1 UKŁ MOCZOWO PŁCIOWY

2. Narządy moczowe

3. Bud zew i położenie nerki

4. Nerka bud wew.

5. Rdzeń nerkowy

6. Kora nerki

7. Bud nefronu

8. Drogi wyprowadzające mocz

9. Moczowód

10. Bud ściany moczowodu

11. Pęcherz moczowy

12. Bud ściany pęcherza moczowego

13. Błona śluzowa pęcherza

14. Błona mięśniowa pęcherza

15. Unaczynienie i unerwienie pęcherza

16. Cewka moczowa

17. Błona mięśniowa cewki moczowej

1 UKŁAD MOCZOWO-PŁCIOWY

(syslcma urogcnitale)

Narządy moczowe i narządy płciowe łączy się w jeden układ moczowo-płciowy z uwagi na ich wspólne pochodzenie, wywodzące się z mezodermy.

U niższych kręgowców pozostają one w ścisłym powiązaniu, natomiast u wyższych kręgowców i u człowieka, po ukończeniu rozwoju, są oddzielo­ne od siebie. Wspólnym łącznikiem obu układów pozostają częściowo na­rządy płciowe zewnętrzne.

2 Narządy moczowe

(organa urinaria)

stanowią układ moczowy czyli wydalniczy, którego zadaniem jest usuwanie z krwi zbędnych produktów przemiany materii, utrzymanie równowagi wodnej i elektrolitowej ustroju oraz wywieranie wpływu na równowagę kwaso-zasadową środowiska wewnętrznego ustroju. W skład narządów układu moczowego wchodzą:

- parzysty gruczoł wytwarzający mocz zwany nerką,

- drogi odprowadzające mocz, do których zalicza się: parzysty moczowód, nieparzysty pęcherz moczowy i cewkę moczową.

3 Budowa zewnętrzna i położenie nerki ^;

Nerka jest narządem parzystym o zabarwieniu brązowo-czerwonym, kształ­tem zbliżonym do ziarna fasoli. W każdej nerce wyróżnia się koniec górny i dolny (extremitas superior et inferior), powierzchnię przednią i tylną (facies anterior et posterior) oraz dłuższy, wypukły brzeg boczny (wargo lateralis) i wklęsły brzeg przyśrodkowy (marga medialis). Największe zagłębie­nie brzegu przyśrodkowego nosi nazwę wnęki nerkowej (hilus renalis), która prowadzi w głąb nerki do zatoki nerkowej (sinus renalis), wypełnionej miedniczką nerkową.

Przez wnękę nerki wchodzi do jej wnętrza t. nerkowa (odgałęzienie aorty brzusznej), a wraz z nią splot nerkowy, który zawiera włókna nerwowe współczulne (od pnia współczulnego) i przywspółczulne (od n. błędnego X). Przez wnękę nerki wychodzi żyła nerkowa wpadająca do żyły głównej dolnej, naczynia chłonne oraz przewód wyprowadzający mocz z miedniczki nerkowej, zwany moczowodem.

Długość nerki wynosi około 12 cm, szerokość - 6 cm, a grubość około 4 cm. Ciężar waha się w granicach 125-175 g; u kobiet nerka jest nieco mniejsza powierzchnia nerki jest gładka, pokrywają mało rozciągliwa osło­nka, zwana torebką włóknistą (capsula fibrosa). Drugą zewnętrzną osłonę stanowi torebka tłuszczowa (capsula adiposa), która wytwarza miękkie pod­łoże dla nerki i nadnercza oraz zabezpiecza ją przed utratą ciepła. Na zew­nątrz torebka tłuszczowa jest objęta łącznotkankową błoną, zwaną powięzią nerkową (fascia renalis). Za pośrednictwem powięzi nerka przymocowuje się do otoczenia, przy czym najsilniej - do przepony. Od strony dolnej worek powięziowy jest otwarty. W związku z tym nerka może przesunąć się w kierunku dolnym, co następuje często w wyniku rozluźnienia lub zaniku torebki tłuszczowej.

Do innych czynników umocowujących nerki należą: pnie naczyń nerko­wych, przylegająca do jej przedniej ściany otrzewna ścienna, a także napięcie powłok brzucha. Mimo to nerka zachowuje pewną prawidłową ruchomość i opuszcza się podczas wdechu a unosi w trakcie wydechu. Może również zmieniać położenie w zależności od postawy ciała, przy czym różnica poło­żenia w prawidłowych warunkach nie przekracza zazwyczaj 1-3 cm.

Nerki leżą zaotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzucha po obu stronach kręgosłupa. Długa oś nerki biegnie nieco skośnie od góry i strony przyśrod-kowej ku dołowi i w bok. W związku z tym dolne końce są bardziej oddalo­ne od siebie niż końce górne. Koniec górny nerki prawej sięga XI kręgu pier­siowego, zaś koniec dolny III kręgu lędźwiowego. Nerka lewa leży nieco wyżej (o połowę trzonu kręgowego) od nerki prawej. Górna część powierz­chni tylnej nerki spoczywa na XI i XII żebrze. Tylna powierzchnia obu nerek przylega od góry do przepony, niżej do m. lędźwiowego większego, m. czworobocznego lędźwi oraz do rozcięgna m. poprzecznego brzucha.

Topografia przedniej ściany różni się w nerce prawej i lewej. Powierz­chnia przednia nerki prawej w górnej części pokryta jest nadnerczem, poni­żej przylega do prawego płata wątroby, części zstępującej dwunastnicy, a u dołu do prawego zgięcia okrężnicy. Do przedniej powierzchni nerki le­wej u góry przylega nadnercze, poniżej żołądek, śledziona, trzustka i zgięcie lewe okrężnicy.

4 Budowa wewnętrzna nerki

W miąższu nerki nawet gołym okiem można wyróżnić dwie zasadnicze substancje: warstwę położoną obwodowo, zwaną korą nerki oraz wewnętrz­nie leżący rdzeń nerki. Kora ma zabarwienie jaśniejsze, żółtawoczerwone, podczas gdy rdzeń jest koloru niebieskawo-czerwonego.

5 Rdzeń nerkowy

(medulla renis) występuje w postaci tzw. piramid nerko­wych (pyramides renales), których liczba waha się w granicach 10-20. W każdej piramidzie wyróżniamy podstawę (basis pyramidis) skierowaną w stronę kory oraz zaokrąglony wierzchołek, który nosi nazwę brodawki nerkowej (papilla renalis). Brodawki nerkowe objęte są kielichami nerko­wymi mniejszymi. Wewnątrz piramid biegną prostolinijne kanaliki zwane ce­wkami nerkowymi (tubiili renales), które stanowią wewnątrznerkowe drogi wyprowadzające mocz do kielichów nerkowych. Ujścia cewek prostych (tubuli renales recti) przebiegających wzdłuż długiej osi piramid kończą się otworami brodawkowymi (foramina papillaria) na szczycie brodawek ner­kowych. Pole pokryte otworami brodawkowymi nosi nazwę pola sitowego (area cribrosa). Każda brodawka jest objęta kielichem nerkowym (caiicesrenales), do którego spływa mocz. Zwykle w jedną brodawkę łączą się 2-3 piramidy. Od podstaw piramid nerkowych odchodzą w głąb kory delikatne, jaśniejsze prążki (striae mednllares), będące przedłużeniem rdzenia. Tworzą one część promienistą (pars radiala) kory, a zawierają, podobnie jak pira­midy, prostolinijne odcinki cewek nerkowych.

6 Kora nerki

(cortex renis) stanowi nie tylko warstwę obwodową, lecz wni­ka także między piramidy nerkowe w postaci słupów nerkowych (cohmmae renales). W korze nerki widoczne są bardzo liczne maleńkie punkciki zwane ciałkami nerkowymi (corpuscula renis). Stanowią one początkowy element części wydzielniczej nerki i tworzą część skłębioną (pars convoluta) nerki. Piramida wraz z przylegającą do niej obwodowo korą stanowi płat nerkowy (tobus renalis).

Jednostką wydzielniczą nerki jest nefron. W każdej nerce liczba nefronów jest bardzo znaczna, sięga bowiem 1-1,5 miliona. Ponieważ w nefronach na­stępuje proces oddzielania wody oraz szeregu drobnocząsteczkowych skła­dników krwi, nefron ma ścisłe powiązanie z układem krwionośnym nerki. Krew dochodzi do nerki przez tętnicę nerkową (a. renalis), która już we wnęce rozgałęzia się na tętnice międzypłatowe (aa. interlobares), przebiega­jące wewnątrz słupów nerkowych.

Na wysokości podstaw piramid nerkowych odchodzą od nich tętnice łu­kowate (aa. arcuatae). Każda z tętnic łukowatych oddaje dwie gałązki, biegnące w przeciwnym kierunku. Te z nich, które biegną w korze i kierują się w stronę powierzchni nerki zwane są tętnicami międzypłacikowymi (aa. interlobulares); zaś drugie, wnikające do piramid, stanowią tętniczki proste. Od tętnicy międzyzrazikowej odchodzi gałązka zwana naczyniem do­prowadzającym (vas a/ferens), która rozpada się na sieć naczyń włoso­watych tworząc kłębuszek naczyniowy (glomenihis). Krew z sieci naczyń włosowatych kłębka uchodzi do tętniczki, zwanej naczyniem odprowadza­jącym (vas efferem). Układ ten nazywamy dziwną siecią tętniczo-tętniczą (rete mirabile arteriosum), ponieważ w odróżnieniu od ogólnej budowy sieci włosowatych tętniczo-żylnych krew odchodzi z naczyń włosowatych nie żyłą, lecz tętnicą.

Wymienionym tętnicom i tętniczkom towarzyszą żyły najczęściej tej samej nazwy. W obrębie zatoki nerkowej powstaje żyła nerkowa, która uchodzi do żyły głównej dolnej. W nerce w trzech miejscach występują zespolenia tętniczo-żylne, które kierują krew z tętnic bezpośrednio do żył, odciążając sieć tętniczą ciałek nerkowych.

7 Budowa nefronu

W skład nefronu wchodzą:

- ciało nerkowe

- część główna, w skład której wchodzi część kręta (kanalik kręty I rzędu) i cz. prosta

- pętla Henlego

- wstawka lub cewka kręta II rzędu

Kłębuszek nerkowy jest otoczony dwuścienną torebką kłębuszka (capsula glomeruli) i razem tworzą ciałko nerkowe (corpusculum rems) - początko­wą część nefronu. Blaszka wewnętrzna kłębuszka pokrywa bezpośrednio na­czynie tętnicze wnikając między jego pętle. Blaszka ta w miejscu wejścia i wyjścia tętniczek (biegun naczyniowy) przechodzi w blaszkę zewnętrzną. Między obu blaszkami torebki znajduje się szczelinowata przestrzeń - komo­ra ciałka nerkowego. Komora przechodzi w światło kanalika krętego I rzędu. miejsce to nisi nazwę bieguna moczowego w przeciwieństwie do miejscaprzejscia obu tętniczek , zwanego biegunem naczyniowym. biegun moczowy przedłuza się w kanalik główny którego poczatkowyodcinek tworzy czesc Kretą (kanalik kręty I rzedu) nastepnie zas przechodzi w kanalik prosty rozpoczynający pętlę Henlego. Część główna nefronu od strony światła kanalika jest wysłana charakterystycznym rąbkiem szczoteczkowatym.

Czwartym i ostatnim odcinkiem nefronu jest wstawka czyli kanalik kręty II rzędu. Ma on przebieg kręty, sąsiaduje z ciałkiem nerkowym i stopniowo przybiera budowę cewki zbiorczej, do której uchodzi. Z połączenia kilku cewek zbiorczych powstaje przewód brodawkowy (ductiis papillaris), uchodzący na szczycie piramidy.

Naczynia chłonne nerki tworzą sieć powierzchowną i głęboką. Główny odpływ chłonki odbywa się przez pnie limfatyczne zatoki i wnęki. Węzły chłonne położone są w korzeniu nerki.

Nerwy nerki pochodzą ze splotu trzewnego i z n. błędnego. Nerwy te tworzą splot nerkowy, położony w korzeniu nerki.

8 Drogi wyprowadzające mocz

Mocz bezustannie jest wydalany przez nerki i gromadzi się okresowo w pęcherzu moczowym. Dorosły człowiek wydala przeciętnie około 1,5 litra moczu na dobę. Mocz jest płynem klarownym, barwy żółtej o ciężarze wła­ściwym 1,015-1,020 g/cm3. Odczyn moczu jest słabo kwaśny i zawiera prócz wody, azotowe produkty końcowe białkowej przemiany materii oraz wiele innych składników organicznych i nieorganicznych.

Miedniczka i kielichy nerkowe. Drogi wyprowadzające mocz rozpoczynają się węwna tzr nerki w tzw. piramidach nerkowych. Są to cewki zbiorcze, które uchodzą otworkami bro­dawkowymi do kielichów nerkowych mniejszych (calices renales minores) na szczycie piramid. Kilka kielichów nerkowych mniejszych łącząc się ze sobą tworzy dwa lub trzy kielichy nerkowe większe (calices renales majores) uchodzące do miedniczki nerkowej (pelvis renalis), wypełniające zatokę nerkową.

Miedniczka nerkowa ma kształt lejkowaty, jest spłaszczona w kierunku przednio-tylnym a jej wierzchołek skierowany do wnęki bezpośrednio prze­dłuża się w moczowód. Ściany kielichów i miedniczki nerkowej są zbudo­wane podobnie do ścian dalszych odcinków dróg wyprowadzających mocz. Zewnętrzną warstwę stanowi łącznotkankowa błona, warstwę środkową Błona mięśniowa, zaś od strony światła miedniczka i kielichy nerkowe są wy­słane błoną śluzową, pokrytą nabłonkiem przejściowym. Kształt kielichów i miedniczki jest bardzo zmienny.

9 Moczowód (ureler)

Moczowód jest to parzysty cienki przewód o długości około 30 cm, od­prowadzający mocz z miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego. Po­dobnie jak wszystkie części układu moczowego leży zewnątrzotrzewnowo, przylega do mięśnia lędźwiowego większego. Wyróżniamy w nim dłuższy odcinek początkowy, zwany częścią brzuszną (pars abdominalis) oraz krót­szą część miedniczną (pars pelvyna), która biegnie od wysokości stawu krzyżowo-biodrowego do pęcherza moczowego. Oba moczowody kierują się zbieżnie w dół do tylnej ściany pęcherza moczowego.

W moczowodzie wyróżnia się trzy łukowate zgięcia. Pierwsze z nich znajduje się w miejscu przejścia miedniczki nerkowej w moczowód i nosi nazwę zgięcia nerkowego (flexura renalis), drugie to zgięcie brzeżne (flexnra marginalis), występuje na granicy części brzusznej i części miednicznej oraz zgięcie trzecie (flexura tertia), odpowiadające krzywiźnie ściany miednicy mniejszej. Części miedniczne obu moczowodów kierują się przyśrodkowo i przebijają skośnie ścianę pęcherza moczowego, uchodząc ujściem moczo­wodu (oslitim ureteris) w tylno-bocznych kątach pęcherza. Ten końcowy odcinek moczowodu jest zwany częścią śródścienną.

10 Bud ściany moczowodu

Ściana moczowodu składa się z trzech warstw. Błona zewnętrzna (hinica adventitia) łączy moczowód z otoczeniem. Środkowa warstwa, czyli błona mięśniowa, jest zbudowana z włókien mięśni gładkich, które układają się w trzy warstwy: zewnętrzną podłużną, środkową okrężną i wewnętrzną pod­łużną. Skurcze mięśniówki wywołują ruchy perystaltyczne moczowodu, dzięki czemu mocz rytmicznie spływa do pęcherza moczowego. Trzecią wewnę­trzną warstwę stanowi błona śluzowa, pokryta nabłonkiem przejściowym, odpornym na drażniące działanie moczu. Błona śluzowa wytwarza $y moczo­wodzie podłużne fałdy.

11 Pęcherz moczowy (esica urinaria)

Pęcherz moczowy jest okresowym zbiornikiem moczu. Leży w miednicy mniejszej za spojeniem łonowym. Opróżniony pęcherz jest podobny pod względem kształtu i wielkości do małej cytryny. Pojemność pęcherza jest osobniczo bardzo zmienna. W pęcherzu wyróżniamy szczyt (apex vesicae) skierowany ku górze i do przodu. Poniżej szczytu znajduje się trzon

(corpus vesicae), który ku dołowi poszerza się przechodząc w dno pęcherza; (fundus resicae).

W wypełnionym pęcherzu wyróżnia się ponadto powierzchnię przednią i tylną.

Ściana przednia jest skierowana do spojenia łonowego, natomiast ściana tylna sąsiaduje u mężczyzn z przednią ścianą odbytnicy, zaś u kobiet z przednią ścianą macicy. Otrzewna ścienna przedniej ściany jamy brzucha przechodzi na górno-tylną powierzchnię pęcherza, nie dochodząc jednak do jego dna, i przerzuca się na przednią ścianę odbytnicy u mężczyzn, a u kobiet na przednią ścianę macicy, wytwarzając odpowiednio: zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe i zagłębienie pęcherzowo-maciczne (excavtatio rectovesicałis etvesicouteritia). Pęcherz leży zewnątrzotrzewnowo, bowiem tylko częścio­wo pokryty jest otrzewną.

Do dna pęcherza moczowego u mężczyzny przylega gruczoł krokowy, pęcherzyki nasienne i bańki nasieniowodowe. U kobiet dno pęcherza spoczywa na przedniej ścianie pochwy i przeponie moczowo-płciowej

12 Ściana pęcherza moczowego zbudowana jest z trzech warstw:

• wewnętrznej, stanowiącej błonę śluzową,

• środkowej, utworzonej z włókien mięśni gładkich ze znaczną domieszką

włókien sprężystych

• błony zewnętrznej.

13 Błona śluzowa, wyścielona nabłonkiem przejściowym, w pęcherzu opróż­nionym jest silnie pofałdowana. W miarę jednak jego wypełniania fałdy wy­gładzają się stopniowo. Luźna tkanka podśluzowa pośredniczy w połączeniu błony śluzowej z błoną mięśniową. Jednak niecała powierzchnia błony ślu­zowej jest pofałdowana. W okolicy dna znajduje się trójkąt pęcherza (trigomim vesicae), który bez względu na stan wypełnienia pęcherza moczo­wego pozostaje zawsze gładki. Podstawa tego równoramiennego trójkąta jest skierowana ku tyłowi, zaś wierzchołek do przodu. Na obu końcach pod­stawy wnikają do pęcherza moczowody, zakończone ujściem moczowodu (ostium ureteris). Moczowody przebijają ścianę pęcherza skośnie, a między nimi jest rozpięty fałd międzymoczowodowy (plica intenireterica). Fałd zamyka ujście moczowodu i zapobiega cofaniu się moczu. W obrębie wierzchołka trójkąta znajduje się ujście wewnętrzne cewki moczowej (ostium urethrae infernum), w którym błona śluzowa tworzy wyraźne wzniesienie, zwane języczkiem (uvula). Języczek przyczynia się do zamknięcia ujścia wewnętrznego cewki moczowej. Podłużne pasma mięśniowe dochodzące do języczka cofają go podczas skurczu i przyczyniają się do otwarcia ujścia wewnętrznego cewki moczowej.

14 Błona mięśniowa

jest utworzona z pęczków włókien mięśni gładkich, które układają się w trzy warstwy: zewnętrzną podłużną, środkową okrężną i wewnętrzną, także podłużną. Pęczki poszczególnych warstw wnikają jednak między siebie, w związku z tym trudno jest oddzielić poszczególne warstwy. Mięśniówka ta stanowi mięsień wypieracz pęcherza (m. detnisor vesicae). W błonie mięśniowej spotyka się także liczne włókna sprężyste.

Od dna pęcherza moczowego odchodzą pasma mięśniowe, które przymocowują go do otoczenia. Należą do nich m. łonowo-pęcherzowy i m. odbytniczo-pęcherzowy. W okolicy ujścia cewki moczowej gromadzą się liczne włókna okrężne, tworząc m.zwieracz pęcherza (m.sphincter vesicae). Stałe napięcie tego mięśnia nie pozwala na odpływ moczu z pęcherza. Czynność jego nie podlega naszej woli, gdyż jako mięsień gładki działa na drodze odruchowej.

Błona zewnętrzna jest zróżnicowana. Na powierzchni górno-tylnej stan­owi ją błona surowicza, będąca otrzewną ścienną, natomiast pozostałe części ściany pokrywa luźna tkanka łączna, zespalająca pęcherz z otoczeniem.

Średnie fizjologiczne wypełnienie wynosi około 400 ml, i jest indywidu­alnie bardzo zmienne. Uczucie parcia na mocz występuje nie tylko pod wpły­wem fizjologicznego wypełnienia pęcherza, ale również pod wpływem bodźców psychicznych, jak: strach, radość, itp.

15 Unaczynienie i unerwienie pęcherza

Głównym źródłem unaczynienia jest tętnica biodrowa wewnętrzna. Krew żylna odprowadzana jest do żyły biodrowej wewnętrznej. Limfa odpływa do węzłów biodrowych zewnętrznych i wewnętrznych.

Nerwy dla pęcherza moczowego pochodzą od pnia współczulnego oraz od nerwów trzewnych miednicznych (przywspółczulne). Układ współczulny powoduje skurcz zwieracza i zatrzymanie moczu w pęcherzu, zaś układ przywspółczulny wywołuje skurcz mięśniówki pęcherza, przyczyniając się do wydalania moczu.

16 Cewka moczowa żeńska

(urelhra femiłiina)

Przy omawianiu narządów moczowych jest opisana jedynie cewka mo­czowa żeńska z uwagi na jej wyłączną przynależność do dróg moczowych. Cewka moczowa męska stanowi wspólną drogę dla moczu i nasienia, będzie zatem omówiona wraz z narządami płciowymi.

Cewka moczowa żeńska (urethra feminina) jest krótka, jej długość wy­nosi około 3-5 cm. Rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej (osthim urethrae inlermim) w pęcherzu moczowym, a kończy w przedsionku pochwy ujściem zewnętrznym cewki moczowej (osliwu urethrae extermim). Ściana cewki moczowej jest zbudowana tylko z dwóch warstw, błony śluzowej i błony mięśniowej. Błona śluzowa układa się w podłużne fałdy. Na tylnej ścianie wytwarza wyraźny fałd, zwany grzebieniem cewki moczowej (crista urethralis), będący przedłużeniem języczka cewki z trójkąta pęche­rza. Błonę śluzową górnego odcinka cewki pokrywa nabłonek przejściowy, który przechodzi stopniowo ku dołowi w wielorzędowy nabłonek cylin­dryczny, a dalej w wielowarstwowy nabłonek płaski niezrogowaciały.

17 Błona mięśniowa cewki moczowej

składa się z wewnętrznych włókien podłużnych i zew­nętrznych okrężnych. W miejscu przejścia cewki przez mięśniówkę krocza końcowy jej odcinek otoczony jest przez drugi mięsień okrężny, zwany m. zwieraczem cewki moczowej (m. sphincier urethrae).

---