BŁONY PŁODOWE
i
ŁOŻYSKO
Błony płodowe to błony otaczające płód i płyn owodniowy, połączone z zarodkiem pępowiną; zapewniają zarodkowi wodne środowisko rozwoju, chronią przed wysychaniem i urazami (wody płodowe), pośredniczą w pobieraniu substancji odżywczych z organizmu matki, w wymianie gazowej, usuwaniu wydalin. Wyróżnia się trzy błony płodowe: kosmówkę, owodnię i omocznię.
Kosmówka - zewnętrzna błona płodowa osłaniająca ciało zarodka i pozostałe błony płodowe: owodnię, omocznię oraz pęcherzyk żółtkowy. Jest zbudowana z ektodermy i mezodermy. Powierzchnia jej pierwotnie w całości, następnie zaś w części pokryta jest tzw. kosmkami. W miarę rozwoju ciąży w kosmkach wykształca się układ naczyniowy (układ krwionośny), dzięki któremu dokonuje się wymiana substancji odżywczych i gazowych między matką a płodem i wydalanie produktów przemiany materii płodu. Z kosmówki powstaje w dalszej kolejności łożysko.
Owodnia - jest to błonę jaja płodowego, dość luźnie zespoloną z kosmówką i pozbawioną naczyń. Błona ta otacza płód pęcherzem płodowym stanowiącym szczelnie zamknięty worek wypełniony płynem. Płyn ten nazywany jest płynem owodniowym (wody płodowe) i tworzy on środowisko życia wewnątrzmacicznego. Umożliwia płodowi nie tylko swobodne poruszanie się w łonie matki, ale również stanowi pewnego rodzaju amortyzator chroniąc płód przed urazami. Poza tym zabezpiecza płód przed wysychaniem, wahaniami temperatury, jak również izoluje dziecko przed silnymi bodźcami docierającymi ze świata zewnętrznego, np. głośnymi dźwiękami. Owodnia stanowi również barierę dla drobnoustrojów znajdujących się w pochwie.
Omocznia - jedna z błon płodowych, rozwija się między owodnią, a kosmówką. Gromadzi szkodliwe produkty przemiany materii powstające w zarodku. Omocznia jest narządem szczątkowy, który zanika we wczesnym okresie ciąży, a jej pozostałość wchodzi w skład sznura pępowinowego płodu.
Łożysko
Około 12 tygodnia część krzewiasta kosmówki, otaczająca jajo płodowe, wyraźnie odgranicza się od części gładkiej kosmówki. W dalszym rozwoju kosmówka ulega silnemu rozrostowi i około 16-18 tygodnia powstaje z niej łożysko, które rozwija się ono aż do 36 tygodnia ciąży.
Łożysko(placenta) jest to narządem łączącym błony płodowe zarodka z naczyniami krwionośnymi macicy.
Jego umiejscowienie w macicy uzależnione jest od pierwotnej implantacji jaja płodowego w jamie macicy.
Łożysko podlega procesom starzenia, upośledzającym jego wydolność funkcjonalną. Polega to na zarastaniu naczyń łożyskowych, odkładaniu się wapnia w kosmkach, stłuszczeniu, zwłóknieniu, dlatego ciąża przenoszona stanowi zagrożenie dla płodu
Budowa łożyska
Dojrzałe łożysko przypomina płaski, okrągły lub owalny, czasem nieregularnego kształtu dysk o średnicy około 15 - 20 cm i grubości 1,5 - 3,0 cm, a waży zwykle około 500 g. W łożysku wyróżnia się część płodowa, zwrócona w stronę płodu, i część matczyną, przylegającą do ściany macicy. Po stronie płodowej znajduje się przyczep sznura pępowinowego. Pod powierzchnią płodową znajduje się płyta kosmkowa, od której odchodzą pnie kosmkowe, z licznymi i różnej długości kosmkami, zaopatrzonymi w siatkę naczyń włosowatych, będących końcówkami naczyń krwionośnych płyty kosmkowej. Przestrzeń między poszczególnymi pniami kosmkowymi, zwana przestrzenia międzykosmkową, wypełniona jest krwią matki. Powierzchnię matczyna łożyska stanowi płyta podstawna, zespolona ze ścianą macicy. Na tej powierzchni widoczne są przegrody, dzielące łożysko na tzw. zrazy. Płytę podstawną przebijają liczne naczynia krwionośne odchodzące od macicy i doprowadzające krew matczyną przez płytkę podstawną do przestrzeni międzykosmkowej.
W przypadku ubytków w nabłonku kosmków może dojść do bezpośredniego kontaktu krwi matczynej i płodowej. Może to znaleźć swój wyraz w patologii położniczej określanej mianem choroby hemolitycznej noworodków, a występującej wówczas, gdy matka ma grupę krwi z czynnikiem Rh ujemnym, a ojciec dziecka - z Rh dodatnim
Funkcje:
- organ wymiany między matką a płodem - matka dostarcza substancje odżywcze i tlen do przestrzeni międzykosmkowej, skąd przenikają one do naczyń włosowatych kosmka i przez system coraz większych naczyń krwionośnych dostają się do żyły pępowinowej, biegnącej w pępowinie, która zaopatruje płód. Z kolei produkty przemiany materii płodu odprowadzane są przez tętnice pępowinowe, biegnące w pępowinie, do naczyń włosowatych kosmka, a stąd przenikają do przestrzeni międzykosmkowej i dostają się do krążenia matki;
- gruczołem dokrewnym - wytwarza choriongonadotropinę, laktogen łożyskowy, progesteron i estrogeny;
- utrzymuje temperaturę zarodka odrobinę powyżej temperatury matki;
- stanowi barierę immunologiczna, dzięki której organizm matki wykazuje tolerancję dla obcych antygenów organizm płodu.
Zdolności łożyska do podtrzymywania życia dorównują tym, jakie mają oddziały intensywnej opieki w nowoczesnych szpitalach.
U człowieka występuje łożysko prawdziwe, bowiem przepuszcza ono substancje białkowe do zarodka (np. przeciwciała). Dzięki przeciwciałom płód uzyskuje odporność na liczne choroby. Człowiek należy wiec do łożyskowców - Placentalia. Naczynia krwionośne łączące płód z łożyskiem organizują się w sznur pępowinowy. Sznur pępowinowy zawiera dwie tętnice i żyłę.
Pępowina - droga życia
To za jej pośrednictwem dziecko otrzymuje od matki to, co jest do jego rozwoju niezbędne: tlen i pożywienie. Ale zdarzają się też sytuacje, gdy pępowina może stanowić zagrożenie.
Pępowina jest pierwszą zabawką nienarodzonego dziecka. Maluchy uwielbiają się nią bawić, np. huśtać się, trzymając się jej rączką. Pod koniec ciąży mogą tak mocno zacisnąć pępowinę, że chwilowo zmniejsza się dopływ tlenu.
Jest to jedyny w swoim rodzaju sznur, łączący łożysko z płodem, a tym samym jedyna bezpośrednia (wraz z łożyskiem) droga między mamą a dzieckiem. Począwszy od 8. tygodnia ciąży przebiegają w niej naczynia krwionośne: dwie tętnice i żyła.
Karmi i oczyszcza
Właśnie tędy, przez pępowinę, docierają do dziecka wszystkie potrzebne mu do życia substancje odżywcze i tlen. Jak to się odbywa? Krew matki, zawierająca składniki odżywcze i tlen, dociera do łożyska. Tam wszystkie te cenne substancje przenikają do krwi w żyle pępowinowej, która odprowadza je do płodu, odżywiając go w ten sposób i umożliwiając oddychanie. Z kolei w drugą stronę wraz z krwią usuwane są z ustroju dziecka produkty przemiany materii i odprowadzane przez tętnice pępowinowe. Dostarczają one krew do łożyska i tu następuje przenikanie tych produktów odpadowych do krwiobiegu mamy (skąd są wydalane przez nerki). W prawidłowo przebiegającej ciąży krew mamy nigdy nie miesza się z krwią dziecka. Tę wspaniałą symbiozę kończy dopiero poród. Wraz z pierwszym oddechem noworodka pępowina przestaje być potrzebna. Gdy ustanie pulsowanie, lekarz lub położna zaciska ją w dwóch miejscach klamrami, a następnie przecina.
Bezpieczne połączenie
Każde zagięcie czy załamanie pępowiny sprawia, że biegnące przez nią naczynia krwionośne stają się mniej drożne, a wtedy do dziecka gorzej dociera krew. By temu zapobiec, naczynia są otoczone galaretowatą substancją, która sprawia, że pępowina jest sztywna i jej pełne zaciśnięcie (z zamknięciem światła naczynia) jest praktycznie niemożliwe. Mimo tych zabezpieczeń, niekiedy pępowina zapętla się lub tworzy wewnątrz macicy supeł. Kiedy owinie się wokół ciała dziecka, znacznie utrudnia przebieg porodu, a gdy zaciśnie się wokół szyi, dziecku grozi niedotlenienie. Lekarze potrafią sobie jednak radzić z tym problemem, więc nie panikuj, gdy coś takiego przydarzy się twojemu dziecku (20-30 proc. dzieci rodzi się z pępowiną na szyi). Ważne jest jednak, by obserwować pępowinę podczas ciąży i porodu, aby jak najszybciej zareagować, gdyby działo się coś niepokojącego.
Za długa, za krótka
Pępowina pod koniec ciąży osiąga długość ok. 60 cm. Jeśli jest zbyt długa, istnieje większe ryzyko, że owinie się wokół ciała dziecka (nawet kilka razy), utrudniając dopływ tlenu. Z kolei pępowina zbyt krótka w trakcie ruchów dziecka pociąga łożysko, sprzyjając jego przedwczesnemu odklejaniu się, co także zagraża ciąży. W rzadkich przypadkach może też nastąpić tzw. wypadnięcie pępowiny. Dochodzi do tego, gdy po pęknięciu błon płodowych pępowina pojawi się w kanale rodnym, zanim wstawi się w nim główka czy inna część ciała dziecka. Wtedy podczas obniżania się części przodującej następuje ucisk pępowiny, a w efekcie przerwanie przepływu krwi w naczyniach pępowinowych. Może to prowadzić do niedotlenienia. W takich sytuacjach szybko przeprowadza się cesarskie cięcie. Wypadnięciu pępowiny sprzyjają nadmiar wód płodowych i pośladkowe lub poprzeczne ułożenie płodu.
Krew pępowinowa
Podczas ciąży pobrana z pępowiny krew płodowa może posłużyć do zdiagnozowania licznych chorób i zaburzeń. Natomiast po urodzeniu krew pępowinową można - na życzenie rodziców - pobrać i przechowywać na wypadek, gdyby dziecko zachorowało w przyszłości np. na białaczkę. Krew ta jest źródłem komórek macierzystych, które wykorzystuje się w nowoczesnych terapiach.
Zarys rozwoju układu naczyniowego.
Pierwotne naczynia krwionośne powstają w dwóch niezależnych od siebie miejscach tj. na zewnątrz i wewnątrz płodu. Pierwsze naczynia pojawiają się w 2 tygodniu życia płodowego na zewnątrz płodu, w ścianie worka żółtkowego z komórek tworzących tzw. wysepki krwiotwórcze. Z powierzchownych komórek tych wysepek rozwija się ściana pierwotnego naczynia krwionośnego, z komórek głębiej leżących tworzą się składniki krwi. Wysepki krwiotwórcze połączone są ze sobą pasmami komórkowymi. Gdy taki sam proces wystąpi w owych pasmach, powstaje na worku żółtkowym pierwsza sieć naczyniowa zwana polem naczyniowym. Pole to składa się przeważnie z kapilarów, które zlewając się tworzą u ssaków tętnicę żółtkową. Wymieniona tętnica rozgałęziając się uchodzi do zatoki krańcowej biegnącej jako naczynie tętnicze dokoła brzegów pola naczyniowego. Z kapilarów powstają dwie żyły żółtkowe.
Wewnątrz zawiązka płodowego pierwsze naczynia krwionośne rozwijają się z łańcucha komórek mezenchymy, które przekształcają się w rurki. Tak powstaje aorta, a następnie pnie żylne.
Naczynia płodu uzyskują w 3 tygodniu płodowym łączność z naczyniami worka żółtkowego.
Do zatoki żylnej wpadają cztery pary pni żylnych, z których dwie pary pochodzą z zewnątrz zarodka, a dwie pary z ciała zarodka.
Do żył pochodzących z zewnątrz zarodka należą: żyły żółtkowe i żyły pępkowe zbierające krew z łożyska.
Żyłami zarodka są: żyły zasadnicze czaszkowe i żyły zasadnicze ogonowe. Pierwsze zbierają krew z doczaszkowej, a drugie z doogonowej połowy ciała.
Żyły żółtkowe - zbierające krew z worka żółtkowego, są symetrycznie rozmieszczone w trzewnej blaszce mezodermy.
Z powstaniem zawiązka wątroby żyła żółtkowa prawa tworzy żyłę wrotną, która w wątrobie przechodzi w system rozgałęzień zwanych żyłami doprowadzającymi.
Żyły pępkowe - tracą z czasem bezpośrednie ujście do zatoki żylnej. Między lewą żyłą pępkową, a żyłą wątrobową odprowadzającą wspólną powstaje połączenie zwane przewodem żylnym. Przewód ten zamienia się po urodzeniu w więzadło żylne, a lewa żyła pępkowa zanika całkowicie.
Żyły zasadnicze górne - łączą się ze sobą w 2 miesiącu płodowym przez doczaszkowe zespolenie żył zasadniczych.
Żyły zasadnicze doogonowe - biegną po stronie bocznej i grzbietowej śródnerczy.
Rozwój krążenia krwionośnego:
Serce rozpoczyna swą akcję już ok. 20 dnia życia płodowego, tj. u zarodka 2,4 mm długiego.
Pierwsze krążenie krwi, które trwa do końca pierwszego miesiąca płodowego, nazywamy krążeniem żółtkowym. Biorą w nim udział obie tętnice żółtkowe i żyły żółtkowe. Naczynia te biegną wzdłuż przewodu żółtkowo-jelitowego.
W niedługim czasie, a niekiedy równocześnie z krążeniem żółtkowym zaczynają się tworzyć naczynia pępkowe, które od 2 miesiąca płodowego są podstawą krążenia łożyskowego trwającego aż do chwili urodzenia.
Cechą charakterystyczną krążenia łożyskowego jest mieszany charakter krwi. Nawet krew, która płynie do płodu wprost z łożyska przez żyłę pępkową lewą, nie jest całkowicie utleniona.
Główne, bowiem zadanie krążenia łożyskowego polega na dostarczeniu do krwi płodu z łona matki substancji odżywczych, potrzebnych przede wszystkim do wzrostu ciała płodu, a wiec do podtrzymania energii dzielenia się komórek i różnicowania się tkanek.
Tlen we krwi potrzebny jest w mniejszym stopniu u płodu niż po urodzeniu, a to z tego względu, iż u płodu nieczynne są płuca, narządy układu pokarmowego, narządy usuwające z krwi produkty przemiany materii, a czynności tych narządów spełnia łożysko.
Płód nie zużywa również tlenu na wytworzenie temperatury swego ciała. Krew zawierająca substancje odżywcze pobrane z łożyska płynie go płodu przez żyłę pępkową lewą.
Po urodzeniu i wykonaniu pierwszego oddechu zmienia się zasadniczo dotychczasowe krążenie łożyskowe. Przede wszystkim cała krew z komory prawej dostaje się do naczyń włosowatych płuc, a stąd utleniona krew spływa do przedsionka lewego.
Z powodu ustania dopływu krwi przez żyłę pępkową zanika w niej światło i wytwarza się z niej więzadło obłe wątroby.
Pozostałością tętnic pępkowych jest po każdej stronie istniejące więzadło pępkowe boczne. Przewód żylny przemienia się w więzadło żylne.