Dziennikarstwo śledcze - zajmuje się ujawnianiem tego co miało być skrywane, informuje opinię publiczną o wydarzeniach istotnych dla całego kraju.
Dziennikarze śledczy - podejmują trudne tematy, realizują misję społeczną, zajmują się sprawami, którymi powinny zajmować się organy do tego powołane (sąd, policja), pozyskują niemożliwe do zdobycia przez innych informacje, muszą weryfikować zdobyte informacje u wielu źródeł.
Monika Worsowicz zajmuje się dziennikarstwem śledczym.
Tekst śledczy - to publikacja prasowa o znacznej objętości, , poświecona ujawnieniu faktów mających istotny wpływ na życie publiczne, porządek społeczny, polityczny lub prawny. Publikacja jest efektem długotrwałego niejawnego ustalania przez dziennikarzy przebiegu zdarzeń (śledztwa) prowadzącego do publicznej kompromitacji osób, których szkodliwe działania opisane zostały w tekście. Tekst śledczy inicjuje publiczną dyskusję, na dany temat oraz zapoczątkowuje działania organów ścigania w określonej sprawie.
Rozwiązania prawne:
1) prawo do zbierania i przekazywania informacji
Art. 54 Konstytucji (1997 r.) każdemu zapewnia się „wolność wyrażania swoich poglądów” oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.
Art. 61 Konstytucji zapewnia się każdemu obywatelowi prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz przez osoby pełniące funkcje publiczne.
1984 r. Ustawa Prawo Prasowe.
01.04.2002 r. Ustawa o dostępie do informacji publicznej.
06.09.2001 r. nowelizacja Prawa Prasowego - dostępu do informacji
Art. 24 prawo dostępu do informacji publicznej realizowane jest na podstawie Ustawy Prawo Prasowe 26.01.1984 r., jednak nie wszystkie przepisy tej ustawy obowiązują
Art. 4 władze publiczne zobowiązane są do udostępniania informacji
Zakres informacji, których muszą udzielić:
A) polityka wewnętrzna i zagraniczna
a) prezentowanie aktów normatywnych
b) zakres realizacji zadań publicznych, sposób ich realizacji, skutki realizacji
B) informowanie o statusie prawnym lub formie prawnej
a) informowanie o przedmiocie i kompetencjach
b) informowanie o organach i osobach sprawujących funkcje
c) majątku którym dysponują
C) o zasadach funkcjonowania
a) sposób działania państwa i osób prawnych
b) sposób stanowienia aktów publicznych
c) sposób przyjmowania i załatwiania spraw
d) nabór kandydatów do zatrudnienia
D) informacje o danych publicznych
a) treść dokumentów urzędowych
b) stanowiska w sprawach publicznych
c) informowanie o stanie państwa, samorządów i jednostek organizacyjnych.
E) informowanie o majątku publicznym
a) o majątku skarbu państwa
b) jednostek samorządowych
c) o dochodach i stratach spółek
d) o długu publicznym
Katalog rodzajów informacji niejawnych stanowiących tajemnicę państwową:
- ściśle tajne (29)- wybrane strategiczne informacje dotyczące obronności państwa
- tajne (59)
Tajemnica służbowa - informacja niejawna, niebędąca tajemnicą państwową, uzyskiwana w związku z czynnościami służbowymi albo wykonywaniem prac zleconych, której nieuprawnione ujawnienie mogłoby narazić na szkodę interes państwa, publiczny lub prawnie chroniony interes obywateli albo jednostki organizacyjnej.
Informacje niejawne mogą być udostępnione wyłącznie osobie dającej rękojmię zachowania tajemnicy i tylko w zakresie niezbędnych do wykonywania przez nią pracy lub pełnienia służby na zajmowanym stanowisku lub innej zleconej pracy.
Dziennikarz nie może opublikować informacji jeżeli osoba jej udzielająca zastrzegła to ze względu na tajemnicę służbową.
Art. 1 PP jawność życia publicznego oraz kontrola i krytyka społeczna to najskromniejsze upoważnienia prasy
1965 r. SĄD NAJWYŻSZY PRAWO DO KRYTYKI
Krytyka polega na zakomunikowaniu osobie lub osobom trzecim oceny dzieła, działalności lub postępowania innej osobie, instytucji lub zrzeszenia. Krytykujący wypowiada dodatni lub ujemny sąd wg przyjętej przez siebie miary podstawowej. Wypowiedź krytyczna może być z kolei przedmiotem oceny i wymiany poglądów. Wypowiedzi krytyczne powinny dotyczyć dzieła lub funkcji jaką pełni.
Krytyka jest działaniem dozwolonym jeśli skierowana jest na obronę uzasadnionego interesu. Krytyka nie powinna dążyć do ośmieszenia, dokuczenia krytykowanej osoby w oczach innych.
Jeśli krytykujący mija się z prawdą i przypisuje krytykowanemu dysk ruminujące postępowania, to tym samym przekracza granicę dozwolonej krytyki.
Przekroczenie granic potrzebnym do osiągnięcia społecznego celu krytyki następuje także wówczas, gdy mimo merytorycznej zasadności krytyki, przybiera ona formę obraźliwa godząca w cześć, dobre imię lub autorytet krytykowanego.
Nie jest działaniem bezprawnym opublikowanie w dodatku krytycznej uwagi niefortunnego fragmentu pisma określonej osoby bez podania jej nazwiska sporządzonego w ramach jej pracy zawodowej, a więc przeznaczonego do powszechnego użytku.
Felieton upoważnia do zamieszczania sformułowań zawierających uszczypliwości jednakże nie uprawnia do naruszania dóbr osobistych.
Ostre polemiki prasowe, w których adwersarze używają obraźliwych argumentów od persona, nie zasługują na społeczną aprobatę albo przez prawo cywilne art. 23 i 24 nie chroni żadnego z autorów.
Art. 44 PP ten kto utrudni lub tłumi krytykę podlega karze grzywny lub karze ograniczenia wolności
Cztery cechy prawa do satyry:
- nie może być wymierzona w konkretne osoby, a jej przedmiotem powinna być tylko działalność publiczna, zawodowa lub artystyczna
- satyrę powinien charakteryzować szacunek wobec odbiorcy o norm współżycia społecznego
- satyra powinna się charakteryzować doskonałością perswazyjną. Wartością nadrzędną musi być prawda
- sposób osiągnięcia i realizacji etosu nie może być wyrażony poprzez inwektywy.
PRAWO ANONIMATU - art. 15 PP
Uprawnienie autora i prasy do publikacji utworów w czasopismach, programach radiowych i TV, kronikach filmowych bez podania nazwiska autora lub pod pseudonimem.
Gwarantuje anonimowość autorom materiału pisanego, listów do redakcji i autorom wszelkich materiałów pisanych opublikowanych jak i nieopublikowanych.
OBOWIĄZKI DZIENNIKARZA
- prawda art. 6 PP
- służba społeczeństwu i państwu
Prawa i obowiązki dziennikarza:
- obowiązek głoszenia prawdy
- dziennikarz ma prawo do wyrażania własnej opinii
- służba społeczeństwu i państwu
- obowiązek lojalności według redakcji
- dziennikarz powinien przestrzegać dobrych obyczajów
- dziennikarz służy ogółowi, więc pracy nie może wykorzystywać do kreowania siebie, nie może mieszać do pracy rodziny i znajomych
- przestrzeganie szczególnej staranności i rzetelności
- obowiązek ochrony cudzych dóbr
- obowiązek ochrony informatora
- obowiązek nie używania wulgaryzmów
- odpowiedzialność za znieważanie i zniesławienie(art. 212 o znieważenie, art. 216 o zniesławienie)
DZIENNIKARZE:
- ogólni
- specjalistyczni - znają w szczegółach tematykę, którą poruszają w swoich artykułach i starają się wyjaśnić tę tematykę; utrzymują stały kontakt z ekspertami i informatorami.
- dziennikarze śledczy - zawsze muszą być przygotowani do rozmowy i umiejętnego słuchania. Muszą sceptycznie podchodzić słów informatora i eksperta. Ze szczególna uwagą muszą słuchać rzeczników prasowych, ale także ludzi, którzy wiedzą do czego rzecznicy nie chcą się przyznać. Musza być zainteresowani nie tym co ludzie mówią o sobie, ale tym co inni mówią o nich. Dziennikarze ci potrzebują więcej czasu niż ogólni i specjalistyczni by zgromadzić szczegółowa wiedzę na temat sprawy, którą się zajmują. Dziennikarz śledczy próbuje dotrzeć do faktów, które ktoś chce zataić albo przemilczeć. Poszukuje nie tylko informatorów, którym opłaca się mówić prawdę. Szuka innych ludzi, którzy znają tajemnicę i są wystarczająco zaniepokojeni, żeby o nich powiedzieć. Piszą o problemach i nudnych sprawach, o których ludzie będący u władzy zapomnieli.
Warunki gwarantujące powodzenie:
- w odpowiednim miejscu, czasie, z odpowiednią osobą, która opowie o tym co trzeba wiedzieć
- upór dziennikarzy śledczych
- dobry obserwator, szpieg
- pojęcie o polityce i historii
- bez motywacji nie osiągnie sukcesu
- zdawać sobie sprawę, że będzie poniżany i samotny
- śledztwo wymaga odwagi
- zadawać niewygodne pytania i spodziewać się konsekwencji tych pytań
- odrzuca instynkt stadny
- wsparcie kierownictwa, w którym pracuje
- zrozumienie, entuzjazm, krytyczne spojrzenie szefów dziennikarzy
- bezlitośni - muszą zdobyć informacje niezależnie od tego ile starań wkładają inni, żeby umożliwić zdobycie informacji.
TECHNIKA:
- teoria, prawdziwe twierdzenie albo mit, który trzeba obalić, wyjaśnić i wyciągnąć na jaw fakty
- nie liczy się czas -dokładna weryfikacja
- ostrożność w wyciąganiu wniosków
TEMATY: skąd je czerpią
- informacje od czytelników, widzów
- oficjalnie od władzy
- tajni informatorzy
- inne środki przekazu
ŚLEDZTWA PROWADZONE W POLSCE
Afera Rywina - zwana również na wzór afery Watergate aferą Rywingate, to potoczna nazwa jednego z największych, lecz niewyjaśnionych do końca skandali korupcyjnych III Rzeczypospolitej. Skandal wybuchł na tle propozycji korupcyjnej, którą Lew Rywin złożył Adamowi Michnikowi 22 lipca 2002. Jako pierwsi opisali aferę na początku września 2002 roku w tygodniku "Wprost" w rubryce "Z życia koalicji" Robert Mazurek i Igor Zalewski, jednak ich publikacja pozostała bez echa. Ówczesny minister sprawiedliwości Grzegorz Kurczuk, pytany przez Monikę Olejnik w programie "Kropka nad i", czy zajął się doniesieniami prasowymi z "Wprost" na temat korupcyjnych propozycji, mających miejsce na styku polityki, biznesu i mediów, zadeklarował pilne sprawdzenie całego zdarzenia, czego jednak nie uczynił. To zaniechanie było później wielokrotnie podnoszone przez parlamentarną opozycję jako dowód matactw ze strony prominentnych polityków SLD, chcących uniemożliwić rozwikłanie całej sprawy. Rozgłos aferze nadała dopiero publikacja 27 grudnia 2002 roku w "Gazecie Wyborczej" artykułu Pawła Smoleńskiego pt. "Ustawa za łapówkę czyli przychodzi Rywin do Michnika" oraz upublicznienie (niepełnego, jak się później okazało) stenogramu rozmowy między Adamem Michnikiem a Lwem Rywinem. Trzy lata po tej publikacji Paweł Smoleński na łamach miesięcznika "Press" przyznał się do popełnienia błędów przy pisaniu tego artykułu
- starachowicka - popularne określenie afery z udziałem polityków SLD, która wybuchła w 2003 roku, dotyczącej przecieku tajnych informacji z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji do osób podejrzanych o kontakty przestępcze. Według nagrań z podsłuchu prowadzonego przez policję, w marcu 2003 poseł SLD Andrzej Jagiełło zadzwonił do radnych SLD w Starachowicach i powołując się na informacje otrzymane od wiceministra MSWiA Zbigniewa Sobotki, ostrzegł ich o planowanych aresztowaniach. Aresztowania te miały dotyczyć członków rozpracowywanej przez policję grupy przestępczej działającej na terenie Starachowic oraz działaczy samorządowych, podejrzewanych o współpracę z tą grupą.
- lekarska
Co reguluje pracę dziennikarza:
- Karta Etyczna Mediów
- prawa autorskie
- ustawa o dostępie do informacji publicznej
- kodeks stowarzyszeń dziennikarzy polskich
- prawo prasowe
1994 r. - korupcja w poznańskiej policji
1997 r. - „Życie Warszawy” - seria artykułów „wakacje z agentem” - A. Kwaśniewski miał spotykać się z rosyjskim szpiegiem; po latach wygrał sprawę w sądzie.
2000 r. - sędzia do wynajęcia - korupcja w Ministerstwie obrony narodowej - A. Marszałek, B. Kittel
Gwarancje przejrzystości życia publicznego
1989r. wybory czerwcowe- koniec rządów jednopartyjnych; Joanna Szczepkowska powiedziała: „ Po tych wyborach skończył się komunizm!”
Społeczeństwo traktowało władzę w tym czasie jako synonim zła.
Po 1989r. reformy administracji publicznej
Konstytucyjne prawo do informacji publicznej (01.01.2002r.)
Ustawa o dostępie do informacji publicznej została utworzona na podstawie Konstytucji, na podstawie art. 21. Uchwalenie Konstytucji 1997r.
Od 1989r. do dziś trzy okresy charakteryzujące się odmiennymi postawami prawnymi w informacji:
Prawo do informacji można było wywodzić jedynie z treści obowiązujących wtedy aktów prawa międzynarodowego. W praktyce dostęp do informacji publicznej był domeną dziennikarzy a nie powszechnym prawem każdego obywatela.
Brak odrębnej regulacji ustawowej w zakresie prawa do informacji publicznej, jedynie Konstytucja stanowi o zasadzie jedności (art. 61).
Okres obowiązywania ustawy o dostępie do informacji publicznej
Podstawowy akt ustawowy o dostępie do informacji publicznej
uniwersalne zasady dotyczące tego, kto ma prawo do informacji, czym jest informacja publiczna, koszty udostępniania informacji publicznej, zasady odmowy udzielenia informacji publicznej, prawo mediów do informacji publicznej;
ustawa jest przejawem nowego sposobu pojmowania rzeczywistości i kierunkiem przyjętym przez państwo w stosowaniu przepisów prawnych;
art. 1 ustawodawca objął zasięgiem obowiązywania ustawy szeroką sferę faktów i informacji, kształtując generalną zasadę, że każda informacja o sprawach publicznych jest jawna. Na pierwszym miejscu: zasada jawności, a wszelkie od niej wyjątki należy traktować jako odstępstwo od zasady i interpretowania ściśle, ale nie rozszerzając. Udostępnianie informacji nie następuje dlatego jeśli zawiera treść danego rodzaju, albo dlatego, że znajdują się informacje w takim lub innym miejscu. Udostępnianie następuje dlatego, że informacja nie została utajniona. Urzędnik administracji publicznej jest strażnikiem tajemnicy nie zaś informacji jako takiej.
Kontrola instancyjna odmawiająca dostępu do informacji; każda odmowa dostępu do informacji podlega zaskarżeniu do organu drugiej instancji. Decyzja organu drugiej instancji może być przez wnioskodawcę zaskarżona do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. Wyrok tego sądu można zaskarżyć w drodze kasacji do NSA (Naczelnego Sądu Administracyjnego).
Jeśli minister nie udzielił informacji raz jeszcze się do niego zwracamy, jeśli nie, to do NSA
Jawność majątkowa funkcjonariuszy publicznych
Radni muszą składać oświadczenia majątkowe od 2003r., a treść tych oświadczeń jest całkowicie jawna.
Obszary ujawniane: dane osobowe, informacje niejawne, prywatność życia osobistego pełniących funkcje publiczne, tajemnice określone ustawowo.
Role mediów w realizacji zasady jawności
Prawo Prasowe 1984r. (cenzura prewencyjna, represyjna w Polsce), zmiany w 1990r. (zniesienie cenzury)
art. 10 Konstytucji RP - trójpodział władzy
art. 54 Konstytucji RP - wolność wyrażania poglądów
art. 14 Konstytucji RP - wolność prasy
Dziennikarz - osoba zajmująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowaniem materiałów prasowych, pozostając a w stosunku pracy z redakcją albo zajmująca się taką działalnością na rzecz i z uprawnienia redakcji.
art. 3 ustawy o dostępie do informacji publicznej - prawo dostępu do informacji publicznej jest takie samo jak innych podmiotów.
art. 4 p.p. - przejrzystość życia publicznego (komisje śledcze, które kontrolują afery).
art. 755 kodeksu postępowania cywilnego - w sprawach przeciwko środkom społecznego przekazu ochrony dóbr osobistych sąd odmówi udzielenia zabezpieczenia polegającego na zakazie publikacji jeśli zabezpieczeniu sprzeciwia się ważny interes publiczny.
Prowokacja dziennikarska
2006r. Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że jest metodą dochodzenia do prawdy, jednak niedopuszczalna w kreowaniu rzeczywistości.
Prowokacja jest dopuszczalna tylko wówczas, gdy dziennikarz zdobywa przy jej pomocy ważne informacje dotyczące sfery publicznej. Niedopuszczalne jest prowokacja dotycząca prywatności niezwiązanej ze sferą punlicznąoraz polegająca na skłonieniu osób lub osoby będącej jej obiektem do działania, którego osoba taka nie podjęłaby bez prowokacji lub też z działania o innym przebiegu.
Granice prowokacji dziennikarskiej skierowane przeciwko politykom są szczególnie trudne do wyznaczenia, gdyż wiąże się ona z dodatkowym ryzykiem stania się stroną czy też podżegaczem lub pomocnikiem działającym na rzecz której z opcji politycznych co trudno pogodzić z bezstronnością.
Międzynarodowe:
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Ochronie Wolności (19.01.1993r.) art. 10 1) każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii, prawo obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania do przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względnie na granicę państwową. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych. 2) korzystanie z tych wolności jako pociągające za sobą obowiązki i odpowiedzialności, może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie społeczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, że względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu zapobieżenie ujawnienie informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej.
Wyrok Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu
Swoboda wypowiedzi jest jednym z filarów demokratycznego państwa, jest podstawą jego rozwoju i warunkiem samorealizacji jednostki. Wolność słowa nie może ograniczać się tylko do informacji i poglądów odbieranych przychylnie lub postrzeganych jako nieszkodliwe lub obojętne, lecz również do poglądów, które obrażają, oburzają lub wprowadzają niepokój w państwie albo w jakiejś grupie społeczeństwa. Takie są wymagania pluralizmu, tolerancji i otwartości, bez których społeczeństwo demokratyczne nie może istnieć.
Ratyfikowane przez polski Parlament prawo międzynarodowe ma pierwszeństwo przed prawem lokalnym.
Raporty publikują:
Freedom Mouse, Reporterzy bez granic,
Radiowcy komercyjni nie mogą posiadać jednocześnie TV i prasy, a publiczni mogą.
Łamanie wolności mediów w Polsce
Na rynkach lokalnych najczęściej występuje łamanie prawa.
Przykład: „Nowe życie kawiarni” - dziennikarze opisywali że prezydent wykorzystuje auto służbowe w celach prywatnych . Weszli w konflikt z Anitą Włochowy (posłanka lewicy) opisali że jej siostra zajęła stanowisko dyrektora przedszkola mimo że konkurs na to stanowisko wygrał kto inny. Opisali jeszcze kilka rzeczy i 2 przedstawicieli miasta zaczęli grozić redakcji że zabiorą siedzibę. Posłanka też groziła W końcu postawiono im ultimatum redaktor miasta miał odejść lub wyrzucą redakcje z siedziby. Redakcja dalej opisywała sprawy niepokojące i wyrzucili ją z siedziby.
1) dziennikarzom nie można odbierać prawa do krytyki osób publicznych odnosi się to także do krytyki wyrażanej ostro
2) doświadczenie krajów o rozwiniętej demokracji pokazuję iż swoboda wypowiedzi pomaga społeczeństwu wdrażać w życie ideę samorządności niezależnie od tego jak często zmieniają się władze( Helsińska Fundacja praw człowieka)
Cenzura dzieliła się na prewencyjną i represyjną
Przykład: „Dziennik Bałtycki” sąd Gdański zakazał publikacji artykułów o firmie Pan-Pol DB rozpoczął serię artykułów o tej firmie opisano nieprawidłowości funkcjonowania firmy. Oskarżyli DB o zniesławienie sąd przychylił się do tego i zakazał publikacji. Sąd zakazał publikacji które jeszcze nie zostały opublikowane. Takich przypadków było dużo (czyli była cenzura preferencyjna)
O MEDIACH PUBLICZNYCH
1) Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - ustala skład praw nadzorczych mediów publicznych 3 lata trwa kadencja. Rady nadzorcze mediów publicznych wybierają zarządy czyli zarząd TVP, zarządy 17 regionalnych rozgłośni Polskiego Radia
2) Według raportu Reporterów bez granic w 2009 r. na całym świecie uwięzionych było ok. 200 dziennikarzy, wielu również ginie podczas wykonywania obowiązków. W 2003 r. zginęło 19 dziennikarzy a w 2006 r. 23. Na Białorusi i Rosji aresztowano kilku dziennikarzy.
3) Według raportów organizacji (powyższych) w Polsce nie stworzono jeszcze warunków do wolnych wypowiedzi mimo warunków państwowych jest kontrola mediów. Wolność jest ale nie do końca.
Witold Bereś (publicysta) w jednej ze swoich publikacji napisał że zagrożeniem dla wolności słowa w Polsce są m.in.
- próby zawłaszczenia mediów publicznych
- zapisany w prawie zakaz lżenia przedstawicieli władz i RP
- polskie Prawo Prasowe stworzone w czasach PRL
- formalne i nieformalne naciski w obronie praw chrześcijańskich
- akcja przeciwko programom w prawie prawicowym
- przecieki czyli cenzura sprowokowana