Czynniki rozwoju człowieka
Każdy człowiek różni się jednak od innych ludzi pod wieloma względami, każdy człowiek jest inny, niepowtarzalny. Różnimy się swoimi zdolnościami, doświadczeniami, zainteresowaniami, sposobami reagowania na określone sytuacje. Są to wszystko różnice indywidualne, wpływające na indywidualizm każdego człowieka. Dla określenia tej odrębności i niepowtarzalności każdego z nas używa się terminu : osobowość. Jest to kompleks właściwości człowieka, które zapewniają organizację i stałość jego zachowania oraz nadają temu zachowaniu piętno indywidualne, tzn. sprawiają, że zachowanie danego człowieka różni się od zachowania innych ludzi.
Do najczęściej wymienianych elementów, wchodzących w skład osobowości, należą :
potrzeby,
wartości,
zainteresowania,
cele życiowe,
schematy poznawcze, (np. światopogląd, obraz własnej osoby, opinie)
postawy,
zdolności,
temperament.
Tak rozumiana osobowość kształtuje się w toku życia człowieka, w interakcji pomiędzy nim a
środowiskiem, w określonych warunkach rozwojowych i pod wpływem określonych bodźców, czynników. W psychologii - warunki rozwojowe to warunki zewnętrzne oraz wewnętrzne, określane jako czynniki rozwoju.
Współcześnie, w polskiej psychologii rozwojowej rozpowszechniona jest koncepcja czterech
czynników rozwoju, (dialektyczna teoria rozwoju) :
1. Wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne organizmu, zwłaszcza układu nerwowego,
2. Aktywność własna jednostki,
3. Środowisko,
4. Wychowanie.
1. Wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne to przede wszystkim :
Struktura i niektóre właściwości funkcjonalne układu nerwowego, zwłaszcza mózgu
Budowa i funkcjonowanie analizatorów
Typ układu nerwowego, tzn. : siła, równowaga i ruchliwość podstawowych procesów nerwowych - pobudzenia i hamowania, czyli temperament.
Odziedziczone i wrodzone zadatki organiczne ani same nie są niezmienne, ani też nie wyznaczają w sposób fatalistyczny przebiegu i granic rozwoju psychicznego. Sam układ nerwowy jest w dużym stopniu plastyczny i podatny na wpływy otoczenia, a jego funkcjonowanie kształtuje się i rozwija w toku życia osobnika. Zadatki organiczne stanowią jedynie materialne podłoże uzdolnień i różnych form zachowania, nie wyznaczają jednak zdolności i innych cech indywidualnych w sposób z góry określony. Mogą stać się podłożem rozwoju uzdolnień w zależności od działań podejmowanych przez człowieka oraz warunków środowiskowych - wychowania i wykształcenia.
2.Aktywność własna jednostki polega na czynnym zaspokajaniu potrzeb, poprzez coraz lepsze orientowanie się w rzeczywistości oraz coraz sensowniejsze działanie. Źródłem aktywności dziecka mogą być przypadkowe, spontaniczne bodźce zewnętrzne, wyzwalające własne działanie i poprzez nie - poszerzające zakres wiedzy, doświadczenia, odczuć empirycznych. Jednakże jego aktywność może być także stymulowana, w sposób zamierzony, poprzez inne osoby. Aktywność ta przybiera coraz wyższe formy - od zabawy, poprzez pracę oraz własną twórczość, kreatywność w stosunku do otaczającej rzeczywistości.
3.Wpływy środowiskowe - oddziałują na dziecko, na jednostkę od początku jego istnienia. Człowiek jest istotą społeczną, żyje w środowisku społecznym, w określonym kręgu cywilizacji i kultury. Poprzez procesy uczenia i dojrzewania stopniowo przyswaja sobie zdolność mówienia, obyczaje, formy zachowań, normy kulturowe swojego środowiska. Szczególną rolę odgrywa tu rodzina, poprzez którą przenikają z zewnątrz różnorodne wpływy. W początkowym okresie nie działają one na dziecko bezpośrednio, lecz poprzez rodziców, rodzinę, rodzeństwo. Wpływy te są dodatkowo wzmocnione silnym zaangażowaniem emocjonalnym obu stron : dziecka i osób z rodziny. Kształtuje się u dziecka obraz wzorca do naśladowania, osoby ważnej dla niego, znaczącej, istotnej. Człowiek podlegając wpływom środowiskowym, również sam bierze udział w procesie przemian społecznych, sam wpływa na kształtowanie się środowiska.
Ogromny wpływ odgrywa środowisko rodzinne w rozwijaniu aktywności twórczej dzieci, w kształtowaniu postawy kreatywnej. Rodzice nie tworzą uzdolnionych dzieci, lecz w dużym stopniu tworzą środowisko, które umożliwia rozwój różnorodnych, potencjalnych zdolności. Chodzi o zapewnienie możliwości pełnej realizacji potencjału twórczego dziecka.
Obok domu rodzinnego ogromny wpływ na dziecko mają środki masowego przekazu, filmy video, gry komputerowe. Rozmawiajmy z dzieckiem o tym, co zobaczyło, sprawdźmy, jak odebrało te treści, jaki wpływ wywarł obejrzany film, a gdy jest taka potrzeba - powiedzmy dziecku, że coś było złe, wytłumaczmy, na czym to zło polegało, kształtujmy prawidłowe widzenie świata.
4. Proces wychowania - główną rolę odgrywają tu rodzice, których nikt nie może zastąpić w procesie wychowania. Jest to rola decydująca dla efektów rozwojowych. Rodzice oddziałują :
poprzez świadome i zamierzone wpływy wychowawcze
poprzez oddziaływania niezamierzone, nie podlegające jakby kontroli. Składają się na nie:
czynności i zdarzenia w domu
wzajemne relacje między członkami rodziny, głównie rodzicami, więzi emocjonalne lub chłód uczuciowy.
W procesie wychowania rodzice powinni przede wszystkim :
posiadać i prezentować określony system wartości, wskazywać na to, co w życiu najważniejsze, mieć ustaloną hierarchię wartości,
ustalić normy i zasady postępowania - jasne, czytelne, spójne i rozsądne; pozwoli to dziecku ukształtować własny system zasad i wartości, w oparciu o rozpoznanie dobra i zła, a także podejmować własne decyzje na podstawie własnego osądu rzeczywistości,
uczyć dziecko ekonomii czasu, racjonalnego planowania zajęć, (opracowania ramowego planu dnia : ile czasu może poświęcić na naukę, ile na rozrywkę, ile na pomoc w domu); umiejętność planowania czasu własnego ma swoje skutki w życiu dorosłym, w pełnionych rolach społecznych - pracownika, rodzica, członka społeczeństwa,
promować zdrowe i dobre życie, z wykorzystaniem własnego potencjału w każdej ze sfer rozwojowych, (robić z nich dobry użytek), korzystać z kontaktu z przyrodą, rozwijać swoje zainteresowania, unikać uzależnień.
Proces wychowawczy, realizowany przez rodziców, jest czynnie wspomagany przez inne osoby oraz instytucje, nauczycieli, wychowawców i szkołę. Są to osoby wywierające znaczący wpływ poprzez wychowanie i nauczanie.
Wszystkie działania powinny zmierzać w tym kierunku, aby uczeń - dziecko miało pełne przekonanie, że jest osobą ważną, niepowtarzalną, kimś istotnym i tak naprawdę bez kogo wszelkie działania straciłyby sens i cel.
Opracowała: mgr Grażyna Kubicka-Czwórnóg