PARLAMENTARYZM POLSKI W XVI XVI W.
1. Powstanie polskiego sejmu. Początki polskiego parlamentaryzmu sięgają czasów Kazimierza Wielkiego. Od tego momentu, mniej lub bardziej regularnie, zbierają się sejmiki ziemskie i dzielnicowe: dla Wielkopolski w Piotrkowie Trybunalskim, dla Małopolski w Wiślicy. Powstaje pierwszy polski kodeks praw-statuty wiślicko-piotrkowskie. Wielu historyków uważa rok 1505 i uchwalenie konstytucji Nihil novi za pełne rozwinięcie polskiego parlamentaryzmu oraz początki nowożytnego państwa polskiego, zwanego od tego czasu Rzecząpospolitą szlachecką. Choć sejmy walne (dwuizbowe) w swym typowym składzie zbierały się stale poczynając już od roku 1492, to jednak dopiero od konstytucji Nihil novi stały się organem władzy ustawodawczej, we wszystkich ważniejszych dziedzinach. O stanowieniu prawa decyduje od tego momentu zgoda trzech stanów sejmujących - króla, senatu i izby poselskiej.
Polski system sprawowania władzy ukształtowała konieczność zwoływania (od XIV w.) sejmików ziemskich, które decydowały w sprawach podatkowych, a od 1454 r. także w sprawach polityki zagranicznej. Pociągnęło to za sobą stałą potrzebę kontaktowania się i szukania porozumienia króla ze szlachtą. Szlachta wykorzystywała natomiast każdy z tych kontaktów, aby powiększyć zakres swej władzy i nadawanych przywilejów. Jest to szczególnie widoczne w okresie panowania Władysława Jagiełły i jego synów. Narastające konflikty szlachty z możnowładztwem, europejska polityka Jagiellonów w drugiej połowie XV w., zmuszały do usprawnienia tych kontaktów.
W XV w. obok sejmików ziemskich zwoływano sejmiki generalne Małopolski i Wielkopolski, na które szlachta wysyłała już tylko swoich przedstawicieli (posłów) zaopatrzonych w instrukcje sejmików ziemskich. W drugiej połowie XV w. posłowie szlacheccy zjeżdżali na te sejmiki łącznie z radą królewską. W ten sposób powstał sejm walny. Po pewnym czasie posłowie wyodrębnili się i stworzyli osobną izbę poselską. Początek sejmu walnego, który zbierał się w swym typowym składzie datuje się na rok 1492. Datę te możemy przyjąć za początek polskiego parlamentaryzmu.
2. Skład sejmu i jego organizacja. Sejm walny, który ukształtował się pod koniec XV w, składał się z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Sejm był zwoływany przez króla (król przewodniczył senatowi) i było to jedno z jego najwyższych uprawnień. W okresie bezkrólewia czynił to prymas jako interrex. W skład senatu który powstał z dawnej rady królewskiej wchodzili dożywotnio dygnitarze duchowni i świeccy: biskupi i biskupi katoliccy wojewodowie, kasztelanowie i dostojnicy piastujący urzędy centralne (czyli ministrowie) marszałek, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi i hetmani wielki i polny (po unii lubelskiej w 1569 r. także ich litewscy odpowiednicy). W skład izby poselskiej wchodzili posłowie szlacheccy wybrani na sejmikach ziemskich zaopatrzeni przez wyborców w wiążące instrukcje. Instrukcje te ograniczały i utrudniały rolę posłów ponieważ mogli w ten sposób reprezentować w sejmie tylko tę ziemię, która ich wysłała, a nie całe państwo. Na czele izby poselskiej stał marszałek wybierany każdorazowo przez szlachtę. Po unii litewskiej liczba senatorów wynosiła około stu czterdziestu, posłów około stu siedemdziesięciu. Izba poselska obradowała osobno pod kierunkiem marszałka, senatowi przewodniczył król. Na początku i na końcu obrad obie izby spotykały się wspólnie. Zbiór uchwał każdego sejmu stanowił całość i nosił nazwę konstytucji sejmowej. W czasie obrad sejmu obowiązywała nietykalność poselska (poseł nie mógł być aresztowany ani sądzony bez zgody izby poselskiej). Niestety, do końca Rzeczypospolitej nie było ustalonego regulaminu obrad sejmowych, na skutek tego praca sejmowa bardzo cierpiała. W podejmowaniu uchwał obowiązywała zasada jednomyślności, często jednak w XVI w. udawało się nakłaniać opozycję (na skutek tzw. ucierania) do podporządkowania się woli większości. Sejm zwykły zwoływany był co dwa lata na sześć tygodni, nadzwyczajny na dwa tygodnie.
Początkowo miejsce obrad nie było stałe, od połowy XVI w. została nim Warszawa. Sejm walny był wyłącznie stanowym sejmem szlacheckim, zarówno bowiem mieszczaństwo (z małymi wyjątkami np. Kraków), jak i chłopi pozbawieni byli praw politycznych i nie mieli do niego dostępu.
3. Uprawnienia sejmu. Od 1505 r., czyli od konstytucji Nihil novi, sejmy stały się organami władzy ustawodawczej. Do uprawnień sejmu należały: 1) prace ustawodawcze (tworzenie prawa), 2) polityka zagraniczna (decydowanie o stanie wojny i pokoju, wysyłanie poselstw), 3) uchwalanie podatków (wysokość podatków, wydatki i dochody państwa, liczebność wojska), 4) nadawanie szlachectwa (nobilitacja i indygenat) i jego pozbawianie, 5) sądownictwo szlacheckie w sprawach gardłowych. (tj. w sprawach, w których szlachcicowi groziła kara śmierci lub infamii (pozbawienia czci).
4. Rodzaje sejmów. 1) Sejm walny - zwyczajny i nadzwyczajny. 2) Sejm konwokacyjny (powołujący) - poczynając od 1573 r. był zwoływany w okresie bezkrólewia przez interrexa, ustalał czas i miejsce elekcji króla. 3) Sejm elekcyjny - dokonywał wyboru króla. 4) Sejm koronacyjny - kończył okres bezkrólewia, był zwoływany do Krakowa. Elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie i pacta conventa, po czym odbywała się koronacja.
5) Sejm obozowy-zbierał się w miejscach i czasie pospolitego ruszenia np. Nieszawa (1454 r.). 6) Sejm rokoszowy-wypowiadał posłuszeństwo królowi np. Rokosz Zebrzydowskiego (1606 r.).
5. Uprawnienia sejmików ziemskich w XVI w 1) Sejmik przedsejmowy - wysłuchiwał instrukcji królewskich. Legaci przedstawiali aktualne kwestie wymagające rozstrzygnięcia. Wybierał posłów na sejm walny i ustalał instrukcje dla posłów. 2) Sejmik relacyjny-był zwoływany po zakończeniu obrad sejmu walnego. Zdawano na nim relacje z obrad sejmu i podejmowano uchwałę związaną z wykonywaniem ustaw sejmowych. 3) Sejmik elekcyjny-wybierał czterech kandydatów, z których król dokonywał nominacji na sędziego ziemskiego.
4) Sejmik kapturowy (od 1572 r.) - wybierał władze konfederacji i sąd kapturowy na okres bezkrólewia. 5) Sejmik deputacki (od 1578 t)-wybierał co rok deputata do Trybunału Konstytucyjnego.
6. Status posła. Technika obradowania. Po Unii Lubelskiej (1569 r.) sejmy zbierały się w Warszawie. Na czas obrad posłowi przysługiwał immunitet poselski (nietykalność osobista). Podróż do Warszawy i sześciotygodniowy pobyt wymagały dość znacznych wydatków, na które nie było stać przeciętnego szlachcica. Dlatego też posłowie otrzymywali ze skarbu diety poselskie zwane strawnym. Senatorowie nie otrzymywali diet. Obrady zaczynały się od wyboru marszałka izby poselskiej. Następnie na wspólnym posiedzeniu trzech stanów sejmujących, kanclerz lub podkanclerzy przedstawiał tzw. propozycje od tronu, po czym senatorzy wygłaszali swe opinie. Po tzw. wotach senatorskich następowała przerwa. Następnie do obrad przystępowała izba poselska, która w celu usprawnienia obrad wybierała komisje zwane deputacjami. Pod koniec sejmu walnego posłowie spotykali się z senatem i królem przedstawiając do aprobaty uzgodnione konstytucje(ustawy). Ich ilość zależała od kompromisu poszczególnych posłów i ziem Rzeczypospolitej oraz poszczególnych stron sejmujących. Sztuka zawierania kompromisów nie była najmocniejszą stroną posłów szlacheckiej Rzeczypospolitej.
Sejm Rzeczypospolitej nie opracował nigdy precyzyjnego regulaminu, jego prace przedstawiały wiele do życzenia (burdy, awantury). Do największych niedomogów należało spóźnianie się na obrady (czasem o parę tygodni!), przyjeżdżanie na ich koniec, obstrukcja parlamentarna (powracanie do spraw już przedyskutowanych), czekanie z uchwałami na ostatni moment