Co wyzwala agresje w człowieku?
Historia świata, w którym żyjemy po brzegi wypełniona jest krwawymi wojnami, morderstwami na tle rabunkowym jak i seksualnym, przestępstwami różnej maści. Niezależnie od tego, jak wielką czasem dobroć potrafimy okazać, to i tak życie każdego z nas uzupełniane jest ciągłą przemocą. By rozróżnić przemoc, niektóre zachowanie zadające cierpienie od samej agresji, utworzono pojęcie „działania agresywnego”, przez które rozumie się zachowanie ukierunkowane na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody. Z tego względu nie należy mylić agresji z agresywnością. Zdarza się bowiem, że używamy pojęcia „agresywny” mając nas myśli ludzi np. walczących o swoje prawa, czy sprzeciwiających się niesprawiedliwościom tego świata, doskonale zdając sobie sprawę, że powyższe działania nie mają znamion agresji. Poszerzając definicję „agresji” dodać należy, że jest ona działaniem intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu, najważniejsze są tu więc intencje.
Użytecznym okazuje się wprowadzenie swoistego podziału na „agresję wrogą” oraz „agresję instrumentalną”. Kiedy agresję poprzedza gniew, a celem jej sprawcy jest zadanie cierpienia swojej ofierze, wówczas mówimy o „agresji wrogiej”. Natomiast jeżeli celem nie jest ranienie, mimo, że taki skutek zostaje osiągnięty, mówimy o „agresji instrumentalnej”. Drugi typ obrazują np. wszelkie dyscypliny sportu, gdzie dochodzi do fizycznych uszkodzeń jednej lub obu z walczących stron, pozostających mimo wszystko w zasadach obowiązujących w danej dziedzinie rywalizacji (wszelkie zagrywki nie fair świadczą o wystąpieniu agresji wrogiej).
Wzrost przemocy i przestępczości wśród nieletnich zmusza nas do poszukiwania odpowiedzi na pytania : jakie są źródła agresji, co może być przyczyną tego zjawiska, a także sposobów radzenia sobie z nim. Analiza literatury wykazuje, że nie istnieje jeden czynnik wyjaśniający takie zachowania. Najczęściej spotykamy się z czterema koncepcjami agresji opracowanymi przez Ch.N. Coffera i M.H. Appley'a. Według jednej z koncepcji agresja jest instynktem, druga ujmuje ją jako reakcję na frustrację, trzecia traktuje jako nabyty popęd, a czwarta ukazuje zachowanie agresywne jako wyuczone przez wzmacnianie.
Przedstawiciele instynktownej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku - jako napęd działania. Tak rozumiana agresja nie została oczywiście wyuczona, nabyta w toku życia. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem, nazywanym przez niektórych instynktem walki, niezbędnym do życia, tak jak np. instynkt głodu. Zdaniem W.M. Dougalla właśnie instynkt walki jest jednym z ważniejszych, podstawowych instynktów. Stanowi on źródło uczuć gniewu, które są impulsem powodującym wystąpienie różnych zachowań agresywnych. Gniew powstający na podłożu instynktu walki jest zjawiskiem pozytywnym z biologicznego punktu widzenia, gdyż pobudza do zachowań umożliwiających zdobycie przedmiotów potrzebnych danemu osobnikowi do zaspokojenia jego potrzeb, skłania do obrony przed atakami, umożliwia utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania.
Jedną z najbardziej znanych teorii uznających, że zachowaniem ludzi rządzą instynkty, jest ocena Z. Freuda. Doszedł on do wniosku, że zasadniczym składnikiem natury człowieka, decydującym o jego zachowaniu są dwa podstawowe instynkty : instynkt życia i instynkt śmierci. Są one źródłem sprzecznych tendencji i dążeń. W wyniku ich zwalczania się powstają wszelkie formy ludzkiej aktywności. Agresja jest również skutkiem sprzeczności między tymi dwoma głównymi instynktami. Instynkt śmierci, będący źródłem skłonności do samounicestwienia, jest zwalczany przez instynkt życia. W rezultacie będące przejawem instynktu śmierci destrukcyjne popędy skierowane na własną osobę, przesuwają się na świat zewnętrzny, powodując zachowania agresywne, których przedmiotem są różne osoby i rzeczy.
Według Z. Freuda u człowieka występują trzy zasadnicze poziomy organizacji osobowości (składniki osobowości) funkcjonujące w odmienny sposób : „id”, „ego”, „superego”. „Id” (oznacza - to, ono) tworzy się na podłożu elementarnych popędów biologicznych. Podstawowym mechanizmem funkcjonowania „id” jest zasada przyjemności. „Ego” (jaźń) kieruje zasada realizmu co przejawia się w uwzględnieniu realnych możliwości działającego podmiotu i warunków w jakich się on znajduje. Za jego pośrednictwem dokonuje się poznawanie rzeczywistości. „Superego" (nadjaźń) jest rezultatem społecznego współżycia między ludźmi, które powoduje wytworzenie się określonych zakazów i nakazów, norm i zasad postępowania. Konflikty powstające między tymi różnymi składnikami osobowości prowadzą do frustracji, która pobudza do agresji skierowanej przeciwko określonym osobom lub przedmiotom. Zdaniem Freuda wszelkie konflikty międzyludzkie są nieuniknione, ponieważ powstają pod wpływem wrodzonych, niezamierzonych składników natury ludzkiej - instynktów. Jedyne czynniki hamujące, przeciwdziałające przejawom instynktu agresji to strach przed karą i użyciem siły.
Współczesna psychologia odrzuca na ogół zbudowaną na instynkcie śmierci teorię Z. Freuda i traktuje agresję, jako reaktywne objawy instynktów, w powstawaniu których szczególnie ważną rolę pełnią społeczne doświadczenia dziecka. Instynkt agresji jest wrodzony i niezmienny. Natomiast zachowania agresywne wzbudzone przez instynkt są mniej lub bardziej podatne na wpływy zewnętrzne i mogą być modyfikowane przez wychowanie. Świadomie uznały to rozróżnienie współczesne nauki biologiczne, które nie odrzucając istnienia instynktów, oparły na tym rozróżnieniu swoje teorie zmienności zachowania pod wpływem uczenia się. Jedną z takich nauk jest etologia, nauka o zachowaniu się zwierząt. Etologia także uważa agresję za instynkt reaktywny. Twórcami etologii byli K. Lorenz i N. Tinbergen.
Zdaniem K. Lorenza agresja wiąże się z ewolucją. Stanowi narzędzie ewolucji, jest czynnikiem wyzwalającym ewolucję. Jednocześnie sama podlega ciągłym zmianom ewolucyjnym. Według niego agresja wewnątrz gatunkowa to „niezbędny do utrzymania życia i systemu element organizacji wszystkich istot, którego funkcja może ulec wyczerpaniu, i który może prowadzić do niszczenia życia, ale pomimo to działa dla dobra wielkiej sprawy życia". Twierdzi on również, iż w obecnych czasach w większym niż dawniej stopniu wyraża się agresja patologiczna. Jest to jego zdaniem wynik nienadążania ewolucji popędu agresji za przemianami w nauce, technice, kulturze, a pod ich wpływem w całokształcie życia społecznego. Człowiek z takim nasileniem popędu agresji, jaki był mu potrzebny (z natury rzeczy) w okresie kiedy jego narzędzia walki o byt były jeszcze prymitywne, uzyskuje zbyt szybko takie narzędzia walki, jak np. bomba wodorowa i może jej użyć przeciwko własnemu gatunkowi.
Spiętrzona agresja musi znaleźć jakieś ujście. Musi zostać wyładowana albo w bezpośredniej walce, albo w formie zrytualizowanej przez przeniesienie na inny przedmiot. U ludzi do form agresji zrytualizowanej należą rywalizacja sportowa, rywalizacja w dziedzinie nauki, itp. Zwolennicy uznający agresję za instynkt dostrzegali zmienność w zachowaniu się istot żywych i starali się znaleźć dla niej uzasadnienie. Żadna z tych teorii nie uznała zjawiska agresji za całkowicie szkodliwe społecznie. Wszystkie zasadniczo podkreślały, że zachowania agresywne mogą występować w formie dopuszczalnej, akceptowanej, a nawet wręcz korzystnej ze społecznego punktu widzenia. Jednakże ostatnia (etologiczna) próbuje oprzeć swe rozważania nad przyczynami zmienności zachowań agresywnych na podstawach naukowych, na naukowej obserwacji praw rządzących tą zmiennością w naturze i sposobów jej utrwalania.
Mimo, że koncepcja agresji jako instynktu nie została odrzucona i nadal jest przedmiotem badań, nie znalazła do dziś potwierdzenia na gruncie filozofii i zoopsychologii.
Badania dotyczące genezy agresji były prowadzone również przez psychologów zajmujących się wpływem frustracji na zachowywanie się . Brak zaspokojenia potrzeb jest powodem frustracji, w której należy szukać źródeł agresywnego zachowania się.
Dziecko należy do różnych grup społecznych, w których odgrywa wyznaczone role społeczne. Stwarza to pewne trudności. Jeżeli dziecko nie potrafi ich pokonać, jeśli nie umie zachować się zgodnie z oczekiwaniami grupy, np. kiedy nie rozumie tych oczekiwań lub nie domyśla się ich, spotyka je ze strony grupy kara. Na skutek takich doświadczeń i negatywnych doznań emocjonalnych towarzyszących niepowodzeniu w pokonywaniu trudności związanych z pełnieniem roli społecznych, chwiejna jeszcze równowaga procesów psychicznych dziecka zostaje zakłócona. W pewnych sytuacjach zaczyna ono reagować stanem frustracji ze wszystkimi jej negatywnymi objawami, dezorganizującymi działanie i hamującymi, a czasem uniemożliwiającymi rozwój postaw społecznie pozytywnych. W przypadku gniewu, zachowania agresywne nie stosowane początkowo intencjonalnie mogą doprowadzić do osiągnięcia celu i przez uzyskaną w ten sposób nagrodę utrwalić się jako stały rodzaj zachowania.
Teoria związku agresji z frustracją, wiąże się z nazwiskiem J. Dollarda i współpracującego z nim zespołu psychologów z Uniwersytetu w Yale. Sformułowali oni hipotezę znaną w literaturze naukowej pod nazwą hipotezy agresji frustracyjnej. Mówi ona, że „pojawienie się agresji zawsze każe domyślać się frustracji", oraz „każda frustracja zawsze prowadzi do jednej z form agresji". Zdaniem J. Dollarda i jego współpracowników zachowania agresywne mogą mieć różny kierunek. Najczęściej są kierowane na rzecz czy osobę będącą przyczyną frustracji. W takim przypadku mogą usunąć przyczynę i osiągnąć swój cel. Rozwijając swą teorię J. Dollard konstruuje pewne prawa występowania agresji : siła pobudzenia do agresji zależy od stopnia frustracji; akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary; akty agresji mogą ulec przeniesieniu; akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej zmniejszają napięcie frustracyjne.
Przedstawiciele tej teorii (J.Dollard, L.W.Dobb, N.E.Miller, O.H.Mowrer, R.R. Sears) uważali, że frustracja powstaje wówczas gdy w toku realizacji jakiegoś celu, człowiek natrafia na przeszkodę udaremniającą tę realizację. Rezultatem frustracji będzie zawsze agresja. Zachowanie człowieka zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś bliższego lub dalszego celu. W toku realizacji mogą jednak wystąpić pewne okoliczności uniemożliwiające osiągnięcie go. W tym wypadku mamy sytuację frustracyjną, powstającą w wyniku kolizji dwóch czynników : dążenie człowieka do wykonania pewnej czynności, istnienie przeszkody uniemożliwiającej jej wykonanie.
Inny przedstawiciel tej teorii L. Bergowitz podkreśla, że treść emocji wywołanej przez frustrację zależy przede wszystkim od rodzaju frustracji. Inaczej oddziałuje frustracja, wskutek której organizm może zostać uszkodzony, a inaczej polegająca tylko na przerwaniu rozpoczętej czynności, nie stwarzająca zagrożenia dla zdrowia czy życia człowieka. W pierwszym przypadku zostaje wzbudzony strach i lęk, a w drugim - złość lub gniew. S. Rosenzweig wykazał, że istnieje szereg różnych reakcji na frustrację, przy czym mogą to być zarówno reakcje agresywne, jak też nieagresywne. Do agresywnych reakcji frustracyjnych zalicza niektóre formy reakcji ekstrapunitywnych (kierowanych na inną osobę wybuchy gniewu, wrogości, przypisywanie innym winy za własne niepowodzenia) i intrapunitywnych (skierowane na własną osobę, doznawanie poczucia winy, potępienia swoich czynów), a nieagresywnych - inpunitywnych. Reakcje inpunitywne pozwalają na rozładowanie w formie nieagresywnych stanów napięcia emocjonalnego wywołanego przez frustrację. D.C. Mac Cleeland I F.S. Apicella stwierdzili występowanie w sytuacjach frustracyjnych czterech rodzajów reakcji, którymi są : atak, wycofywanie się, ograniczanie się i substytucja. Natomiast J. Celeman wyróżnił sytuacje takie jak : atak, ucieczka i kompromis. Jeszcze inaczej podszedł do tego problemu A.H. Maslow. Zakłada on istnienie różnych rodzajów frustracji, z których nie wszystkie wywołują agresję. Jego zdaniem agresja jest następstwem zagrożenia bytu danej jednostki oraz blokady jej najbardziej podstawowych potrzeb.
Frustracja jest skutkiem blokady określonych potrzeb. W powstawaniu agresywnego zachowania się dzieci i młodzieży szczególnie ważną rolę pełni blokada afiliacji, uznania społecznego oraz potrzeby samodzielności. Stwierdzono, że w wielu zachowaniach agresywnych występuje komponent lęku. Lęk może wyzwolić agresję, agresja może być sposobem jego pokonywania. Może też agresją maskować lęk. Dziecko może też być agresywne, aby sprawdzić miłość rodziców. Może być agresywne do ludzi okazujących mu uczucie - gdy bardzo pragnie miłości, ale przeżywa lęk niepewności.
Istnieje kilka, nieznacznie różniących się od siebie koncepcji agresji jako nabytego popędu. Jedne z nich podkreślają rolę gniewu, drugie - rolę konfliktowych oczekiwań dotyczących wzmocnienia zachowania agresywnego. J. Dollard i N. Miller sugerują, że gniew jest wyuczonym popędem, tj. utrzymują, że szarpania, bicie, drapanie oraz wewnętrzne reakcje trzewne, są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Zachowanie agresywne jest często konsekwencją gniewu i może być następstwem występowania bodźców sygnałowych, które aktualnie wywołują gniew. Wykazują oni, że agresja wystąpi wtedy, kiedy jest najsilniej wyuczoną reakcją na gniew.
Jednym z aspektów agresywnego zachowania, który w ogóle można rozpatrywać w kategoriach popędowych jest emocjonalna reakcja na gniew. Jeśli reakcja nie ma charakteru „gniewnej agresji", A. Buss nie widzi możliwości interpretowania jej jako popędu. R.R. Sears uznaje natomiast możliwość wytworzenia się nowych popędów w wyniku zderzenia się (konfliktu) dwu jednakowo silnych tendencji - jednej związanej z oczekiwaniem nagrody, drugiej związanej z przewidywaniem kary za określone zachowanie. Powstają w ten sposób popędy zależności i agresji. Oba te popędy mogą się rozwijać we wczesnym dzieciństwie na podłożu zachowań instrumentalnych znajdujących wzmocnienie w uzyskiwanym zainteresowaniu i w pomocy dorosłych.
Zachowania instrumentalne typu zależnościowego to objawy niezaradności, bezsilności, cichy płacz, skarga, prośba, itp. Zachowanie instrumentalne typu agresywnego to : krzyk, głośny płacz, gwałtowne nieskoordynowane ruchy, hałasowanie, uderzanie przedmiotów, kopanie ich, szarpanie i odpychanie opiekunów. Jedne i drugie mają na celu zwrócenie okazywanej pomocy w zaspokojeniu aktualnych potrzeb dziecka. R.R. Sears odróżnia jednak zachowania instrumentalne od tak samo wyglądających zachowań mających właściwości popędowe. Te drugie powstają wówczas gdy zachowania czasem są nagradzane, a czasem karane. Zdaniem autora rozwija się wtedy „wtórny system motywacyjny". Między obu tendencjami, do przewidywania nagrody i przewidywania kary, występuje konflikt : dążenie - unikanie. Dzięki niemu powstaje nowy proces, który uważa się za źródło energii nowych czynników motywacyjnych - zależności agresji. Ch. Coffer i M.H. Appley uważają, że nabyte popędy zależności i agresywności były początkowo wzbudzone przez rodziców, a potem także przez innych ludzi.
Koncepcja agresji jako nawyku związana jest głównie z nazwiskiem A. Bandury i R.H. Waltersa. Głosi ona, że zachowania agresywne są jak wszystkie inne zachowania wyuczone i to przede wszystkim w oparciu o uwarunkowania instrumentalne oraz o modelowanie. Według W. Szewczuka nawykiem będziemy nazywali takie zachowanie dobrze utrwalone, do tego stopnia, że jest już zautomatyzowane i realizowane bez pełnej kontroli świadomości. Nawykiem nie może być żadna tendencja, czy skłonność.
Zdaniem A. Bussa agresja to nawyk napastowania. Podkreśla on, że agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka. Określa on także cztery czynniki determinujące siłę agresywności u danej jednostki. Jednym z nich jest częstotliwość i intensywność doznanych napaści, frustracji i przykrości. Są to warunki, które poprzedzają agresję. A. Buss twierdzi, że : „istnieje większe prawdopodobieństwo, że chronicznie agresywna będzie ta jednostka, na którą działało wiele bodźców wywołujących gniew, niż jednostka, na którą działało niewiele".
Drugim czynnikiem decydującym o sile agresywności u człowieka jest stopień wzmocnienia agresywnego czy napastliwego zachowania, jak : zmniejszenie gniewu po „wyładowaniu się" w postaci zbicia lub zwymyślania kogoś, wyeliminowania przykrych bodźców zewnętrznych przez użycie siły fizycznej, czy też słownej, osiągnięcie różnych nagród za pośrednictwem działania w opisany sposób. Nagrody te nie muszą być bezpośrednio związane z przejawami gniewu, jak wyrządzenie komuś krzywdy. Nagrodą może być pokarm, sukces, dominacja, itp. Kara osłabia zachowania agresywne w wyniku jego zahamowania wywołanego przez konflikt lub zredukowanie siły nawyku. Nie wzmacnianie agresji, tzn. stwarzanie takich sytuacji, w których zachowania agresywne nie dopuszczają do osiągnięcia nagród, również zmniejsza siłę nawyku.
Trzecim czynnikiem determinującym siłę agresywności jest fascylitacja. Fascylitacja według W. Szewczuka to „niewyuczone chwilowo trwające zwiększenie siły wskutek wystąpienia innego bodźca lub innej reakcji; natomiast w psychologii społecznej oznacza pobudzenie, wzajemny wpływ członków grupy powodujący wzrost zachowań określonego rodzaju (...); wzajemne pobudzenie się członków grupy (przez emitowanie podobnych zachowań) do czynów agresywnych". A. Buss sugeruje, ze rówieśnicy i starsi członkowie grupy czy rodziny mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego, na których dana jednostka się wzoruje. W bardzo agresywnej grupie, czy rodzinie, jednostka będzie prawdopodobnie nagradzana za inicjowanie zachowań agresywnych, a także niejednokrotnie atakowana, w związku z tym często odczuje gniew.
Ostatni czynnik wpływający na agresywność jednostki stanowi jej temperament. Według A. Bandury i R.H. Waltersa zachowania agresywne stanowią wyuczony sposób zachowania się. Uważali oni, że to taki sposób postępowanie, który jako reakcja instrumentalna prowadzi dostatecznie często do zaspokojenia takiej czy innej potrzeby, aby utrwalić się jako sposób skuteczny, a więc dobry. Głównymi czynnikami pobudzającymi do uczenia się są kontakty społeczne, obserwacja i naśladownictwo otoczenia. Zachowania, które utrwaliły się, musiały być wielokrotnie wzmacniane bezpośrednio lub pośrednio. Bezpośrednie wzmacnianie to takie, kiedy nagroda (np. zaspokojenie potrzeby) dotyczy zachowań samego uczącego się. Natomiast wzmocnienie pośrednie odnosi się do zachowania innych osób, które są modelami dla uczącego się.
Utrwalone zachowania agresywne, zdaniem A. Bandury i R.H. Waltersa, mogą być likwidowane poprzez uczenie. Takie uczenie, a raczej oduczanie, może polegać na konsekwentnym odmawianiu nagrody albo na aktywnym karaniu. Jeżeli zachowania agresywne są ignorowane, a inne sposoby prowadzące do zaspokojenia potrzeb są nagradzane, to zachowanie nie nagrodzone będzie stopniowo zanikać. Kara także może prowadzić do zaniku zachowań społecznie agresywnych, ponieważ jej działanie polega na zahamowaniu zachowań. Bywa jednak tak, że wyłącznie stosowanie kary doprowadza nieraz nie do zahamowania zachowań agresywnych, lecz do wyuczania się sposobów jej unikania. Stosowanie kar i nagród łącznie może znacznie ułatwić proces uczenia.
Do powyższego opracowania korzystałem z następujących źródeł:
Psychologia Społeczna; E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert
Psychologia - podręcznik akademicki, tom III; J. Sterlau
Agresja w okresie dorastania; A. Bandura
Psychologia i życie; P. G. Zimbardo
3