Rozwój ontogenetyczny- rozpoczyna się w chwili zapłodnienia kom jajowej przez męską kom rozrodczą-plemnik. Wyróżniamy fazy: bruzdkowanie: w ciągu pierwszego tygodnia życia zarodek wędruje z jajowodu gdzie dokonało się zapłodnienie do macicy. - faza jajowa: trwa do około 2 tygodni. Jest to faza w której zarodek przyczepia się do ściany macicy przez specjalne wypustki tzw. kosmki. Zarodek łączy się z naczyniami krwionośnymi matki, zdobywając tym samym źródło pożywienia. - faza embrionalna: trwa do końca drugiego miesiąca ciąży. W tej fazie rozwija się łożysko, przez które zarodek czerpie pożywienie. Nastepuje podział komórek na 3 warstwy zarodkowe: ektoderme(zewnętrzna włosy, naskórek, kom zmysłowe i system zmysłowy) mezoderme (środkowa skóra, mięśnie, organy krążenia i wydalania) endodermy (wewnętrznej tchawica, płuca, wątroba, trzustka, tarczyca i grasica). Zarodek w fazie embrionalnej wydatnie wzrasta. Pod koniec 1 miesiąca jest 1000 razy większy od zapłodnionego jaja a pod koniec 2 miesiąca embrion ma już cechy ludzkie i wszystkie narządy wewnętrzne. - faza płodowa: od trzeciego miesiąca aż do urodzenia się dziecka - jest to faza w której następuje intensywny wzrost i rozwój płodu. Płód przejawia większą aktywność wyczuwalną przez matkę pod postacią ruchów od 4-5 miesiąca ciąży. We wczesnym okresie rozwoju głowa płodu przejawia większą aktywność niż nogi. Rozwój somatyczny noworodka- jest zupełnie odmienne od proporcji człowieka dorosłego. Wielkość głowy noworodka wynosi około 1/4 długości ciała (1/7 u dorosłego). Twarz noworodka jest szeroka i krótka, podobnie szyja. Duży jest tułów i krótkie kończyny. Układ nerwowy jest już ukształtowany choć niezupełnie dojrzały (tkanka nerwowa nie jest zróżnicowana, a wypustki neuronów słabo rozwinięte. Odruch Moro- odruch obejmowania. Występuje gdy zadziała silny bodziec słuchowy, świetlny czy też nagły wstrząs. Pod wpływem tego typu bodźca dziecko położone na plecach wyprostowuje się, wyrzucając ręce w łuk, co przypomina ruch obejmowania. Odruch chwytny- darwinowski: gdy dotkniemy jakimś przedmiotem wewnętrznej powierzchni dłoni noworodka, jego dłoń zaciska się na przedmiocie tak mocno że możemy unieść dziecko do góry, a jego ręce nie wypuszczą przedmiotu. Zanika po około 2 miesiącach. Odruch Babińskiego- polega na podnoszeniu dużego palca stopy po jej lekkim uderzeniu. Palec duży u noworodka podnosi się do góry pozostałe skierowane są ku dołowi. Zanika pod koniec 1 roku życia.
Rozwój somatyczny niemowlęcia- niemowlę po 5 miesiącach życia podwaja swój ciężar. Waga rocznego dziecka jest trzykrotnie większa niż jego waga urodzeniowa. Znaczny jest przyrost wysokości ciała. W ciągu roku dziecko rośnie o około 25 cm. Kształtowanie się postawy ciała w okresie niemowlęcia dotyczy głównie ustalania krzywizn kręgosłupa. Z pierowtnej kifozy przebiegającej po urodzeniu przez całą długość kręgosłupa zaczyna się około 3-4 miesiąca wyodrębniać lordoza szyjna, co wiążę się z próbami podnoszenia głowy oraz około 9-12 miesiąca życia - lordoza lędźwiowa jako efekt pionizacji ciała. Na ogół w 1 kwartale 2 roku życia dziecko stawia już pierwsze kroki, niekiedy chodzi. Obserwuje się zmniejszenie tkanki tłuszczowej. Dojrzewanie układu nerwowego małego dziecka polega zarówno na dalszym rozroście poszczególnych pól i okolic kory mózgowej jak i postępującej mielinizacji włókien nerwowych - jest intensywna w okresie 4 pierwszych lat życia. Pierwszym naturalnym odruchem warunkowym który można zaobserwować u dziecka jest reakcja ssania na ułożenie niemowlęcia w pozycji jak do karmienia. Stadia kształtowania się odruchów: W pierwszym stadium bodziec wywołuje reakcję miejscową (np. światło- odruch źreniczny). W drugim pod wpływem bodzća warunkowego następuje zahamowanie aktywności np. ruchów, głosów. Oba stadia stanowią okres wstępny w procesie kształtowania się odruchu warunkowego. W trzecim stadium nietrwałego odruchu warunkowego reakcje pojawiają się sporadycznie nie po każdym bodźcu. Stopniowo odruch utrwala się. W stadium 4 staje się trwałym związkiem czasowym. Poszczególne stadium kształtowania odruchów zależy od wieku dziecka. Rozwój somatyczny w wieku przedszkolnym: roczny przyrost wagi 2-3 kg jest stosunkowo nieduży, wzrasta natomiast tempo rocznych przyrostów wysokości (5-7cm). Budowa ciała jest w znacznym stopniu nieproporcjonalna. Kończyny dziecka są krótkie, głowa i tułów stosunkowo długie. Sylwetka dziecka 6letniego staje się bardziej proporcjonalna. Wydłużają się nogi, tułów uzyskuje kształt trójkąta zawróconego podstawą ku górze, zmniejsza się ilość tkanki tłuszczowej, dziecko smukleje. Kościec dziecka 3 letniego jest giętki i elastyczny, krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone, a stawy cechuje duża ruchomość. Bardzo słabe są także włókna mięsniowe wiotkie i ciekie, zawierają dużo wody. Dlatego też dziecko jest niewytrzymałe na wysiłek fizyczny , męczy je jednostajna pozycja i monotonny ruch.
Rozwój narządów wewnętrznych w tym okresie polega zarówno na rozwoju samych narządów jak i synchronizacji między ich wielkością a wielkością i masą całego ciała. Serce i płuca pracują wydajnie. Im dziecko starsze tym mniejsza liczba oddechów na minutę. Przewód pokarmowy dziecka w pełni sprawny już od drugiego roku życia, ale bardziej wrażliwy na działanie niekorzystnych czynników niż u człow dorosłego. Tempo rozwoju ukł nerwowego jest wolniejsze niż w pierwszych 3 latach życia. Następuje doskonalenie zarówno struktury jak i funkcji kory mózgowej. Wzrasta waga mózgu, zmieniają się wielkości poszczególnych pól i okolic korowych, dojrzewają komórki nerwowe. Poszerza swoje doświadczenie indywidualne dzięki możliwości wytwarzania odruchów warunkowych na podstawie bodźców słownych. Ukł nerwowy dziecka jest podatny na zmęczenie i nie potrafi zdobyć się na długi i jednostajny wysiłek. Rozwój somatyczny w okresie późnego dzieciństwa: okres między 7-12 lat, cechuje przewaga wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad wzrostem wysokości ciała. Jedyne widoczne przyspieszenie tempa wzrostu występuje między 6-7 rokiem życia tzw skok szkolny, następny ma miejsce w okresie między 11-13 rokiem życia tzw skok pokwitaniowy (zapoczątkowuje okres dojrzewania). (duża ilość tkanki chrzęstnej dalszy rozrost kości, rozwijają się duże mięsnie-lepiej wykonują ćwiczenia, duża sprawność narządów wewnętrznych jak serce płuca i układ trawienia, dojrzewa mózg, lepsza sprawność wzroku i słuchu niż w latach późniejszych). Okres późnego dzieciństwa cechuje najniższa umieralność i jest wyjątkowy pod względem wzrostu odporności organizmu na różne choroby. Cechuje go również znaczne przystosowanie do warunków środowiskowych, duża samodzielność biologiczna, wrażliwość zmysłów, dobra współpraca między poszczególnymi układami. Czynniki wpływające na różnicowanie wielkości ciała: rodzina, pożywienie, zaburzenia emocjonalne, płeć, budowa ciała, różnice etniczne, funkcjonowanie gruczołów dokrewnych, inteligencja, zdrowie, status społeczno ekonomiczny, wpływy prenatalne(dbanie o dziecko w okresie płodowym). Percepcja- proces aktywnego odbioru analizy i interpretacji zjawisk zmysłowych w których nadchodzące aktualne informacje przetwarzane są na podstawie zarejestrowanej w pamięci wiedzy o otaczającym świecie.
Rozwój ruchowy - polega na wzrastającej wraz z wiekiem umiejętności do przyjmowania i zmiany określonych pozycji ciała, zwanych postawami oraz do przemieszczania się w przestrzeni, a także przemieszczania jednych części ciała w stosunku do innych. Prawa rozwoju ruchowego: cefalokaudalnego- rozwój ruchów i wzrost napięcia mięśniowego rozpoczyna się od części głowowej , następnie tułowiowej a na końcu nożnej. - proksymodystalne: mówi o rozwoju najpierw tych partii ciała, które są położone blisko kręgosłupa, a następnie części położonych w dalszej odległości od osi ciała. Do praw rozwoju ruchowego dziecka zaliczamy także powstawanie najpierw ogólnych, angażujących duże grupy mięśni, reakcji ruchowych, a później zlokalizowanych reakcji specyficznych. Dziecko opanowuje najpierw kontrolę ruchów głowy. W tym samym czasie a także kilka miesięcy później dziecko doprowadzone do pozycji siedzącej przewraca się. Zbyt małe napięcie tułowia nie pozwala na utrzymanie ciała w pozycji siedzącej. Podobnie dziecko wcześniej potrafi wykonywać szerokie i mało precyzyjne ruchy ramion, znacznie później uczy się chwytać drobne przedmioty. Praksje- jest ściśle związany z rozwojem wiedzy i doświadczenia dziecka, a także z wymaganiami stawianymi dziecku przez środowisko rodzinne. Małe dziecko w toku manipulacji uczy się posługiwania przedmiotami codziennego użytku: łyżka, mydłem, ręcznikiem. Uczy się także wkładać i zdejmować różne części ubrania, zapinać guziki. Wykonując wielokrotnie daną czynność dochodzi do automatyzacji pewnych ruchów podstawowych czyli do wykształcenia nawyku ruchowego. Zautomatyzowane ruchy narzędziowe nazywamy praksjami. Rozwój praksji- 1. Zdobycie orientacji do jakiej części ciała należy dana część ubioru, czy też do czego służy dane narzędzie np. noga-but. 2. Wyróżnienie części istotnych w strukturze przedmiotów użytkowych (np. dziurki w cholewkach butów jako otwory na sznurowadła). 3. Wypracowanie odpowiedniej formy kinetycznej (zarysowanie, a następnie wytworzenie i utrwalanie stereotypu dynamicznego jako sekwencji działań warunkujących ruch).
Lateralizacja- czynności manualne są w znacznej mierze uzależnione od ustalenia tzw „ręczności”, czyli przewagi jednej z rąk nad drugą. Przewaga funkcjonalna nie tylko ręki ale całej strony ciała- ręki, nogi, oka wiąże się z dominacją jednej z półkul mózgowych. U większości ludzi dominujące jest lewa półkula i na zasadzie skrzyżowania jej funkcji wraz z wiekiem ustala się dominacja prawego oka, ręki i nogi. Jednakże lewostronność nie uważa się za cechę patologiczną. Gdy wyraźnie dominuje strona lewa nie powinno się zmuszać dziecka do przestawienia tej funkcji ponieważ wtedy dzieci nie mają ustalonej dominacji ręki i są na ogół niezręczne manualnie (ruchy ich są niezbyt precyzyjne, wolniejsze na skutek sprawdzania którą rękę maja „lepszą”). Dzieci leworęczne napotykają dużo trudności ponieważ większość społeczeństwa to jednostki praworęczne, cała kultura materialna powstała jakby z myślą o nich. Pamięć - jako właściwość psychiczna człowieka, umożliwiająca mu nabywanie doświadczenia, jego przechowywanie i wykorzystywanie w różnych okolicznościach i sytuacjach. Pamięć operacyjna- stanowi pośredni rodzaj pomiędzy pamięcią krótkotrwałą i długotrwałą. Odnosi się ona do aktualnej pracy umysłu: są w niej przechowywane i utrzymywane w stanie gotowości oraz przetwarzane wszystkie informacje przydatne do wykonania tej pracy. Pam opera to jakby miejsce dokonywania wszelkich czynności umysłowych korzystających i prowadzących do wiedzy deklaratywnej (typu że, co) i do wiedzy proceduralnej (typu jak).Odgrywa ona ważna rolę w ujmowaniu i rozumieniu struktur językowych a także w procesie nauki czytania i pisania. W takich przypadkach pamięć operacyjna ma charakter werbalno-językowy i pojęciowy. Drugi podsystem jest genetycznie pierwotny i rozwija się u dzieci wcześniej. Trzeci podsystem pamięci operacyjnej - motoryczny - działający wówczas gdy człowiek wykonuje różne czynności ruchowe. Pamięć epizodyczna - rejestruje bezpośrednie doświadczenia jednostki i organizuje je jako ciągi zdarzeń, czyli epizody zachodzące w określonym miejscu i czasie. Ma ważne znaczenie dla kształtowania się tożsamości osobowej. Dziecko ujmuje swą tożsamość najpierw intuicyjnie a dopiero w okresie dorastania zyskuje pełną samoświadomość.
Rozwój pamięci logicznej- pamięć logiczna jest przede wszystkim pamięciom semantyczną. O jej organizacji decyduje system pojęć związanych ze znaczeniem słów. Dlatego rozwija się ona wraz z kształtowaniem się myślenia pojęciowego. Kształtuje się stopniowo w okresie dzieciństwa i nie należy jej przeciwstawić pamięci mechanicznej. Można raczej mówić o wzrastającej z wiekiem przewadze określonego sposobu odtwarzania materiału w którym włączone są coraz ściślej procesy myślenia. Jest to odtwarzanie sensowne, koncentrujące się na idei, myśli przewodniej, istotnych cechach reprodukowanego materiału. Wymaga ona umiejętności rozczłonkowania tekstu na części, wyodrębnienia informacji ważnych i drugoplanowych, wtórnej syntezy tych informacji w spójną całość. Kształtowanie się pamięci logicznej.: pamięć mechaniczna i logiczna: wiele kontrowersji wywołało zagadnie pamięci logicznej i mechanicznej. Już małe dzieci a także dzieci w wieku przedszkolnym zapamiętują nieco lepiej materiał sensowny niż bezsensowny, chociaż wskaźniki zapamiętywania materiału nie powiązanego wzrastają w tym okresie rozwojowym szybciej niż w przypadku materiału sensownego. Małe dziecko zapamiętuje szybko wierszyki o wyraźnym rytmie i melodii słów. Utrwalaniu w jego pamięci tekstów zabawnych choć nie we wszystkich znaczeniowych warstwach czytelnych dla dziecka, sprzyja obrazowa i emocjonalna treść utworów, oddziaływujących na wyobraźnię i uczucia dzieci. Dzieci w wieku przedszkolnym o wiele lepiej odtwarzają opowiadania i inne teksty sensowne i zwarte, powiązane niż analogiczne teksty luźno zespolone i mało spójne. Mylenie niezmienniki funkcjonalne: asymilacja- przyswajanie -jest procesem dzięki któremu nowe elementy percepcji czy poznania są modyfikowane tak by stały się bardziej podobne do znanych już z doświadczenia. Akomodacja - dopasowanie się do - jest procesem dzięki któremu wytworzone poprzednio struktury poznawcze zostają zmodyfikowane na bazie nowych doświadczeń. Struktury poznawcze kształtowane w wyniku akomodacji noszą nazwę schematów.
Początki rozwoju mowy w ontogenezie: wiek niemowlęcy jest okresem przygotowawczym w rozwoju mowy. Już noworodek wydaje nieartykułowane dźwięki. Jego krzyk jest początkowo niezróżnicowany (dorośli nie potrafią rozróżnić z jakiego powodu dziecko płacze). Począwszy od drugiego miesiąca życia dziecko za pomocą krzyku i płaczu sygnalizuje swoje potrzeby: płacze gdy jest głodne, gdy coś go boli. Jest to już krzyk już zróżnicowany i matki potrafią już go odczytać. Głużenie- wiele dźwięku różnego rodzaju, piski, pomruki, mlaski, a także dźwięki artykułowane. To gruchanie (głużenie) ma charakter dźwięków samonaśladowczych. Głużą też niemowlęta z uszkodzonym słychem (reakcje wrodzone). Gaworzenie- polega na wydawaniu dźwięków złożonych ze spółgłosek i samogłosek, takich jak pa,ba, ma, la i wielokrotnym ich powtarzaniu np. baba. Pojawia się w trzecim kwartale życia. Można wskazać pewne funkcje gaworzenia analogiczne do funkcji mowy, dziecko wyraża bowiem w ten sposób swoje stany emocjonalne różnicując poprzez intonację, a nawet skład dźwięków stany zadowolenia i niezadowolenia. Gaworzy zresztą wtedy gdy jest wyspane i syte a także gdy ktoś dorosły do niego przemawia. Czynniki warunkujące mowę: biologiczna, psychiczna gotowość do mówienia, dobry wzór do naśladowania, możliwość ćwiczenia, motywacja, kierowanie uczeniem się mowy: zapewnienie wzorów do naśladowania, wypowiadanie słów wolno i wyraźnie, korygowanie błędów. Czynniki warunkujące różnice indywidualne w uczeniu się mowy: stan zdrowia, poziom inteligencji, status społeczno-ekonomiczny, płeć, chęć komunikowania się, stymulacja, wielkość rodziny, kolejność dziecka w rodzinie, metody wychowawcze, kontakty z rówieśnikami, osobowość. Znaczenie mowy dla psychicznego i społecznego przystosowania się: zaspokojenie potrzeb i pragnień, rozwój stosunków społecznych, zwrócenie na siebie uwagi otoczenia, oceny społeczne, samoocena, osiągnięcia szkolne, oddziaływanie na myśli o odczucia innych ludzi, wpływ na zachowanie się innych ludzi. Typowe formy wypowiedzi aspołecznych: przesadzanie, przechwałki, przezwiska, krytykowanie, skarżenie, zgryźliwe uwagi. Zaburzenia mowy w okresie dzieciństwa: seplenienie, bełkotanie, fonkanie, przyspieszona mowa.
Stadia rozwoju myślenia w koncepcji Piageta: początki interioryzacji - inteligencja sensoryczno-motoryczna. Przypada na wiek od 0 - 2 lat. Dziecko antycypuje wówczas realne działania przez eksperyment myślowy dzięki czemu dochodzi do zamierzonego wyniku. Nie działa chaotycznie. Początki pojęć przestrzeni, czasu, przyczyny, celu. Pojecie przedmiotu. Struktury poznawcze przedoperacyjne i operacyjne - inteligencja przedoperacyjna: przypada na wiek 2-6 lat czynności symboliczne wraz z mową, zachowanie takich cech jak barwa, kształt. Rozumowanie transdukcyjne. Operacje konkretne- okres od 6-11 roku cechują struktury poznawcze, zwane operacjami konkretnymi. Zachowanie ilości. Rozumowanie sylogistyczne. Hierarchia klas, uczenie się reguł. Operacje formalne- myślenie pojęciowe- przypada na okres 12-15 lat. Myślenie pojęciowe, rozumienie czasu historycznego, przestrzeni geograficznej. Porównania metafory. Logika zdań, myślenie hipotetyczno-dedukcyjne. Kształtowanie się pojęć: synkrety- podporządkowane zlepki pojedynczych przedmiotów które zespoliły się w percepcji i wyobraźni dziecka w jeden obraz. Kompleksy- dziecko uwzględnia już obiektywne związki między rzeczami, nie są to jednak reakcje logiczne, lecz powiązania dowolne, sytuacyjne (np. połączenia w jeden kompleks filiżanki, spodka i łyżeczki, których dziecko używa przy śniadaniu). Niektóre kompleksy mają charakter łańcuchowy, dziecko tworzy je poprzez dołączanie jednego ogniwa do drugiego (klocki). Pseudopojęcia- dziecko dobiera wprawdzie wszystkie trójkąty do wzoru „żółty trójkąt”, kieruje się jednak wskaźnikami percepcyjnymi a nie pojęciami trójkąta. Przypada na wiek przedszkolny i stanowi ważny szczebel pośredni między myśleniem kompleksowym i pojęciowym. Pojęcia potoczne: kształtują się w wieku przedszkolnym i dopiero w okresie późnego dzieciństwa mogą stać się pojęciami naukowymi. Pojęcia potoczne trzeba często oczyszczać z ich pierwotnej treści i precyzować ich znaczenie i zakres po to, by przekształciły się w pojęcia naukowe. Pojęcia ogólne i specyficzne: przechodzenie od pojęć ogólnych do specyficznych. Początkowo dziecko ujmuje wiele przedmiotów i zjawisk globalnie, całościowo, nie wyodrębniając jeszcze ich swoistych własności. Na tej zasadzie dzieci opanowują wcześniej niektóre pojęcia rodzajowe niż gatunkowe (np. pojęcia drzewa, ptaka a później ich gatunków sosna, sikorka).
Etapy rozwoju analizy i syntezy elementów słownych (etapy czynności analityczno-syntetycznych)> I etap- wiek 4-6. Brak zgodności z syntezą. Identyfikacja pojedynczych członów za pomocą nazw lub ich określenia. Równoważniki zdań. Struktury orzecznikowe i deiktyczne. II etap - wiek 6-10 lat: częściowa zgodność analizy z syntezą. Wypowiedzi opisowe. Luźne związki treściowe między członami. Synteza odtwórcza. Częste zdania współrzędne złożone łączne. III etap, wiek 11-15 lat: całkowita zgodność analizy z syntezą. Synteza wytwórcza. Wewnętrzne związki logiczne wyrażone za pomocą wieloskładnikowych, rozwiniętych zdań pojedynczych oraz zdań podrzędnie złożonych. Łatwość aktualizacji schematów składniowych. Rozwój ruchów manipulacyjnych: manipulacją nazywamy zdolność chwytania i operowania przedmiotami. Wykształca się w okresie niemowlęcia. Odruch chwytny- występuje już u noworodka, nie ma wiele wspólnego z chwytem właściwym, zanika w 2 miesiącu życia. Stadia rozwoju chwytu dowolnego: 1. wiek 0,4-0,5 dziecko usiłuje chwycić przedmiot, kieruje ku niemu obie ręce, przeważnie nie trafia do celu, lecz zbliża ręce do przedmiotu. Nie jest w stanie dłużej go utrzymać. 2. wiek 0,5-0,6- chwyta przedmiot przy użyciu 4 palców bez kciuka. Chwyt mało precyzyjny. Nie potrafi utrzymać dwóch przedmiotów w jednej ręce. 3. wiek 0,7-0,8. poraz pierwszy przy chwytaniu niemowlę posługuje się kciukiem. Nie przeciwstawia go jednak pozostałym palcom, a wykonuje nim ruchy przywodzenia i odwodzenia (chwyt nożycowy). Jest w stanie utrzymać w ręce drobne przedmioty. W tym okresie zaczyna się przewaga jednej z rąk przy chwytaniu. 4-początek 9 miesiąca nowy rodzaj chwytu tzw. pesetkowy- polega na przeciwstawianiu kciuka pozostałym palcom. Dzięki temu może chwytać małe przedmioty palcem wskazującym i kciukiem. Manipulacja specyficzna- pod koniec 1 roku życia oprócz tylko wymachiwania różnymi przedmiotami i zabawkami dziecko wykonuje również niektóre manipulacje specyficzne np. wkłada mniejsze przedmioty do większych, wyjmuje je, otwiera i zamyka nieskomplikowane pudełka. Manipuluje on różnymi przedmiotami codziennego użytku, starając się naśladować działania osób dorosłych przez co poznaje specyficzne i ogólne cechy przedmiotów oraz zależności między zjawiskami i sytuacjami.
Rozwój ruchów lokomocyjnych: zmiana postawy ciała- w okresie gdy jedyną pozycją dziecka jest pozycja leżąca, przesunięcie to polega na przemieszczeniu się z boku na bok. Stopniowo dziecko zaczyna odrywać ciało od postawy, na której leży. Najpierw od postawy odrywa się głowa, za nią podążą tułów. Już 6 miesięczne dziecko przewraca się z pleców na brzuszek. Dalej następuje siadane- następuje stopniowo, samodzielnie siada w 8 miesiącu życia. Raczkowanie i chodzenie: pierwszym elementem przemieszczania się w przestrzeni jest pełzanie(6miesiąc). Dziecko wykorzystuje siłę rąk nogi odgrywają rolę pomocniczą. W dwa miesiące później dziecko zaczyna raczkować-poruszanie się na czworakach. W 9 miesiącu potrafią samodzielnie wstawać w łóżeczku czy kojcu trzymając się za podpory. W okresie 10 miesiąca do roku dziecko zaczyna stawiać pierwsze samodzielne kroki. Lokomocja małego dziecka- postawa pionowa. Zasadnicza postawa dziecka od 2 roku życia. Chodzenie staje się podstawowym sposobem przemieszczenia się w przestrzeni. Chód 2 letniego dziecka różni się od człowieka dorosłego, kroki dziecka są jeszcze krótkie, nieregularne, wysoko podnosi nogi. Małe dziecko porusza się wykonując cały szereg ruchów zbędnych tzw synkinezji - brak automatyzacji i koordynacji ruchowej. Tułów ustawiony jest prosto, głowa pochylona, ręce rozstawione. Często traci równowagę i upada. W drugim półroczu 2 roku życia chód zmienia się: kroki się wydłużają, stopy nie są już unoszone wysoko, maleje liczba ruchów zbędnych. Rozwój kości i mięśni przyczynia się do tego, że dziecko chodzi coraz szybciej, płynniej i mniej się męczy. Dziecko które już stosunkowo dobrze chodzi uczy się pokonywać przeszkody: wchodzi i schodzi z niewielkich wzniesień, omija przeszkody stojące mu na drodze. Między 3-6 rokiem życia ruchy lokomocyjne dziecka ulegają dalszemu doskonaleniu. Dziecko 3 letnie biega na całych stopach, krok jest krótki, dziecko 6 letnie biegnąc wysoko unosi kolana, stawia nogi na palcach, harmonijne ruchy. W 5 roku życia pojawia się harmonia ruchu zwana okresem równowagi przedszkolnej. Dziecko 7 letnie porusza się podobnie jak człowiek dorosły.
Rozwój procesów sensorycznych i czynności percepcyjnych: zdolności sensoryczne noworodka: dziecko rodzi się z wykształconymi narządami zmysłów. Jego analizatory są już od pierwszych chwili życia gotowe do funkcjonowania. Słuch- pierwsze reakcje na bodziec słuchowe pojawiają się u 7-miesięcznego płodu np. przyspieszenie bicia serca. Przez pierwsze dni życia noworodek reaguje tylko na silne dźwięki. W 2 tygodniu życia pojawia się odruch orientacyjny na dźwięki o niskiej częstotliwości. Noworodek reaguje na dźwięki powtarzane i rytmiczne. Wzrok- system wzrokowy noworodka nie jest w pełni dojrzały, mielinizacja nerwów wzrokowych postępuje jednak szybko od pierwszego dnia życia. Noworodek potrafi jednak zatrzymać wzrok na bodźcach świetlnych. Reaguje na stopień ich jasności, wskazując zmienną aktywność ruchową nawet przy nieznacznych różnicach oświetlenia. Pod koniec 2 tygodnia życia niemowlę śledzi wzrokiem obiekty poruszające się powoli w płaszczyźnie poziomej, a w 3 tygodniu w płaszczyźnie pionowej. Smak - wrażliwość noworodka na bodźce smakowe jest znaczna bezpośrednio po urodzeniu. Preferuje on smak słodki a reaguje negatywnie na bodźce słone, kwaśne i gorzkie. Wech- dobrze rozwinęty, negatywne reakcje na zapachy amoniaku i benzyny. Dotyk- duża jest wrażliwość dotykowa i kinestetyczna, słaba wrażliwość na ból. Reprezentacja wyobrażeniowa- pierwsze przejawy można zauważyć już u niemowląt 8-20 miesięcznych gdy poszukują one przedmiotu który zniknął im z pola widzenia. Wyobraźnia małego dziecka jest ściśle powiązana z jego spostrzeżeniami i realnymi doznaniami, a wyobrażenia są bardziej zbliżone do niedokładnych przypomnień niż do twórczych, świadomych przekształceń uprzednio spostrzeżonych elementów np. usypiają lalkę, karmią. Funkcja symboliczna- zdolność wyobrażenia sobie przedmiotów lub sytuacji, aktualnie nie spostrzeganych a także umiejętność posługiwania się znakami lub symbolami zastępującymi oznaczane elementy rzeczywistości. Systemy reprezentacji wg Brunera: 3 systemy reprezentacji świata: enaktywna- przejawia się w schematach działania; przeważa u małego dziecka, które ujmuje zdarzenia w kategoriach czynności jakie wywołują. Ikoniczna- stanowi obrazowy odpowiednik rzeczy i zdarzeń, który może przybierać formę schematycznego modelu lub wzorca . Symboliczna - za pomocą kodu językowego (mowy) zakłada znajomość znaczenia słów oraz reguł budowania wypowiedzi.
Charakterystyczne cechy percepcji dziecięcej: synkretyzm: polega na niedokładnym różnicowaniu bodźca. U niemowląt przybiera formę braku zdolności odróżnienia przedmiotów występujących razem czy też wyodrębnienia obiektu z tła. Synkretyzm przejawiający się w trudności odróżniania przez dziecko przedmiotu od tła na którym jest umieszczony, zanika pod koniec pierwszego roku życia. Dzieciom sprawia trudność wyodrębnienie elementów spostrzeganego obrazu, rozczłonkowanie go na części oraz wiązanie tych części w spójną całość. Precepcję dzieci cechuje słaba wybiórczość: wyróżniają one pewne szczegóły „pod rząd” bez powiązania z innymi składnikami obrazu w sposób mało uporządkowany i zorganizowany. Kierują się przy tym silnymi cechami bodźców: ich łatwo uchwytnymi własnościami, które przyciągają od razu uwagę dziecka, jak jaskrawa barwa, wyrazisty kształt. Dzieci rozwijają lepiej serie zawierające rysunki przedmiotów znane im z doświadczenia niż serie przecinających się figur geometrycznych. Różnica jest widoczna na każdym poziomie wieku. Warto zaznaczyć że w sytuacjach naturalnych dzieci już w trzecim roku życia rozpoznają rysunki konturowe i sylwetkowe, a nawet niektóre ruchome obrazy filmowe i telewizyjne. Orientacja przestrzenna wiąże się z procesem obiektywizacji tj zmianą układu odniesienia którym początkowo jest samo dziecko na taki układ w jakim dziecko ujmuje stosunki przestrzenne na podstawie wzajemnego położenia przedmiotów. Trzeba podkreślić ścisły związek percepcji z działaniem dziecka. Rozwój spostrzeżeń dokonuje się od najwcześniejszych lat życia dzięki eksploracji przez dziecko rozmaitych układów bodźców, poprzez wzrokowe przeszukiwanie pola działania i manipulowanie obiektami. Spostrzeganie w działaniu typowe dla małego dziecka zmienia w wieku przedszkolnym swój charakter. Dziecko coraz częściej antycypuje percepcyjnie jakieś składniki swej czynności, np. ogląda zestaw kloców zanim zacznie z nich budować domek. Przygląda się również wytworowi po jego zakończeniu sprawdzając w spostrzeżeniu czy został on wykonany jak należy.