Konwersatorium 5
Temat: Po co pedagogom, do realizacji jakich celów, potrzebna jest dziś refleksja nad nauką (zwłaszcza nad filozofią i pedagogiką)?
Słowa kluczowe:
funkcja deskryptywna nauki - opisowa:
ukształtowana najwcześniej w nauce, kiedy jej zadaniem było opisanie świata (dlatego jako pierwsza z filozofii wyodrębniła się matematyka)
odpowiada na pytanie: „jak jest?”
funkcja eksplanacyjna nauki - wyjaśniająca:
pojawiła się dzięki przejęciu 2 zasad Arystotelesa:
oddzielenie nauk empirycznych od matematycznych
dopuszczenie (oprócz wyjaśniania ilościowego) wyjaśniania jakościowego stwierdzonych związków przyczynowych
z filozofii wyodrębniła się grupa nauk przyrodniczych i ukształtował się naukowy system indukcyjny
odpowiada na pytanie: „dlaczego tak jest?”
aby odpowiedzieć na to pytanie pojawiła się metoda eksperymentu; okazało się, że działania eksperymentalne mogą prowadzić do tworzenia nowych faktów, wynalazków, nowych sposobów organizowania procesu edukacyjnego;
funkcja prognostyczna nauki - odpowiada na pytanie: „jak będzie?”
funkcja instrumentalna nauki - praktyczna, pragmatyczna - odpowiada na pytanie: „co należy zrobić, aby było tak … ?”
funkcja kształtowania świadomości społecznej:
podstawą jest socjologiczne twierdzenie o samospełniającym się proroctwie: „Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi”
odpowiada na pytanie: „jaki jest (i jaki może być) związek między istniejącymi osiągnięciami naukowymi a stanem różnych form świadomości społecznej?”
racjonalność - komplementarne traktowanie dwóch obszarów problemowych i dwóch sposobów myślenia: naukowego i antropologiczno-egzystencjalnego;
racjonalność empiryczna:
rozwijała się od przyjęcia przez naukę reguł metodologicznych Arystotelesa i wyodrębnienia się nauk przyrodniczych jako samodzielnych dyscyplin
jej ukoronowaniem był scentyzm - punktem wyjścia jest poznanie zmysłowe, które dostarcza danych sprawdzonych, zorganizowanych i pozwalającyh ustalić fakty oraz zależności przyczynowe; możliwe zatem staje się formułowanie praw powszechnie obowiązujących;
na tym pojęciu zbudowane zostały reguły metodologiczne naukowego systemu indukcyjnego;
scjentyzm - filoz. pogląd związany z empiryzmem, pozytywizmem i materializmem przyr., wg którego prawdziwej i w pełni uzasadnionej wiedzy o rzeczywistości dostarczają wyłącznie nauki szczegółowe, uznawane przez scjentyzm za jedyny typ poznania naukowego; w konsekwencji w ramach scjentyzmu postuluje się stosowanie we wszelkich badaniach (także w dziedzinie filozofii i humanistyki) metod matematycznych i przyrodniczych jako jedynie dopuszczalnych metod naukowych;
idea racjonalności technicznej:
idea regulatywna stosunków człowieka ze światem, u której podstaw leży przekonanie, że człowiek dzięki swemu rozumowi i poznaniu naukowemu może wyznaczyć ludzkości drogę ku pełniejszej wiedzy i wspaniale urządzonemu światu (człowiek zapragnął zmienić świat według określonego projektu)
nastąpiło przesunięcie pewnych wartości w poznaniu naukowym:
od poszukiwania prawdy ku użyteczności tego, co jest odkrywane
od wiedzy teoretycznej ku technologicznej
swoje apogeum racjonalność techniczna osiągnęła w scjentyźmie
wyraźna jest tendencja oddzielenia wiedzy od wartości, często przez ich odrzucenie, fałszowanie lub ukrywanie
powstało wiele nowych gałęzi wiedzy mających status teorii naukowych np. cybernetyka, prakseologia (nauka o normach i zasadach skutecznego i sprawnego działania), teoria decyzji, teoria organizacji, teoria komunikacji;
następstwem tego zjawiska może być pogłębianie się luki ludzkiej (rozbieżność między umiejętnością panowania człowieka nad światem przyrodniczym i społecznym, a brakiem odpowiedzialności za skutki ingerencji i panowania w tym świecie)
racjonalność epistemologiczna:
ukształtowała się w wyniku kryzysu nauki (lata 20-te) związanego z przełomem antypozytywistycznym i ugruntowaniem się postpozytywistycznej filozofii nauki
przyjmuje założenie, że nauka jest siłą konstytutywną, a nie rozum
nauka sama buduje swoje pole „epistemologiczne”, konstytuując przedmiot badań, podstawowe kategorie pojęciowe, dzięki którym może być gromadzony i porządkowany materiał badawczy; przedmiot badań i kategorie pojęciowe wyznaczają z kolei metody badań uznawane za prawomocne naukowo i w ten sposób tworzy się określony model naukowości;
szerszym pojęciem stosowanym do nazwania tego modelu rozwoju nauki jest pojęcie formacji intelektualnej, która nawiązuje do pojęcia episteme;
episteme - gr. epistēmē 'wiedza; umiejętność, zrozumienie'; zespół zakodowanych dyrektyw determinujących w danej epoce język, schematy percepcji, technik badawczych, wartości działań praktycznych; od episteme zależą interpretacje rzeczywistości, jej teoretyczne ujęcia, doktryny filozoficzne i teorie naukowe
paradygmat - [łac. < gr.], metodol. ogólnie uznane osiągnięcie nauk. (teoria nauk.), które w pewnym okresie dostarcza modelowych rozwiązań (model) w danej dziedzinie nauki; paradygmatami są np.: system kopernikański, mechanika Newtona, teoria względności Einsteina; pojęcie paradygmatu upowszechnił Th.S. Kuhn.
formacja intelektualna - szersze pojęcie stosowane dla nazwania modelu nauki opieranego na odwoływaniu się jej samej do źródeł, genezy własnej dyscypliny naukowej; nawiązuje się w niej do episteme; jej horyzont badawczy wyznaczają nie tylko założenia ontologiczne, epistemologiczne i metodologiczne ale i aksjologiczne
racjonalność logiczna - decyduje o niej sposób uzasadnienia twierdzeń; jej reguły są powszechnie uznawane za atrybut poznania naukowego
naukowy system indukcyjny - właściwy naukom empirycznym, których przedmiotem badań jest rzeczywistość przyrodnicza i społeczna a sposobem wnioskowania - wnioskowanie indukcyjne (subiektywnie niepewne, gdyż stopień pewności z jakim uznajemy wniosek, jest mniejszy niż stopień pewności, z jakim uznane zostały przesłanki); indukcja - empiryczna metoda badań, polegająca na dochodzeniu do praw ogólnych na podstawie eksperymentów i doświadczalnie stwierdzonych faktów; pot. wyprowadzenie wniosków ogólnych z przesłanek, będących poszczególnymi przypadkami tych wniosków; ( łac. inductio 'wprowadzenie')
naukowy system dedukcyjny - najstarszy i najlepiej rozwinięty system; właściwy naukom formalnym, w których przedmiotem jest symbol i znak a sposób wnioskowania dedukcyjny (odbywa się według reguł logiki i jest subiektywnie pewne, gdyż stopień pewności z jakim uznajemy wniosek jest równy stopniowi pewności, z jakim uznane zostały przesłanki); sposobem uzasadniania twierdzeń jest dowodzenie; rozumowanie dedukcyjne - polegające na wyprowadzeniu z jednego a. więcej zdań jakiegoś ich następstwa, tj. zdania wynikającego z nich logicznie; (łac. decutio 'wywód')
wiedza instrumentalna:
wytwarzana przez nauki empiryczno - analityczne, odkrywające związki między zmiennymi, dając w ten sposób wiedzę technicznie użyteczną, pozwalającą na skuteczne i ekonomiczne osiągnięcie określonych celów
dzięki niej człowiek poszerza zakres i usprawnia swoje panowanie w świecie przyrodniczym i społecznym
może zostać wykorzystana do konstruowania środków, narzędzi, metod, technik i strategii skierowanych przeciw człowiekowi i światu
wiedza potoczna - jest rezultatem poznania przednaukowego (poznanie wyrastające z praktyki i bezpośrednio się do niej odwołujące)
wiedza emancypacyjna:
wytwarzana przez nauki społeczne, zajmujące się tropieniem i demaskowaniem wszelkich mechanizmów społecznych oraz wszelkich elementów tzw. :fałszywej świadomości” uniemożliwiającej dążenie do „wyzwolenia” jednostek i grup społecznych
podstawowym warunkiem realizacji interesów emancypacyjnych jest respektowanie „etycznych zasad mowy”, „zasad dyskusji racjonalnej”, „warunków udanej komunikacji językowej”
wiedza mentalna (osobista) - wprowadzenie tego pojęcia zakłada, że:
poznanie naukowe mieści się w szerszym uniwersum poznawczym
granice między poznaniem naukowym a innymi formami poznawczego oswajania świata są nieostre, a żadna z tych form nie może być dyskryminowana
możliwe jest złagodzenie i przełamanie antynomii między tworzącymi wiedzę i ją przyswajającymi
działanie takie warto podjąć w interesie jednostek i społeczeństwa
środkiem realizacji tego zadania - upowszechnianie kultury opartej na nauce
kultura naukowa - kultura oparta na nauce, będąca środkiem dla złagodzenia i przełamania antynomii (sprzeczność wewnętrzna; log. rozumowanie (dowód) pozornie poprawne, ale prowadzące do sprzeczności; sprzeczność między dwoma równie uzasadnionymi twierdzeniami) między tworzącymi wiedzę naukową a przyswajającymi ją;
„filozoficzny system bycia” nauczyciela
refleksja - głębszy namysł, zastanowienie; myśl, wniosek będące wynikiem, owocem rozmyślania, medytacji; podstawowa metoda poznania filozoficznego
Refleksja nad poznaniem:
nowe rodzaje wiedzy wytwarzanej przez naukę
funkcje, cele, zadania nauki - pełniąc funkcje: deskryptywną, eksplanacyjną, prognostyczną i głównie instrumentalną, nauka budziła wiarę w rozum człowieka jako twórcy nauki, a tym samym twórcy racjonalności w otaczającym człowieka świecie; sądzono, że przez opisanie i wyjaśnienie, czyli poznanie świata przyrodniczego, nauka może stać się siłą zapewniającą człowiekowi panowanie nad siłami przyrody; nauka chciała i wciąż chce włączyć się również w kształtowanie człowieka i świata społecznego; w związku z tym wyodrębniły się z filozofii w XIX w. nauki społeczne (w tym pedagogika); doprowadziło to do ujawnienia się funkcji kształtowania świadomości społecznej;
modele budowania i funkcjonowania nauki, najlepiej ilustrowany przez dynamikę pojęcia racjonalności:
model racjonalności klasycznej - do poł. XX w. - postęp ma charakter ewolucyjny i polega na kumulowaniu wiedzy; poznanie naukowe jako wyższe w stosunku do innych form poznania; wiara w rozum prowadziła do dogmatów; w czasach starożytności idea racjonalności miała charakter metafizyczny (odkrywanie istoty ładu, reguł panującego porządku) - system dedukcyjny; po wyodrębnieniu się nauk przyrodniczych wykreowała się racjonalność empiryczna - oparta na doświadczeniu - system indukcyjny; równolegle kształtowała się idea racjonalności technicznej -XIX w. - rozum i poznanie naukowe środkiem dla uzyskania wspaniałego świata;
model racjonalności epistemologicznej - pocz. XX w. -
O potrzebie i możliwościach przechodzenia nauczycieli - pedagogów do filozoficznego systemu „bycia”
Literatura:
Hejnicka-Bezwińska T., Tożsamość pedagogiki. Od ortodoksyjności ku heterogeniczności.(str. 39-57)
Funkcje nauki
Modele budowania i funkcjonowania nauki
Hejnicka-Bezwińska T., Tożsamość pedagogiki. Od ortodoksyjności ku heterogeniczności.(str. 63-68)
Rodzaje wiedzy
Palka S., Teoria pedagogiczna a praktyczne doświadczenie nauczycieli. (str. 11-15)
Fakt - pojedyncze zdarzenie
Teoria - zespół praw uporządkowanych pełniących funkcję eksplanacyjną
Praktyka: empiryczne sprawdzanie wiedzy lub zastosowanie wiedzy dla celów przekształcanie rzeczywistości
Podstawowa funkcja nauk społecznych (zgodnie z postulatem wiązania teorii z praktyką) - poznanie rzeczywistości społecznej oraz tworzenie i przekształcanie jej
Palka S., Teoria pedagogiczna a praktyczne doświadczenie nauczycieli. (str. 70-71)
Teoria (w pedagogice) - zespół twierdzeń opisujących sposoby i warunki realizacji celów bardziej złożonych i wewnętrznie powiązanych ze sobą
Teorie pedagogiczne są nierozerwalnie związane z praktyką działania, praktyką pedagogiczną; pedagogika jest nauką praktyczną;
Pedagogikę obowiązuje teleologiczny typ strategii badawczej: poszukiwanie efektywnych sposobów, optymalnych warunków urzeczywistniania określonych stanów rzeczy - celów działalności wychowawczej;
Funkcje nauki:
Diagnostyczna - opisowa
Prewidystyczna - wyjaśnienie by przewidzieć
Poznawcza - dostarczanie informacji
Psychologiczna - wpływanie na psychikę, poglądy, motywy
Techniczna - realizacja doniosłych społecznie celów
Funkcje pedagogiki:
Prewidystyczna - budowanie sądów o zależnościach
Techniczna - wiedza o działaniach wywołujących pożądane zjawiska i pozwalających uniknąć niepożądanych następstw
Innowacje w pedagogice - projektowanie celów, środków, które jeszcze nie weszły w skład wiedzy pedagogicznej i ich empiryczne weryfikowanie
Palka S., Teoria pedagogiczna a praktyczne doświadczenie nauczycieli. (str. 78)
Funkcje badań pedagogicznych:
Deskryptywna - opisywanie, badania diagnostyczne
Eksplanacyjna - wyjaśnianie, badania eksperymentalne
Prospektywna - przewidywanie
Praktyczno-innowacyjna
Niegodzenie się badacza z rzeczywistością zastaną i poszukiwanie sposobów jej doskonalenia przez wykrycie praw nią rządzących i wykorzystywanie znajomości tych praw w działalności dydaktyczno-wychowawczej
Prokopiuk W., O potrzebie i możliwościach przechodzenia nauczycieli - pedagogów do filozoficznego systemu „bycia”
Pobudki do rozwijania filozoficznej linii myślenia:
Procesy globalne w sferze przyrodniczej, społeczno-ekonomicznej, informacyjnej, duchowej
Ewaluowanie człowieka od świata rzeczy do świata procesów
Kryzys systemowy ogarniający wszystkie sfery życia - edukację też
Zwrot ku Filozofii pedagogiki mógłby dać integralną podstawę działalności dydaktyczno-wychowawczej wychodzącej poza przestrzeń pedagogiczną
Filozofia - jako psycho-teoretyczny instrument odkrywania głębi działalności zawodowo-pedagogicznej nauczycieli, argument dla zamierzeń pozwalający jasno widzieć perspektywę
Myślenie filozoficzne jako podstawa humanistycznego pojmowania relacji wychowawca - wychowanek
Filozofia pozwala na tworzenie integralnego obrazu świata z rozproszonej wiedzy przedmiotowej;
Nauczyciel jako przedstawiciel najbardziej humanistycznego zawodu musi rozumieć pojęcia: ja, drugi, spotkanie
Filozofia pedagogiki - teoretyczna sfera, przestrzeń duchowa, baza myślowa do prowadzenia refleksji nad rzeczywistością pedagogiczną (prawidłowość jej istnienia i rozwoju)
Przejście nauczyciel - pedagogów do filozoficznego systemu „bycia” możliwe jest poprzez:
Uświadamianie celu i znaczenia swojej pracy przez uwalnianie się od świadomości fałszywej (relacje panowanie - zniewolenie)
Zbudowanie systemu autentycznych, ludzkich interakcji
Likwidację nieokreśloności zachowań zawodowych, zmianę postaw rytualnych na konceptualne;
Prokopiuk W., Samokształcenie nauczycieli w kontekście humanistycznego paradygmatu rozwoju człowieka. (str. 90-97)
Świadomość ludzka to twór absolutnie indywidualny i niepowtarzalny - grunt do rozważań wprowadzony przez filozofię egzystencjalną
Człowiek nie ma stałych cech i jest tym, czym siebie uczyni
Ludzkie istnienie przestaje być „byciem dla siebie”, a staje się „byciem w sobie” - możliwość wglądu w swój własny świat wewnętrzny, samorealizacji
Antropologiczno-aksjologiczna koncepcja człowieka wprowadza 3 główne elementy: ciało, duszę, „ja” (centrum działania - stwarza człowieka „transcendentnego” wobec własnych przeżyć i czasu)
według filozofii humanistyczno-personalistycznej osobowe „ja” nauczyciela to wartość; nauczyciel to byt „stający się” wobec innej „stającej się” osoby; jest ruchem „od siebie” i „ponad siebie”
największą inspiracją jest filozofia personalistyczna E. Mouniera - gdzie osoba to byt niepowtarzalny, niezastąpiony i wyraża się w wewnętrznej aktywności, a komunikacja w formie dialogu jest metodą dojścia do pełnej realizacji
praca nad sobą nauczyciela to nie tylko wiedza ale wprowadzanie do niej nowych wartości, wizji;
reorientacja w systemie wartości nauczyciela od ewaluacji przedmiotowej (stan posiadania) ku perspektywie emancypacyjnej (szeroko pojęta zmiana) - nauczyciel jako twórca a nie tylko nośnik wartości
samokształcenie wymaga samookreślenia się w świecie, zdefiniowania samego siebie
naczelnym interesem jednostki w humanizmie filozoficznym i psychologicznym jest rozwój w kierunku autonomii, którego napędem jest tendencja do aktualizacji
samorozój nauczyciel to samorozwój profesjonalny i podnoszenie samowiedzy
Stróżewski W., O stawaniu się człowiekiem
Racją istnienia pedagogiki jest niedoskonałość ludzka; wychowanie zakłada dynamiczną strukturę człowieka, czyli stawanie się i zmienianie (domyślnie na lepsze);
Paradoks pojawia się, gdy człowieka nazywa się najwyższą wartością, a taka przecież nie podlega rozwojowi
Człowiek jako: określenie gatunku, określenie konkretnego gatunku biologicznego, nazwa indywidualna;
Człowiek jako kreator i z drugiej strony niszczyciel - zbieg sprzeczności, chaos; więc poszukiwanie wartości w człowieku ogólnie pozbawione jest sensu;
Indywidualne jednostki wybitne i haniebne kierujące się wiernością sobie i autentycznością - napiętnowane subiektywizmem i relatywizmem
By stawać się potrzebna jest możliwość (dynamis) i cel wytyczony (idea, a dokładnie idea człowieczeństwa - humanitas);
Istotna jest także sposób dochodzenia do celu: samotnie czy pod czyimś kierownictwem
Idea człowieczeństwa to miejsce spotkania filozofii (jak zdefiniować człowieczeństwo?) i paidei (jak budować człowieka w człowieku?); zakłada ona, że człowiek jest bytem stojącym wobec wartości i na ich realizację - skazanym, jeśli tylko naprawdę chce być człowiekiem;
Istota człowieczeństwa zakłada jego transcendencję - przekraczanie siebie i wychodzenie poza siebie, zawsze ku i zawsze dla;
Pedagogika sztuką najdoskonalszą i najbardziej tragiczną
Folkierska A., Filozoficzność pedagogiki: Pytanie o pedagogikę. (rozdz. III, str. 139-200)
4