ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM
ROZWÓJ RUCHÓW
I trymestr
1-szy miesiąc:
- 3 tydz. Zaczątki 33 kręgów (somity)
- 4 tydz. Zawiązki kończyn oraz 40 par mięśni położonych wzdłuż osi ciała
- 4 tydz. Skurcze serca, które można uznać za pierwsze jego ruchy, są one dowodem na wykształcenie się ukł nerwowego
- pierwsze spontaniczne ruchy są wynikiem samo generujących się impulsów nerwowych, których źródłem jest rdzeń kręgowy
2-gi miesiąc:
- 5 tydz zawiązki dłoni i stóp
- zaczyna powstawać tkanka chrzęstna szkieletu i tkanka mięśniowa
- zawiązki palców u dłoni i stóp
- w 6 tyg. a dokładnie 41. dn pierwsze odruchy nerwowe, co świadczy o współdziałaniu ukł nerwowego i mięśniowego
- pojawienie się spontanicznych ruchów wygięcia grzbietu i karku oraz podnoszenie się i opadanie
- pączkujące rączki i nóżki wykonują marionetkowe ruchy
- w połowie 7 tyg. Okolica warg staje się wrażliwa na dotyk, lekkie jej podrażnienie powoduje reakcję całego ciała w postaci zwrotów tułowia
3-ci miesiąc:
- dziecko coraz bardziej aktywne i przejawia indywidualne cechy w wyglądzie i zachowaniu
- 9 tydz. plecy częściowo wyprostowują się
- 10 tydz doskonali się zmysł dotyku (np. powieka pod wpływem dotknięcia zaciska się a dłoń zwija się w piąstkę)
- neurony w rdzeniu kręgowym zaczynają rozsyłać sygnały nerwowe do poszczególnych kończyn-mogą one dzięki temu poruszać się niezależnie od siebie
- doskonali się wrażliwość na dotyk (lekkie dotknięcie czoła powoduje obrót głowy)
- dziecko wykonuje w macicy wiele ruchów (np. ziewanie, przeciąganie się)
- 11 tydz. Zwiększa się powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk, górna cz. ciała oraz klatka stają się wrażliwe, ale nadal w odpowiedzi na dotyk powstaje reakcja uogólniona
- w połowie 11 tyg. w zamknięciu dłoni zaczyna brać udział kciuk
- 12 tydz. dziecko zaczyna połykać wody płodowe
- pierwsze nieregularne ruchy klatki piersiowej, ruchy nabierania i wypierania wód płodowych oraz ssania
- środkowe i boczne, a potem i dolne partie ciała stają się wrażliwe na dotyk
- odruchy związane są raczej z unikaniem niepożądanych bodźców niż przyjęciem wobec nich czynnej postawy
II trymestr
- następuje mielinizacja włókien nerwowych (tworzenie się otoczki tłuszczowej wzdłuż włókien w rdzeniu kręgowym,)dzięki czemu szybszy i bardziej efektywny jest przebieg impulsów nerwowych
- dużo przestrzeni wokół dziecka pozwala na nieskrępowane ćwiczenia ruchowe
- w miejsce wolnych, nieregularnych ruchów, które angażowały naraz wiele mięśni i stawów, pojawiają się ruchy pełne wdzięku
- ruchy stają się wyraźnie wyczuwalne dla każdej matki
4-ty miesiąc:
- rozwój mięsni karku - głowa trzyma się prosto
- zwiększa się ilość płynu owodniowego, co pozbawia dziecko poczucia ciężaru ciała i łagodzi urazy matki, dzięki temu dziecko może być aktywne
- w przedniej części kory mózgowej tworzy się mapa ruchowa i czuciowa ciała (np. drażnienie tej okolicy wywołuje ruchy w odległych częściach ciała)
- po podaniu środków pobudzających lub uspokajających zachowanie dziecka zmienia się
- do 16 tyg. 20 tys. Różnych ruchów w ciągu dnia
- 13 tydz. Pojawiają się spontaniczne próbne ruchy oddychania polegające na skurczu klatki piersiowej
- 15 tydz ruchy nabierania i wypierania wód płodowych
- ruch chwytania bez, a potem z udziałem kciuka
5-ty miesiąc:
- aktywność dziecka staje się regularna cyklicznie zmienia się (faza czuwania i snu)
- na indywidualne cechy aktywności ma wpływ odziedziczony temperament oraz tryb życia i aktywność matki
- matka może już stwierdzić, że dziecko śpi, ma czkawkę, kopie, obraca się, przeciąga się po śnie lub energicznie szuka wygodnej dla siebie pozycji
- może tez stymulować jego ruchy przez pocieranie lub stukanie w powłoki brzuszne
- dziecko nadal ćwiczy sprawności życiowe np. od 17 tyg. ssanie
6-ty miesiąc
- prawidłowo rozwijające się dziecko trwa w bezruchu przez okres nie dłuższy niż 10 min
- odruchy bezwarunkowe
- od 24 tyg. wzrasta częstotliwość, siła i amplituda skurczów i rozkurczów klatki piersiowej oraz ruchów ssania
- aktywność dziecka staje się również zależna od docierających bodźców zmysłowych (np. mogą go wybudzić ze snu)
- aktywność ruchowa matki i dziecka jest naprzemiennie zharmonizowana
III trymestr
7-my miesiąc
- zmniejszająca się przestrzeń wokół dziecka uniemożliwia dotychczasowe swobodne koziołkowanie
- nadal przekręca się ono i wykonuje wiele ruchów kończynami oraz precyzyjne ruchy mimiczne
- powstają wzorce pamięciowe ruchów
- większość odruchów wrodzonych jest już widoczna (np. odruch ssania, poszukiwania pokarmu, kroczenia, Moro, chwytny)
przełom 78 miesiąc:
- aktywność ruchowa
- ukł nerwowy coraz sprawniej koordynuje ruchy ciała
9-ty miesiąc
- dziecko przestaje rosnąc na 2 tyg. przed porodem
ROZWÓJ WRAŻLIWOŚCI ZMYSŁOWEJ
I trymestr
1-szy miesiąc:
- od 19. dn. Tworzą się oczy a od 28. dn. Można rozpoznać soczewkę oka
- w 4 tyg. Pojawiają się jama ustna zawiązki kończyn, oczu, uszu i nosa
2-gi miesiąc:
- od 7 tyg. okolica warg wrażliwa na dotyk i jej lekkie podrażnienie powoduje reakcje uogólnioną całego ciała w postaci zwrotu tułowia
3-ci miesiąc:
- doskonali się zmysł dotyku (np. powieka pod wpływem dotknięcia zaciska się a dłoń zwija się w piąstkę)
- tworzy się nerw węchowy
- w 10 tyg. doskonali się wrażliwość na dotyk (lekkie dotknięcie czoła powoduje obrót głowy)
- 11 tydz. Zwiększa się powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk, górna cz. ciała oraz klatka stają się wrażliwe, ale nadal w odpowiedzi na dotyk powstaje reakcja uogólniona
- w połowie 11 tyg. w zamknięciu dłoni zaczyna brać udział kciuk
- tworzą się podstawowe receptory powonieniowe
- kształtuje się nerw łączący gałkę oczna z potylica
- dziecko zaczyna połykać wody płodowe
- pierwsze nieregularne ruchy klatki piersiowej, ruchy nabierania i wypierania wód płodowych oraz ssania
- środkowe i boczne, a potem i dolne partie ciała stają się wrażliwe na dotyk
II trymestr
- zasób bodźców zmysłowych, jakich dostarcza środowisko śródmaciczne bardzo bogaty
- w tym trymestrze wszystkie zmysły są funkcjonalnie czynne
- dziecko odbiera wrażenia zmysłowe, lecz nie integruje ich jeszcze w schematy spostrzeżeniowe
4-ty miesiąc:
- 1415 tydz. Cała powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk
- dziecko reaguje na smak wód płodowych oraz zmianę ciśnienia (reakcje odruchowe nieuświadomione)
- odruchy błędnikowe
- dziecko kołysane ruchem i oddechem matki ćwiczy zmysł równowagi
- zaczyna funkcjonować narząd Cortiego, w którym mieszczą się receptory słuchowe
5-ty miesiąc:
- kubki smakowe chemicznie aktywne
- intensywność ruchów połykania wód płodowych zależy nie tylko od odczuwania głodu, ale także od ich smaku (np. smak słony hamuje połykanie) oraz od samopoczucia dziecka
- im słodsze wody tym wolniej je połyka, dokładniej smakując
- na nagłe zmiany temperatury, oświetlenia oraz silne dźwięki dziecko reaguje przyspieszeniem akcji serca, zwiększeniem ruchliwości (niepokojem) całego ciała oraz gałek ocznych, zmianą pozycji ciała (w celu ucieczki od bodźca naruszającego normalne warunki)
6-ty miesiąc:
- po koniec 6. miesiąca otwiera się szpara powiekowa
- gałka oczna porusza się w górę i w dół oraz na boki
- reakcja na silne światło coraz bardziej wyraźna
- prawie połowa dzieci reaguje na silny dźwięk reakcją przestrachu
- pod koniec trymestru receptory równowagi są pod względem rozmiaru i funkcji w pełni dojrzałe
III trymestr
- dziecko staje się istotą czująca i reagująca już przed urodzeniem
- narządy zmysłów rozpoczynają funkcjonowanie w kolejności:
o dotyk
o równowaga
o węch
o smak
o słuch
o wzrok
- rozwój zmysłów wzajemnie od siebie zależny
zmysł dotyku:
- środowisko śródmaciczne dostarcza stymulacji dotykowej
- dziecko dotyka ścian macicy, łożyska, pępowiny, siebie zwłaszcza twarzy, która jest szczególnie wrażliwa na dotyk
- pozwala dziecku odczuć świat „ na własnej skórze” oraz doznać, że jest, że istnieje
zmysł węchu i smaku:
- węch
o kom. Nerwowe niosące informacje o zapachu są już od dawna czynne
o skład chemiczny płynu owodniowego zależy od odżywiania się matki np. przyprawy-specyficzny zapach
o rodzi się ono ze zdolnością do odróżniania zapachów przyjemnych (np. wanilii, truskawek) i nieprzyjemnych (np. amoniaku, zgniłych jaj)
- smak
o ważny regulator rozwoju dziecka i ćwiczeń ruchów oddechowych
o słodki posmak wód zachęca do picia, co dostarcza produktów odżywczych i pobudza ruchy klatki piersiowej
zmysł słuchu
- dziecko reaguje na dźwięk ( niezależnie od matki) w postaci zmian w ruchach ciała, akcji serca, prądach czynnościowych mózgu, rytmie ruchów klatki piersiowej
- dziecko najpierw jest wrażliwe na: wibracje, silne, pojedyncze dźwięki następnie na coraz bardziej subtelne dźwięki
- głos matki jest bardziej słyszalny niż głos innych osób
- dziecko odbiera dźwięki na drodze pozaakustycznej i uczy się różnicować ich rytm, natężenie, akcent
- szczególny rodzaj dźwięku- muzyka
- zaleca się słuchanie instrumentów tj. : fagot, flet wiolonczela, ponieważ zdolność do odbioru dźwięków o niskich częstotliwościach rozwija się szybciej
- dziecko woli słuchać muzyki spokojnej, o stałym rytmie i tempie podobnym do częstotliwości uderzeń serca człowieka dorosłego w stanie spoczynku
zmysł wzroku:
- światło dociera do macicy przez coraz bardziej naciągnięta skórę brzucha
- dziecko rozróżnia cienie jasne i ciemniejsze
- od 26. tyg. reaguje wzmożeniem ruchów i zmianą rytmu serca
CZYNNIKI ZABURZAJĄCE ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM
- rozwój zależy od czynników genetycznych, paragenetycznych i pozagenetycznych
zaburzenia rozwoju o charakterze genetycznym:
- przekazywane dziedzicznie lub spowodowane działaniem na komórki rozrodcze, zygotę i embrion szkodliwych czynników powodujących zmianę materiały dziedzicznego
- np. zespół miauczącego kota, Downa, Turnera, hemofilia, fenyloketonuria, choroby psychiczne
Zaburzenia paragenetyczne
- genetyczno-konstytucjonalne właściwości matki stanowiące tzw. regulator matczyny wpływający na modyfikację predyspozycji genetycznych dziecka
Zaburzenia pozagenetyczne
- są przyczyną chorób i wad wrodzonych
- powstałych w okresie jajowym (1-2 tydz) zarodkowym (3-8 tydz) i płodowym (od 9 tyg.)
- mogą być spowodowane:
o wirusem (np. różyczki, świnki, żółtaczki zakaźnej, grypy)
o bakterią (np. kiły)
o pasożytem (np. toksoplazmozy)
o promieniowaniem (np. rentgenowskim, ultrafioletowym)
o toksynami ( są nimi najczęściej: alkohol, nikotyna, narkotyki, leki, zwłaszcza hormonalne, psychotropowe i antybiotyki, oraz związki ołowiu, rtęci i azbestu a także środki ochrony roślin)
o niedotlenieniem ( z powodu np. zaburzonego krążenia krwi w organizmie matki, dziecka lub łożysku)
o stanami niedoborowymi ilościowymi (niedożywienie) lub jakościowymi (np. niedobór witaminy A, B2)
o chorobami matki (np. cukrzyca, choroba nerek, serca)
o komplikacjami ciążowymi (np. zagrażające poronienie, krwawienie w ciąży, zatrucia ciążowe, wysokie miano przeciwciał w wyniku niezgodności głównych grup krwi lub czynnika Rh)
o stresem matki
ROZWÓJ W OKRESIE NIEMOWLĘCYM
ROZWÓJ POZNAWCZY
Wrażenia i spostrzeżenia (percepcja)
- od pierwszych dni dziecko identyfikuje bodźce
o powoli dziecko uczy się różnicować i czasem potrafi to robić w odniesieniu do przedmiotów podobnych
o uczą się dostrzegać tożsamość w obiektach (ujmują stałość liczby obiektów bez względu na ich ułożenie w przestrzeni)
- wzrok
o wczesne dzieciństwo-intensywny rozwój
o noworodek reaguje na zmianę intensywności światła: otwiera oczy w ciemności i zamyka przy ostrym świetle
o do ok. 3 m proces akomodacji soczewek nie przebiega prawidłowo co powoduje że:
§ niemowlę widzi obiekty znajdujące się bardzo blisko (do 21 cm)
§ widzi twarz matki czy opiekuna od karmienia i zabiegów pielęgnacyjnych
o w 12 m-ącu ostrość wzroku dorównuje dorosłemu człowiekowi
o noworodki częsta patrzą na obiekty układające się we wzór
o zaś niemowlęta patrzą dłużej na wzory ułożone z gęsto umieszczonych elementów
o po urodzeniu dziecko rozróżnia jedynie jednolicie szarą powierzchnie od powierzchni pokrytej biało-czarnymi pasami o szer. 2, 5 cm
o aktywność wzrokowa dziecka jest od początku sensowna
o między 1-3 miesiącem dziecko widzi nie tylko szczegóły ale dostrzega organizację obrazu
o proces ten zależy od rodzaju obrazu wzrokowego oraz doświadczenia dziecka
- między 3 a 5. m pojawia się a ok. 13 m rozwija, widzenie stereoskopowo-binakularne zapewniające widzenie głębi
o dla prawidłowości widzenia binekularnego istotne znaczenie mają wczesne doświadczenia związane z odbiorem bodźców wzrokowych
- ruchy gałek ocznych niemowlęcia są podobne jak dorosłego
o ruchy skakkadowe przy przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt
o pełne ruchy skakkadowe pojawiają się ok. 2 m
o niemowlęta skupiają wzrok na brzegach przedmiotów a następnie kierują go do środka; tak samo z twarzą najpierw na brzegach a potem do środka w kolejności: oczy, oczy+nos, oczy+nos+usta
o dzieci patrzą dłużej na twarz osobowy mówiącej lub uśmiechającej się
- noworodki odróżniają kolor czerwony od zielonego a wieku m 4 podstawowe barwy (preferują żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej i niebieskiej)
- współdziałanie wzroku i słuchu pojawia się ok. 2 m a następnie zanika z powodu reorganizacji systemów percepcyjnych by znów zaznaczyć się w 5 m
- niemowlęta w 2-4 m są wrażliwe na brak synchronizacji ruchu warg i dźwięków, reagują na odpowiednie miny i tony głosu
- każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę (wg S. Szumana)
o faza inicjująca (jednostka zostaje pobudzona i zaktywizowana przez bodziec)
o faza finalizująca (niesie uspokojenie związane z osiągnięciem efektu poznawczego)
- rozwój przechodzi przez 3 etapy:
o spostrzegania monosensorycznego pierwotnego
o spostrzegania polisensorycznego (spostrzeganie za pomocą wielu zmysłów)
o spostrzegania monosensorycznego wtórnego
to bodziec przyciąga uwagę dziecka, uwaga jest mimowolna
Myślenie (czynności eksploracyjne)
- pojawiają się w kontekście nowych bodźców i sytuacji, prowadzą do zaspokojenia potrzeb poznawczych jednostki, występują w formie nastawienia receptorów, zbliżania się do przedmiotu, manipulowania nim, stawiania wobec niego pytań i hipotez
- właściwości eksplorowania przedmiotów rozpoczyna stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej
- dwa zjawiska: (Piaget)
o dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu
o przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia różnych właściwości przedmiotu
- Szuman:
o Dziecko poznaje obiekt polisensorycznie
o Przekształca go w procesie polisensorycznej identyfikacji
- podejmowane przez dziecko działanie badawcze należy odróżnić od działania wykonawczego nastawionego na osiągnięcie celu
o działania badawcze są krótkie
o nie tak pewne jak wykonawcze
o nie towarzysza im negatywne emocje
- w eksplorowaniu obiektów dziecko stosuje 2 rodzaje środków:
o przekształcająco-odtwarzające (pozwala odkryć własności obiektu które nie zostały zauważone przy pierwszym kontakcie z nim)
o środki klasyfikujące (rozpoznanie własności obiektów związanych z ich przynależeniem do jakiejś klasy obiektów)
- czynności eksploracyjne prowadzą do zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych (dzięki nim wyższy etap rozwoju)
- poprzez te czynności budzi się u dziecka zainteresowanie nowością, następuje poszukiwanie nowych sposobów działania, tworzą się dynamiczne powiązania między spostrzeżeniami
- czynności eksploracyjne zależą od cech podmiotu (wiek płeć, poziom lęku, nieśmiałość) a także od własności obiektu (nowość, złożoność)
- różnice indywidualne w eksplorowaniu uwarunkowane motywacją dziecka jak i kontekstem społecznym
- dobre relacje emocjonalne między dzieckiem a opiekunem stanowią podstawę badawczej aktywności małego dziecka
- uwagę dziecka skupiają stosowane przez matkę strategie fizyczne ( wskazywanie, postukiwanie, kierowanie ręką dziecka)
- kształtuje się wiedza o przedmiotach
- odkrycie umysłu - J. Astington:
o następuje stopniowo a jego przejawami są
§ społeczny uśmiech 3m
§ różnicowanie ekspresji podstawowych emocji 5m
§ lek społeczny 78m
§ zabawy „daj-masz” 9m
o stają się podstawą intencjonalnej komunikacji
o komunikowanie się dziecka z dorosłymi sprawia iż zaczyna ono rozumieć iż są ludzie są istotami myślącymi i czującymi
o dziecko odkrywa że ludzie są różni od przedmiotów = dziecięca teoria umysłu
Mowa (przedwerbalne formy komunikacji)
- dzieci mają „wbudowaną” zdolność do różnicowania dźwięków mowy ludzkiej
- zdolność ta jest wrodzona i zmniejsza się miedzy 10 a 12 m. ż.
- do komunikowania się dziecko używa zachowań niewerbalnych tj. :
o płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja
- kilka rodzajów płaczu:
o podstawowy
§ monotonny, przerywany kszykiem, staccato
o płacz z bólu
§ krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta; głośny, przeraźliwy, ostry
o płacz gniewny
§ długi czas trwania
- płacz ma wartość komunikacyjną:
o 4m dziecko płacze gdy przestaje się je nosić
o 5m wzmaga krzyk gdy obcy zwróci na niego uwagę
o 9m dziecko płacze gdy opiekunka zbliża się do innego dziecka
- gesty
o wskazujące
§ 9-13 m, wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie oraz wskazywanie przedmiotu
o reprezentujące
§ tworzą względnie trwały układ ruchów ciała rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia
§ zastępują lub reprezentują informację
§ 14 m
- charakterystyczna w tym okresie (do porozumiewania prewerbalnego) jest komunikacja ostensywna polegająca na zwracanie uwagi na obiekty przez ich wskazanie
o dwa rodzaje gestów w tej komunikacji
§ w celu uzyskania danego obiektu
§ będące sposobem komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy
- funkcje wczesnych prób komunikowania się:
o regulacja zachowania (aby uzyskać coś)
o interakcja społeczna (dla zwrócenia uwagi)
o połączenie uwagi (zwrócenie uwagi na wspólne z partnerem obserwowanie obiektu lub zdarzenia)
- gdy dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne („tu” „tam”) z gestami
o najpierw (10m) służą zwróceniu uwagi partnera na obiekt
o później (ok. 16m) dziecko określa położenie przedmiotu
- w okresie niemowlęcym- bogata mimika
- duża wartość uśmiechu
- rozwój wokalizacji wg Starka (5 stadiów)
o 0-8 tydz.
§ s odruchowego krzyku i życiowych odgłosów
o 8-20 tydz.
§ S. Gruchania i śmiechu
o 16-30 tydz
§ s zabaw wokalnych (proste sylaby, dźwięki podobne)
o 25-50 tydz
§ s samonaśladującego gaworzenia (kombinuje samogłoski i spółgłoski i je powtarza)
o 9-18 m
§ s gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej
ROZWÓJ W OKRESIE PONIEMOWLĘCYM
ROZWÓJ POZNAWCZY
Maleje rola dotyku
Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej
- okres tej int. Trwa 2 lata
- 3 podstawowe formy asymilacji:
o powtarzanie reakcji
o wykonywanie tej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce
o różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu
- schematy czynności różnicują się w okresie int. S-m
o stadium I schematy czynności pierwotnych (np. schemat ssania)
o stadium II połączenie tego schematu z elementami sensomotorycznymi (np. ruch ręki do ust) prowadzi do powstania 1-ych przystosowań nabytych- ssanie kciuka
o stadium III schemat czynności wtórnych (4-8m) skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów (np. schemat potrząsania, pociągania)
o stadium IV łączenie schematów czynności wtórnych w działaniu dziecka (8-12m) dzięki temu jeden schemat może być wykorzystany w funkcji celu (schemat chwytania) zaś inny w funkcji środka (schemat pociągania)
§ oznacza to że dziecko może raz wypracowany schemat stosować w nowych sytuacjach ale może także łączyć schematy z innymi i używać w innej funkcji
o stadium V (12-18m) dziecko wykorzystuje wiele różnych schematów w kontakcie z 1 przedmiotem (postukuje, obmacuje, ogląda, smakuje, potrząsa)
o stadium VI (18-24m) dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi co wiąże się z przekształceniem schematów czynnościowych w umysłowe
- przejście od działań związanych z własnym ciałem do działań na przedmiotach, oraz od powtarzania (potrząsanie grzechotką) do powtarzania z modyfikowaniem (wyrzucanie klocka poza łóżko z różnych wysokości, różna siłą itp.)
- w toku zmian dziecko odkrywa stałość i obiektywność przedmiotów w jego otoczeniu
- do IV stadium dziecko nie szuka przedmiotu który znika z jego pola widzenia
- dopiero dzięki koordynacji schematów wtórnych przedmioty nabierają cech stałości (istnieją choć zniknęły z pola widzenia) oraz cech obiektywności (przedmiot istnienie niezależnie od działań dziecka)
- w III stadium asymilacja funkcjonalna:
o prowadzi do powstania schematów funkcjonalnych klas obiektów (np. przedmiot do potrząsania, turlania)
- dziecko wykrywa metody działania służące do wywoływania interesujących je rezultatów
- asymilacja uogólniająca:
o dziecko nie kieruje się powiązaniem przyczynowo skutkowym
o jego odkrycia w tym zakresie mają charakter magiczno-zjawiskowy
o dziecko odkrywa związek między pewnymi zdarzeniami w otoczeniu a odczuwaniem przyjemności
- asymilacja różnicująca
o na jej podstawie odkrycie relacji między elementem oznaczającym i oznaczanym
o np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym karmienie (element oznaczany)
o w toku rozwoju elementy oznaczające zmieniają się: przestają być związane z ciałem dziecka a odnoszą się do przedmiotów lub zachowań innych osób
- sposób rozwiązywania problemów zmienia się
o w stadium V dziecko próbuje znane schematy w nowej sytuacji (czynne eksperymentowanie)
o W VI stadium rzeczywiste działania na obiektach zostają zastąpione przez kombinacje myślowe możliwych, wyobrażonych działań w danej sytuacji
- Pod koniec okresu inteligencji sensoryczno-motorycznej - nowa forma inteligencji oparta na umysłowych obrazach przedmiotów i zjawisk, umożliwiająca upośrednienie relacji między dzieckiem a otaczającym je światem
Wrażenia i spostrzeżenia
- 18-24 m okres rozwoju obrazu
- w dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki)
- doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne - odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym
- pod koniec 1 r. ż. opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami
- w VI stadium int s-m - funkcja symboliczna:
o zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków
o jej przejawy to:
§ przyswajanie mowy
§ zabawa symboliczna
§ naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń
§ pierwsze przejawy wyobrażeń
- w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się
- w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach w których uczestniczyło
- obok języka dziecko
Uwaga
- uwagę przyciąga bodziec
- uwaga krótkotrwała
- w dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki)
- doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne - odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym
- pod koniec 1 r. ż. opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami
- w VI stadium int s-m - funkcja symboliczna:
o zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków
o jej przejawy to:
§ przyswajanie mowy
§ zabawa symboliczna
§ naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń
§ pierwsze przejawy wyobrażeń
- w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się
- w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach w których uczestniczyło
- obok języka dziecko opanowuje takie systemy symboliczne jak: muzyka, rysunek, gesty czy liczby
-
Wyobraźnia
- dziecko ma wyobraźnie o czym chociażby świadczy rozwój zabawy
- w okresie poniemowlęcym kilka rodzajów zabawy:
o najważniejsze to zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne i symboliczne - podstawa późniejszych zabaw tematycznych
o zabawy manipulacyjne wywodzą się z zabaw funkcjonalnych
§ swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności
§ zwykle prowadzą do osiągnięcia określonego stanu rzeczy przez manipulacje na przedmiocie
§ np. potrząsanie grzechotką, wkładanie przedmiotów do pudełek, przenoszenie czy przewożenie klocków
§ stanowią podstawę zabaw konstrukcyjnych
o zabawy konstrukcyjne wywodzą się z manipulacyjnych
§ w wyniku których dziecko (w sposób mniej lub bardziej zaplanowany) dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat swego działania
§ np. wieża z klocków, rysunek, zamek z piasku
§ w tym wieku bardziej zainteresowane samym działaniem niż rezultatem
- zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o umyśle
- strukturę wczesnej zabawy w udawanie (ok. 18m) możemy odczytać jako relacje między trzema elementami:
o podmiotem (zwykle jest nim samo dziecko)
o podstawową reprezentacją (aktualny przedmiot, którym bawi się dziecko, np. klocek)
o rozkojarzoną reprezentacją, tj. reprezentacją drugiego rzędu, dotyczącą treści udawania, np. że klocek jest filiżanką
o proces rozkojarzenia pozwala dziecku traktować udawaną treść odrębnie od rzeczywistych cech i relacji
- zdolność do udawania (18-24m) - dzieci nie tylko same zaczynają odgrywać sytuacje na niby lecz rozumieją udawanie innych osób, np. gdy matka w zabawie udaje że banan to słuchawka telefoniczna
- 3 formy zabawy w udawanie:
o forma udawania substytucyjnego - jakiś obiekt jest tym czym naprawdę nie jest
o forma prawdy - traktowaniu obiektu tak jakby posiadał jakieś cechy których w rzeczywistości nie ma ( np. udawanie że ma się mokre ubranie)
o forma istnienia - wyobrażenie sobie czegoś czego nie ma (np. kapelusz na czyjejś głowie)
-
Pamięć
- pamięć dziecka ma charakter mimowolny
-
Myślenie Wyobraźnia
- dziecko ma wyobraźnię
- myślenie włączone w działanie
- proces interioryzacji od 1, 5 r. ż
- w wieku 2 lat połączenie myślenia z rozwojem mowy
- mowa intelektualna - zaczyna wyrażać myśli
- myślenie staje się myśleniem językowym - za pomocą słów
- myślenie konkretno-obrazowe
- połowa 2 r. ż. ważny moment nabywania przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych (dziecięca teoria umysły)
- dziecko staje się zdolne do myślenia o rzeczach nieobecnych (poszukiwanie ukrytego przedmiotu) i możliwych, wyobrażonych zdarzeniach mówienie o przeszłości, planowanie przyszłości, przejawy zadowolenia gdy plan się powiódł i niezadowolenia gdy nie powiódł
- 2-3 lata dzieci rozumieją że umysł zawiera niewidzialne stany mentalne - myśli które różnią się od przedmiotów
- nie rozumieją natomiast czym jest aktywność umysłowa, moment ten następuje w wieku 4 lat
- dziecko musi więc dokonać 2 odkryć:
o umysł jest sumą stanów psychicznych, zbiorem myśli i pragnień
o umysł reprezentuje świat, aktywnie produkuje te stany mentalne
o dopiero to drugie odkrycie pozwala zrozumieć fałszywe przekonania, żarty, kłamstwa i metafory
-
Mowa
- nazywa po swojemu przedmioty
- w wieku 2 lat połączenie myślenia z rozwojem mowy
- mowa intelektualna - zaczyna wyrażać myśli
- myślenie staje się myśleniem językowym - za pomocą słów
- dziecko nie używa pojęć tylko słowa
- słowo odnosi się do konkretnego obiektu lub do obiektu które dziecko zna
- przy tworzeniu słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi) co prowadzi do hiperregularyzacji (np. dać jeść „piesowi” - bo: koniowi)
- w procesie opanowywania języka biorą udział:
o mechanizmy wrodzone
o materiał językowy który słyszy dziecko
o kontekst sytuacyjny i środowiskowy
- 2 r. ż.
o dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń)
o zna wiele nazw dźwiekonaśladowawczych
o wymawia słowa, popełniając wiele zniekształceń fonetycznych
o jego wypowiedzi początkowo mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych, jedno słowo w funkcji zdania)
o następnie zlepki dwuwyrazowe bez reguł gramatycznych ( np. mama lala)
o mowa dziecka ściśle związana z jego działaniem i zrozumiała w połączeniu z rozgrywającą się sytuacją = mowa sytuacyjna
o zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną
o mowa telegraficzno-autonomiczna łączy słowa ale nie gramatycznie
- 3 r. ż.
o słownik liczy 100-1500 słów
o znaczenia słów wyraźnie określone
o słowa bez zniekształceń fonetycznych
o zdanie zgodnie z regułami gramatycznymi
o zdania 3-4 słowa a nawet z 20 i więcej
- między 2 a 3 r. ż. wzrasta długość wypowiedzi
- zaznaczają się różnice związane z płcią
o wyraźniejsze różnice występują w 2 r. ż.
o dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy
- 2 r. ż wypowiedzenia które nie maja jeszcze formy zdaniowej
- liczba zdań wzrasta wyraźnie między 18 a 30 m
- znaczący przyrost formy zdaniowej = pogranicze wczesnego i średniego dzieciństwa
- w drugim półroczu 2 r. ż. wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie
- w 3 r. ż. wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie
- dziecko zaczynające przedszkolny wiek potrafi budować zgodnie z zasadami gramatycznymi wszystkie rodzaje zdań
ROZWÓJ W OKRESIE PRZEDSZKOLNYM
ROZWÓJ POZNAWCZY
Wrażenia i spostrzeżenia
- intensywny rozwój f-cji symbolicznej
- dziecko nie rysuje tego co widzi tylko to co wie
- egocentryzm przedszkolaka - nie potrafi przyjąć cudzej perspektywy
uwaga
- trwałość uwagi się zwiększa
- pod koniec tego okresu stopniowe przechodzenie od funkcji mimowolnej do dowolnej uwagi
- pamięć percepcji - dziecko zaczyna kierować swoimi procesami poznawczymi
-
pamięć
- zwiększa się pojemność pamięci a także trwałość i szybkość zapamiętywania
- przedszkolaki lepiej pamiętają obrazy
- pamięć ma charakter emocjonalny
- reminiscencja - po pewnym czasie pamiętają lepiej niż zaraz po wyuczeniu się
myślenie
- myślenie konkretno - obrazowe
- 3 fazy wg Piaget:
o rozwój obrazów umysłowych, najpierw wyobrażenia statyczne potem dynamiczne, i transformacyjne przekształcanie - od 2 do 3, 54 lata
o rozwój funkcji symbolicznej (4-5, 5 r. ż) coraz lepiej korzysta z symboli, postęp funkcji symbolicznej także w mowie
o pod koniec obserwujemy przyswajanie pojęć stałości
- myślenie przedszkolaka można scharakteryzować jako:
o animizm (nadawanie cech żywych przedmiotom)
o antropomorfizm (nadawanie cech ludzkich)
o artyficjalizm (przekonanie że zjawiska i obiekty powstały specjalnie dla potrzeb człowieka, np. że księżyc świeci żeby oświetlać drogę
- myślenie ma charakter magiczny
- egocentryzm przedszkolaka - nie potrafi przyjąć cudzej perspektywy
- dzieci tworzą wiele nowych słów- neologizmy (korzystając z zasad gramatyki)
- umiejętność opowiadania i stosowania opisów, umiejętności narracyjne
- umiejętności te związane są z rozwojem myślenia
mowa
- dzieci tworzą wiele nowych słów- neologizmy (korzystając z zasad gramatyki)
- umiejętność opowiadania i stosowania opisów, umiejętności narracyjne
- konwersacje
- mowa egocentryczna - dziecko mówi samo do siebie
- na pytania które zadaje przedszkolak (a zadaje ich bardzo wiele) odpowiadamy zgodnie z prawdą
ROZWÓJ W OKRESIE SZKOLNYM
ROZWÓJ POZNAWCZY
Wrażenia i spostrzeżenia
- wrażenia rozwijają się
- wrażenia kinestetyczne (z mięśni, ścięgien i stawów)
- rozwój spostrzeżenia, spostrzegawczość
- rozwój zdolności obserwacyjnych, coraz dokładniejsze
uwaga
- poprawia się
- dowolna
- zdolność koncentracji
- pojemność, przestrzeń i podzielność powiększa się,
wyobraźnia
- wyobraźnia dowolna
- zanika korzystanie z fantazji jako uzupełnienia luk wiedzy
- dziecko poznaje świat
- jest realistą
pamięć
- pamięć logiczna rozwija się i jest częściej stosowana niż pamięć mechaniczna (już wykształcona)
- rozwijają się wszystkie cechy pamięci, zwłaszcza szybkość i trwałość, pojemność, dokładność; jedyna cecha rozwijająca się wolniej to gotowość
- rozwija się pamięć słów
mowa
- największa złożoność mowy
- zdania złożone
- w szkole dziecko zaczyna język analizować
- mowa ustna i pisemna
myślenie
- stadium operacji konkretnych
- dziecko potrafi operacje dokonywać w głowie i przetwarzać w głowie
- operacje te odnoszą się do konkretnych danych
- dziecko może myśleć tylko o tym czego doświadczyło
- zdolność do decentracji poznawczej
- operacje umysłowe są odwracalne (potrafi wrócić myślą do początku operacji)
- zrozumienie
- myślenie staje się samodzielną, wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiega zgodnie z zasadami logiki
- rozwija się myślenie pojęciowe czyli słowno-logiczne
ADOLESCENCJA (10-20 r. ż.)
PROCESY POZNAWCZE
WRAŻENIA I SPOSTRZEŻENIA
- okres największej wrażliwości i czułości zmysłów
- spostrzeżenia dokładne, bogate w szczegóły wielostronne
- polepsza się analiza i synteza percepcji
- coraz lepsza obserwacja oraz orientacja w czasie i przestrzeni
- coraz lepiej rozumiana symbolizacja treści
PAMIĘĆ I UWAGA
- istotny rozwój pamięci logicznej
- mimo wszystko nadal funkcjonuje pamięć mechaniczna
- 18 r. ż. następuje stabilizacja pamięci mechanicznej a po pewnym czasie regres
- zdolność zapamiętywania materiału abstrakcyjnego
- przewaga pamięci dowolnej
- wzrasta rola werbalizacji
- słowo wspomaga zapamiętywania
- rozwija się uwaga dowolna
WYOBRAŹNIA
- intensywnie wykorzystywana
- niezbędna w myśleniu hipotetycznym
- wyobraźnia pozostaje w związku z przeżyciami emocjonalnymi
- z powodu bardzo silnych przeżyć - potrzeba autoekspresji poprzez środki artystyczne (np. , plastyczne literackie itp.)
MYŚLENIE
- wg Piaget: na ten okres (o. adolescencji) przypada ostatni etap rozwoju myślenia
- okres operacji formalnych (wychodzą one poza obserwację i doświadczenia a człowiek może je formułować dzięki hipotezą o rzeczach nieznanych)
- poziom idei wyrażonych w języku, np. symbole, słowa
- młody człowiek potrafi myśleć co mogło by być
- myślenie hipotetyczno-dedukcyjne pozwala również na wyprowadzanie wniosków z hipotez a nie z obserwacji]
- nowa postawa wobec problemu - młody człowiek szuka ogólnych praw rządzących rzeczywistością, eksperymenty i doświadczenia
- krytycyzm myślenia wobec siebie, innch ilub świata
- młodzi ludzie mają skłonności do filozofowania, dyskusji, stawiania problemów
WCZESNA DOROSŁOŚĆ 20-40 r. ż.
ROZWÓJ PONAWCZY
FUNKCJONOWANIE ZMYSŁÓW
- funkcje koordynacyjno - regulacyjne
- rozwój w obrębie wielu funkcji
- wzrasta wrażliwość oka na światło ale później spadek jeszcze w tym okresie
- powiększa się pole widzenia peryferycznego
- ostrość widzenia bez zmian osiągnęła szczyt 18-20 r. ż.
- najpierw wzrasta zdolność widzenia bliskich przedmiotów a pod koniec okresu obniża się a zastępuje ją powoli zdolność widzenia dalekich przedmiotów
- okres najlepszej ostrości słuchu
- słyszalność dźwięków stopniowo minimalnie pogarsza się
FUNKCJONOWANIE PAMIĘCI
POZIOM INTELEKTUALNY
- po koniec wczesnej dorosłości poziom sprawności w nabywaniu i posługiwaniu się wiedza abstrakcyjną powoli spada
-
MYŚLENIE POSTFORMALNE
- po koniec wczesnej dorosłości poziom sprawności w nabywaniu i posługiwaniu się wiedza abstrakcyjną powoli spada
- problemy laboratoryjne (wymagają zastosowania abstrakcyjnego, formalnego rozumowania); zadania codzienne ( spotykane codziennie, bądź hipotetycznie, ważne w życiu człowieka)
- charakter myślenia metasystemowy, relatywistyczny i dialektyczny oraz umożliwia on nie tylko rozwiązywanie ale i odkrywanie problemów:
o relatywizm w myśleniu
· zrozumienie iż wiedza zależy od subiektywnych doświadczeń z punktu widzenia jednostki
· pozwala uwzględnić punkt widzenia innych osób
o struktury dialektyczne
· zorientowane na zmianę (podiom zwraca uwagę na to iż każda struktura może w rzeczywistości się zmieniać)
· obiekt umiejscawiany jest w obrębie większej całości opisywanej strukturalnie i funkcjonalnie (forma)
· wzajemne relacje - związki między poznawanymi zjawiskami, ich wieloznaczność i różnorodność
· próby koordynacji różnych systemów
o odkrywanie problemów
· umiejętność ta może być użyta nie tylko w stosunku do konkretnych problemów ale także do niedookreślonych (posiadających wiele prawidłowych rozwiązań)
o operacje systemowe, metasystemowe i paradygmatyczne
· operacje systemowe określone są na klasach i relacjach między klasami, wprowadzając przez utworzenie systemów, wyższy stopień uporządkowania zbioru
· operacje metasystemowe - wyznaczają relacje między systemami w ramach struktury nadrzędnej, zwanej meatsystemem. Wyłania się on gdy jednostka potrafi wykonać wszystkie operacje na klasach systemów
· operacje paradygmatyczne porządkują systemy systemów w wyniku czego tworzy się bardziej złożona struktura zwana polem
poziom regulacji intersystemowych:
myślenie postformalne oparte na regulacjach postformalnych pozawala na koordynowanie różnych punktów widzenia w konsekwencji czego jednostka zdolna jest akceptować nawet wzajemnie wykluczające się myśli, odczucia czy oceny z danym problemem
poziom regulacji autonomicznych
wyraża zdolności podmiotu do podjęcia odpowiedzialności za własne działania i rozwój przy jednoczesnym uwzględnianiu różnego rodzaju ograniczeń w ujawnianiu indywidualnych dążeń; pozwala na subiektywne przeżywanie problemów a przez to ujmowanie ich poznawczych i afektywnych komponentów; wielopłaszczyznowe ujęcie problemu
ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ 35-40-55-60 r. ż.
FUNKCJE POZNAWCZE
ZMYSŁY
- pogarsza się refleks - wydłuża czas reakcji
- gorzej widzimy szczególnie przy złym świetle - gorsza zdolność akomodacji soczewki
- gorzej słyszymy - szczególnie wysokie dźwięki
- maleje liczba kubków smakowych
- zachowujemy dobrą orientację w terenie
UWAGA
- gorzej funkcjonuje
- jest mniej podzielna
PAMIĘĆ
- niewielkie pogorszenie
- bardziej wyraźne w przypadku pamięci mechanicznej
- zarówno przy kodowaniu i odkodowywaniu (bardziej)
POZIOM INTELEKTUALNY
- inteligencja skrystalizowana (wiedza+umiejętności) wyniki utrzymują się na poziomie
- pogorszenie wyników w testach inteligencji płynnej (zależnej od pracy naszego mózgu - od szybkości)
- z wiekiem coraz więcej czasu potrzeba na rozwiązanie zadania, a ponadto ludzie stają się z wiekiem bardziej refleksyjni
- długo mamy możliwości rozwijania intelektualnego nawet do późnej dorosłości ale jest to bardziej pragmatyczne
MYŚLENIE
- postformalne (→ wczesna dorosłość)
- mądrość - wiedza odnosząca się do ważnych dla każdego człowieka kwestii, problemów i zadań życiowych składających się na tzw. Pragmatykę życia; wiedza ta tworzy się i ugruntowuje w oparciu o wzrastające wraz z wiekiem doświadczenie w ich rozwiązywaniu
o wyraża się w tych dziedzinach aktywności umysłowej, które są wyrazem indywidualizacji rozwoju
o wymaga długotrwałego, obejmującego wiele lat treningu
- dużo życiowych doświadczeń pozwala na dobre rozwiązywanie życiowych problemów
- człowiek wykorzystuje przy tym:
o wiedze faktualno - proceduralną
o wiedzę ewaluatywną ( wiedze o znaczeniu, człowiek wie co tak naprawdę ma wartość)
- człowiek dorosły - większa tolerancja niepewności - człowiek jest coraz bardziej skłonny przyznać że jedno rozwiązanie może być z jednej strony lepsze a drugie z innej
PÓŹNA DOROSŁOŚĆ 60-70 r. ż. - śmierć
PROCESY POZNAWCZE
ZMYSŁY
- wyraźne pogorszenie ich funkcjonowania, ich wrażliwości
- pogarsza się wzrok, słuch, węch, smak. . .
- zmiany te są na tyle wyraźne że pogarszają orientację w otoczeniu
- człowiek w tym okresie już nie nadąża
- wydłuża się czas reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe oraz czas wykonywania czynności
- o wiele wolniejsze przekazywanie impulsów nerwowych
UWAGA
- pogarsza się zdolność koncentracji i refleks
- selektywność uwagi osłabienie
PAMIĘĆ
- pogarsza się pamięć, zwłaszcza „świeża”
- ludzie starsi lepiej pamiętają rzeczy sprzed 40 lat niż sprzed tygodnia
- olbrzymie różnice indywidualne
- zdolność kodowania zależy tez od zainteresowań
- sprawność intelektualna pogarsza się a na 5 lat przed śmiercią wyraźny spadek intelektualny
- w różnych próba różnie się uwidacznia
- widać pogorszenie w rozumowaniu i wyobraźni
- kompetencje językowe i rozumowanie arytmetyczne często udaje się zatrzymać
- uda się nawet zatrzymać inteligencję skrystalizowaną
- im bardziej człowiek angażuje funkcje intelektualne tym większa szansa na dłuższe zachowanie tych funkcji
MYŚLENIE
- cały czas myślenie postformalne z jego wszystkimi cechami
- szczególnie dobra synteza przeciwieństw
- poznanie transcendentalne - wykraczające poza materialny kontekst życia, stan czystego rozumu
- z wiekiem coraz łatwiej jest nam być mądrym nie tylko pragmatycznie ale i transcendentalnie
- ponieważ słabną popędy człowiek staje się coraz w mniejszym stopniu niewolnikiem własnego ciała - kontemplacje
MĄDROŚĆ JAKO CECHA STAROŚCI
2 poglądy (podejścia)
1) mądrość ujmowana z perspektywy poznawczej ( te aspekty mądrości które wynikają z właściwego podejścia poznawczego)
- samoświadomość (dotycząca granic własnych możliwości), samokontrola, kierowanie własnym życiem
- mądrość= „fundamentalna pragmatyka życia”, po prostu zdrowy rozsądek i doświadczenie
2) mądrość duchowa (transcendentna)
- aspekt rozwoju osobowego
- ujawnia się w sytuacjach niepewnych, niedookreślonych, wieloznacznych, paradoksalnych i dlatego wymaga wrażliwości na kontekst, intuicji, wyczucia oraz wglądu w całość sytuacji
- jest atrybutem całej osobowości
- „ jest całościowym ustosunkowaniem się do świata wynikającym z poziomu rozwoju ego