Problem humanistyczny refleksji nad nauką

Pozornie jednoznaczne i łatwe do zdefiniowania zjawisko humanizmu renesansowego przy bliższym wejrzeniu okazuje się niezwykle złożone, a powszechnie znane, niemal sloganowe stwierdzenie, że humanizm oznacza zainteresowanie człowiekiem i człowieka stawia w centrum po dłuższej refleksji wydaje się nie tylko niewystarczające, ale wręcz zubożające wieloaspektowy wizerunek jednego z najciekawszych prądów w historii kultury europejskiej.

Problem humanizmu we współczesnej refleksji nad historią i filozofią kultury jest jednym z bardziej skomplikowanych zagadnień. Widziany na tle tradycji kulturowej wieków dawnych i ujęty w perspektywie swych różnorakich uwikłań w relacjach z licznymi dziedzinami ludzkiej myśli i aktywności jawi się nie tylko jako kierunek filozoficzny, lecz także jako pewien program kulturalny i edukacyjny akcentujący rolę wykształcenia klasycznego i studium literatur starożytnych. Dla pełnego zrozumienia humanizmu konieczne staje się zatem rozważenie kilku jego najistotniejszych aspektów – najpierw tych związanych z edukacyjnym i filologicznym profilem nurtu, następnie takich, które zależą od ówczesnej filozofii.

Podstawowa i godna uwagi jest kwestia samej nazwy prądu, gdyż termin humanismus pojawił się dopiero na początku wieku XIX, a został utworzony przez niemieckiego pedagoga F. J. Niethammera dla określenia humanistycznego właśnie ukierunkowania kształcenia, w którym akcentowano przede wszystkim studium klasyków greckich i rzymskich. Termin oznacza zatem specjalny program i wzór wykształcenia klasycznego, a wywodzi się od starszych określeń – XVI-wiecznego łacińskiego słowa humanista – nauczyciel, student lub profesor nauk humanistycznych oraz najwcześniejszego terminu studia humanitatis oznaczającego ściśle określony krąg dyscyplin naukowych – gramatykę, retorykę, poetykę, historię oraz filozofię moralną. Ślady takiego znaczenia studia humanitatis zachowały się w do dziś w używanym pojęciu „nauki humanistyczne”.

Jednym z najistotniejszych aspektów renesansowego humanizmu jest jego stosunek do dziedzictwa kulturowego i literackiego starożytności, zarówno greckiej, jak i rzymskiej, która stanowiła podstawowy obszar penetracji badawczej humanistów. Wkład renesansowych humanistów do nauki o starożytności jest właściwie nie do przecenienia, gdyż w wyniku dokonanych przez nich odkryć wiele nieznanych średniowieczu dzieł literatury greckiej i łacińskiej ujrzało światło dzienne. Ogromne znaczenie miała również działalność humanistów jako kopistów, a później wydawców, tłumaczy, popularyzatorów literatury klasycznej. Dość powiedzieć, że gdyby nie edytorskie dokonania humanistów oraz ich entuzjazm dla dziedzictwa antycznego wielu autorów starożytnych pozostawałoby do dziś nieznanych lub zapomnianych.

Istotnym elementem owej aktywności popularyzatorskiej i wydawniczej humanistów jest ukształtowana przez nich metoda nowożytnej krytyki tekstu literackiego ściśle związana z nieznaną średniowieczu świadomością odrębności historycznej i z poczuciem dystansu czasowego wobec starożytności, na które nie mogli zdobyć się ludzie średniowiecza, będącego w pewnym sensie kontynuacją antyku. Ów dystans historyczny pozwolił humanistom na w miarę obiektywną ocenę dorobku starożytności, na obalenie legend i fałszerstw oraz licznych błędów w tłumaczeniach tekstów literackich. Nowoczesna, krytyczna postawa badawcza połączona była z entuzjastycznym odnawianiem dziedzictwa kulturowego antyku i z postulatem naśladowania dziel klasycznych.

Równie znaczącym aspektem renesansowego humanizmu jest ówczesny sposób pojmowania filozofii. W istocie elementy filozoficzne grają w owym prądzie ogromną rolę, choć humaniści nie stworzyli żadnego jednolitego, odrębnego systemu filozoficznego. Ich nowatorskie pojmowanie filozofii wyraża się w przewartościowaniu teorii i praktyki, które doprowadziło do wyróżnienia spośród dziedzin filozofii praktycznej etyki.

Novum w postawie filozoficznej humanistów stanowiło eksponowanie roli człowieka, jego wielkości i uprzywilejowanego miejsca we wszechświecie oraz jego godności i kreacyjnej mocy ludzkiego umysłu. W pismach myślicieli renesansowych (G. Manetti, G. Pico della Mirandola, Jan z Trzciany) idea ta została wyrażona z dużą dozą ekspresji i entuzjazmu. Być może ta spektakularność i siła wyrazu w pismach humanistów zadecydowała o tym, że to właśnie poprzez ów aspekt filozoficzny – określany często mianem antropocentryzmu – postrzega się cały ruch humanistyczny w renesansowej Europie.

Kolejny ważny rys humanizmu jest bezpośrednio związany z owym sposobem postrzegania człowieka. Jest to charakterystyczna dla tamtego okresu tendencja do ekspresji konkretnych ludzkich przeżyć, doświadczeń, emocji, poglądów. Wszystkie te sfery życia człowieka zostają przez myślicieli humanizmu dowartościowane i uznane za godne wyrażenia w dziełach sztuki. Ta tendencja – określona przez J. Burckhardta „indywidualizmem” – znajduje swój wyraz w niezwykle popularnej w tej dobie literaturze biograficznej i autobiograficznej, a także odzwierciedla się doskonale w równie co biografistyka popularnym malarstwie portretowym.

Teksty literackie myślicieli doby humanizmu spełniają wymogi estetyki klasycyzmu - widać w nich zamiłowanie do elegancji i staranności wywodu, jasności i przejrzystości stylu, oraz przede wszystkim wszechobecność klasycznych źródeł cytatów, nawiązań, form artystycznego wyrazu. Znamienne dla klasycyzmu naśladowanie dzieł starożytnych przejawia się nie tylko w tekstach literackich, lecz również we wszystkich dziedzinach kultury i sztuki renesansu.

Humanizm renesansowy, pojmowany jako szeroki ruch kulturalny i literacki, który miał istotne konsekwencje filozoficzne, oddziaływał w bardzo dużym stopniu na wszystkie przejawy kultury renesansowej. Dlatego w tej perspektywie konieczna wydaje się pogłębiona refleksja nad tym skomplikowanym, wieloaspektowym zjawiskiem, jak również niezbędna jest pewna zmiana w tradycyjnym, rozpowszechnionym w szkolnej edukacji sposobie przedstawiania i definiowania jednego z najważniejszych prądów w dziejach kultury europejskiej.

LITERATURA:

• P. O. Kristeller, Humanizm i filozofia, Warszawa 1995.

• J. Domański, Początki humanizmu, Wrocław 1982.

• Maślliński, Humanizm w sztuce. Antyk i człowiek, Lublin 1993.