pokojowej rywalizacji o uprawomocnienie władczych roszczeń, w równych przedziałach czasu,

Wszystkie kryteria muszą być w wystarczającym stopniu spełnione.

W rzeczywistości nie istnieje ustrój, który zawierałby w sobie wszystkie cechy, może jedynie w mniejszym lub większym stopniu zbliżyć się do ideału.

Koncepcja proceduralna nie pozwala decydująco odróżnić systemu demokratycznego od niedemokratycznego. Istnieją państwa niedemokratyczne w których funkcjonują demokratyczne instytucje, oraz państwa uznawane za demokratyczne, które nie spełniają wszystkich kryteriów.

Dlatego też, pomiędzy kategorią państwa demokratycznego i niedemokratycznego autorzy umiejscawiają jeszcze dwa typy systemów: demokracje ograniczone oraz pseudodomokracje.

Stabilność demokracji.

Utrzymanie stabilności, w systemie demokratycznym jest niezwykle skomplikowane, jako że demokracja prowadzi do ujawnienia się konfliktów, dopuszczając wszystkie grupy społeczne do głosu. Brak równowagi systemu objawia się, przynajmniej na trzy sposoby:

1. poprzez ograniczenie praw politycznych i obywatelskich, lub manipulacje wyborcze, ograniczające kontrolę elektoratu nad wybieranymi,

2. przez eskalację przemocy,

3. poprzez masowe wystąpienia, rebelie, zamachy stanu,

Na zasadzie symetrii, w demokracjach stabilnych:

1. respektuje i broni się prawa obywatelskie,

2. nie stosuje się przemocy w masowej skali,

3. panuje względny spokój społeczny,

Historia XX wieku, przemiany wielu państw demokratycznych w autorytarne, dowodzi że utrzymywanie demokracji proceduralnej nie gwarantuje stabilności systemu.

Rozwiązaniem tego problemu, wg G. Sartoriego, może być postrzeganie, przez elity rządzące, polityki jako „przetargu” o „wartości dodatniej” - na której wszyscy skorzystają. Nie jako „wojny” o „sumie zerowej”, w której liczy się tylko wygrany.

TYPOLOGIA SYSTEMÓW DEMOKRATYCZNYCH

DEMOKRACJA SKONSOLIDOWANA (Consolidated democracy):

1. spełnia proceduralne kryteria demokracji; panuje akceptacja demokratycznych reguł i instytucji przez grupy rządzące i aspirujące do rządzenia; władza tworzy formalne i nieformalne struktury, pozwalające jej w pokojowy sposób, zabezpieczyć własne interesy,

2. masowe uczestnictwo w wyborach i innych zinstytucjonalizowanych formach demokracji; możliwość zrzeszania się i wyrażania niezadowolenia,

Z tą forma demokracji łączy się pojęcie DEMOKRATYCZNEJ KONSOLIDACJI definiowanej jako:

proces adaptacji/utrwalania demokratycznych struktur i norm, które stają się akceptowane jako obowiązujące, przez część lub całość społeczeństwa.

Bolivar Lamounier nazywa to zjawisko DEMOKRATYCZNĄ INTEGRACJĄ, i określa jako proces, dzięki któremu demokratyczne wzory zaczynają być cenione same w sobie.

>> przykładem takich systemów mogą być państwa Europy Zachodniej - bez Wielkiej Brytanii i Hiszpanii(dążenia separatystyczne Irlandczyków i Basków), Ameryki Północnej, Japonia, Australia<<

DEMOKRACJA NIESKONSOLIDOWANA (Unconsolidated democracy):

1. obecność instytucji proceduralnych demokracji,

2. masowe uczestnictwo obywateli w procedurach demokratycznych,

3. brak consensusu elit rządzących odnoście reguł „gry” politycznej, demokratycznego porządku,

>>np. Republika Weimarska, II Republika Hiszpanii<<

STABILNA DEMOKRACJA OGRANICZONA (Stable limited democracy)

1. demokratyczny consensus, demokratyczne strukturalne zorganizowanie,

2. brak zaangażowania politycznego obywateli lub ograniczenia w prawach politycznych(prawa wyborcze),

>>np. Wielka Brytania i Szwecja w XIX wieku<<

PSEUDODEMOKRACJA

1. władza sama siebie nazywa demokratyczną; występują niektóre struktury, instytucje, procedury demokratyczne(np. wybory),

2. żadna z cech demokracji skonsolidowanej nie występuje w wystarczającym zakresie

>>np. monarchie prezydenckie w Afryce<<

Na jakiej zasadzie klasyfikować systemy rządów w ramach zaproponowanej typologii?

Łatwo jest określić stopień spełnienia kryteriów proceduralnej demokracji, trudniej ocenić stopień konsolidacji w danym systemie, można kierować się kilkoma wskazówkami, np.:

• w przypadku głosowania nad konstytucją(jako chęć ugruntowania systemu), głosowanie przeciwko będzie uznawane za przejaw braku konsolidacji,

• występowanie partii antysystemowych(dążących do obalenia istniejącego systemu) o dużym poparciu, będzie objawem nieskonsolidowania,

• rebelie i masowe wystąpienia przeciw panującemu ustrojowi,

Ustroje w których występują wyraźne tendencje antysystemowe, nie można uznać za skonsolidowane.

ELITY I DEMOKRACJA

ELITA - to zbiór jednostek, które dzięki swej strategicznej pozycji w kluczowych organizacjach społecznych, są w stanie kształtować procesy decyzyjne, REGULARNIE i SUBSTANCJALNIE.

Wpływ REGULARNY - punkt widzenia elit jest postrzegany jako parametr, który należy uwzględnić w procesie decyzyjnym,

Wpływ SUBSTANCJALNY - w sprawach dotyczących ich interesów, poparcie/sprzeciw elit wpływa na proces polityczny,

>>„Działający w pojedynkę zamachowiec może wpłynąć na proces decyzyjny substancjalnie, lecz nie regularnie. Głosujący obywatel może w demokratycznych wyborach wpływać na proces polityczny regularnie, lecz nie substancjalnie.”<<

Elity występują zarówno w grupie rządzącej jak i opozycji. Opozycja jest w stanie podejmować masowe działania bez elit, nie odnoszą one jednak takie skutku, lub zostają stłumione.

TYPY ELIT

Elity bada się pod kątem:

1. STOPNIA STRUKTURALNEJ INTEGRACJII

• formalne i nieformalne kanały komunikacyjne,

• wzajemne porozumienie pomiędzy frakcjami elit,

2. ZAKRES POROZUMIENIA DOTYCZĄĆEGO WARTOŚCI POLITYCZNYCH(CONSENSUS NORMATYWNY)

• względne porozumienie dotyczące reguł i kodów zachowań politycznych,

• uznanie prawomocności instytucji i procedur,

Na podstawie relacji między tymi uzupełniającymi się wymiarami, wyróżnia się trzy podstawowe typy elit:

ELITA SFRAGEMNTARYZOWANA (Disunited elite)

1. niski stopień strukturalnej integracji i consensusu normatywnego,

2. frakcje polityczne definiują politykę jako „wojnę” o „sumie zerowej”,

3. gwałtowna walka o dominację

System taki jest niestabilny.

>>przykładem mogą być państwa XX wiecznej Europy do zakończenia II W.Ś.<<

ELITA ZINTEGROWANA NORMATYWNIE (Consensually united elite)

1. relatywnie wysoki stopień strukturalnej integracji i consensusu normatywnego,

2. komunikacja między frakcjami,

3. względna stabilność, są to z reguły demokracje,

4. „ograniczona konkurencja” - rywalizacja o poparcie społeczne(z pominięciem kontrowersyjnych tematów), legitymizacja władzy przez wyborców

ELITA ZINTEGROWANA IDEOLOGICZNIE (Ideological united elite)

1. powszechna komunikacja i porozumienie między frakcjami elit,

2. centralizacja i wyraźna dominacja jednej frakcji,

3. publiczny image jedności wszystkich elit, sztuczny consensus,

4. stabilność systemu, nie jest to system demokratyczny,

5. elita totalitarna - przytłaczająca dominacja jednej frakcji, nie dochodzi do wymiany elit rządzących pomimo takiej teoretycznej możliwości,

Są to typy „idealne”. Można jedynie określić podobieństwo realnej grupy do abstrakcyjnego modelu.

Transformacja jednego typu w drugi jest zjawiskiem rzadkim i wymaga szczególnych warunków.

POROZUMIENIE ELIT

POROZUMIENIE ELIT są to nagłe, świadome zmiany relacji między wrogimi frakcjami, na drodze kompromisu obejmującego najbardziej sporne kwestie. Jest to jeden z modeli przemiany jednego typu elit, w inny.

Jest to rzadkie zjawisko, mające przynajmniej dwie ważne konsekwencje:

• wprowadzenie wzorów pokojowej rywalizacji o władzę,

• ułatwienie procesów integracji demokracji,

Porozumienie elit jest porównywalne z rewolucją społeczną. Prowadzi do głębokich przemian w społeczeństwie.

Czynnikami prowadzącymi/sprzyjającymi porozumieniu, są:

1. długi, wyniszczający obie strony, konflikt, skłaniający do rozwiązań kompromisowych,

2. kryzys polityczny, grożący eskalacją przemocy na masową skalę(najczęściej było to ograniczenie konfliktu między wrogimi frakcjami i współdziałanie przeciwko władzy zwierzchniej),

Charakterystycznymi cechami porozumienia elit są:

1. krótki czas, jeżeli nie dojdzie do szybkiego rozstrzygnięcia porozumienia , może w ogóle do niego nie dojść,

jest to tzw. porozumienie inicjujące, które pozwala na późniejszą konsolidację elit,

2. bezpośrednie, częste, niejednokrotnie tajne negocjacje przywódców wrogich frakcji,

3. spisanie formalnego dokumentu regulującego stosunki, gwarancje, ustępstwa poszczególnych elit,

4. wiodąca rola doświadczonych liderów, świadomych konsekwencji swoich działań, posiadający autorytet dający im władzę nad swoją frakcją,

5. porozumieniu sprzyja:

• daleko posunięta autonomia elit,

• niski stopień rozwoju państwa, industrializacji, modernizacji,

• pewien stopień masowe mobilizacji,, strach przed masowymi wystąpieniami

POROZUMIENIE ELIT I DEMOKRATYCZNA INTEGRACJA

Z historycznego punktu widzenia ukształtowanie się stabilnych ograniczonych demokracji było bezpośrednim i prawie natychmiastowym rezultatem porozumienia elit. Samo porozumienie nie prowadzi jednak do wykształcenia się pełnej demokracji.

Pomiędzy aktem porozumienia elit a ukształtowaniem się zintegrowanej demokracji pośredniczyć mogą:

• masowa mobilizacja,

• żądania uczestnictwa politycznego,

Jeżeli porozumienie poprzedza proces industrializacji i modernizacji społeczeństwa, to sposób w jaki zaktywizowane masy są włączone do polityki odgrywa zasadniczą rolę. Takie porozumienie wymaga elastyczności i otwartości na kolejne grupy społeczne domagające się udziału w polityce

DEMOKRATYZACJA I POROZUMIENIE ELIT

Masowa aktywizacjas towarzyszy zazwyczaj załamaniom autorytarnym, i może służyć wykształceniu się demokracji. Z drugiej strony, może jednak utrudnić integracje demokratyczną i doprowadzić do powstania nowej formy autorytarnej.

Wg O'Donella i Schmittera: „...zbrojna rebelia w skali masowej (...) może być efektywnym narzędziem obalenia dyktatury, może także utrudnić następującą po tym demokratyczną konsolidację, a w szczególnych warunkach może stanowić ważny motyw regresji brutalniejszych nawet form autorytaryzmu”

Rebelia zapoczątkowuje serię ukierunkowanych na siebie ataków mas społecznych i organów państwa.

Aby temu zapobiec elity muszą kontrolować i demobilizować swoich zwolenników, zapobiegając eskalacji konfliktu.

ZBLIŻENIE ELIT

ZBLIŻENIE ELIT jest to drugi typ przeobrażenia elit, prowadzących do konsolidacji demokratycznych. Sfragmentaryzowane elity pogrążone w konflikcie, dochodzą do wniosku, że lepiej zabezpieczą swoje interesy tworząc koalicję i mobilizując szerszy elektorat.

Wymaga ono:

• wyrzeczenia się antysystemowych postulatów, zaakceptowania demokratycznych reguł „gry” politycznej,

• rezygnacji z radykalnych linii poglądowych frakcji, by przyciągnąć centrowy elektorat, łagodzi to polaryzacje społeczną prowadzi do stabilizacji,

• wysokiego stopnia rozwoju państwa,

• dotyczy nowoczesnych społeczeństw, czasami prowadzi do niego wyrazisty lider,

UWAGI KOŃCOWE

DEMOKRATYCZNA KONSOLIDACJA:

1. SPRZYJA STABILIZACJI:

• uznanie prawomocności instytucji, procedur i struktur demokratycznych,

• zapobiega łamaniu praw opozycji, nadużywania władzy,

WZMACNIA STABILNOŚĆ:

• ogranicza konflikty, nadaje im pokojowy charakter,

• wyrabia wzajemne poszanowanie stron sporu i zaufanie oponentów, co do przestrzegania reguł „gry” politycznej,

Demokracja nieskonsolidowana, jest, analogicznie, niestabilna, prowadzi do konfliktów, nie wyrabia wzajemnego zaufania względem zachowań politycznych.

4

---