Wypowiedzenia złożone podrzędnie

Wypowiedzenie złożone podrzędnie

Istotą wypowiedzenia złożonego podrzędnie jest to, że jego składniki nie są wobec siebie współrzędne. Wypowiedzenia te są odpowiednikami związków składniowych; występuje w nich element nadrzędny (określany) i podrzędny (określający). Składnik podrzędny zastępuje lub uzupełnia jedną z części składnika nadrzędnego.

Wypowiedzenie złożone podrzędnie a zdanie pojedyncze

Każdą część zdania pojedynczego (oprócz orzeczenia czasownikowego i łącznika orzeczenia imiennego) można rozwinąć do postaci zdania podrzędnego; możliwe jest także działanie odwrotne (np. Ewa dba o swoje rzeczy - Ewa dba o rzeczy, które są jej własnością; Spóźnieni nie pojadą na wycieczkę - Ci, którzy się spóźnią, nie pojadą na wycieczkę; Dowiedziałem się o odkryciu nowego pulsara - Dowiedziałem się, że odkryto nowy pulsar ). Analiza struktury elementu nadrzędnego ułatwia nam rozpoznanie, z jakim rodzajem podrzędnika mamy do czynienia. Na przykład podczas analizy struktury wypowiedzenia On był taki, że nie sposób było z nim wytrzymać okazuje się, że częścią zdania nieprecyzyjnie wyrażoną w zdaniu nadrzędnym jest orzecznik (ma on postać zaimka pozbawionego konkretnego znaczenia). O zdanie podrzędne zapytamy: jaki był?, ono bowiem właśnie uzupełnia treść, która nie została wyrażona w orzeczniku.

Klasyfikacja wypowiedzeń złożonych podrzędnie ze względu na funkcję

Wypowiedzenia złożone podrzędnie dzielimy na wypowiedzenia złożone podrzędnie z podrzędnym:

- podmiotowym (Ten, kto widział naszego psa, przestaje nas odwiedzać )

- orzecznikowym (Nasz pies jest taki, że najodważniejsi nie mają ochoty go pogłaskać )

- dopełnieniowym (Powiedz listonoszowi, że pies jest spuszczony )

- przydawkowym (Nasz pies, który nienawidzi ludzi w mu durach, pogryzł listonosza )

- okolicznikowym czasu (Nasz pies rzucił się na listonosza, gdy ten się tego zupełnie nie spodziewał )

- okolicznikowym miejsca (Zamknąłem psa tam, gdzie normalnie przechowuję narzędzia ogrodnicze )

- okolicznikowym sposobu (Listonosz podszedł do psa tak, jakby chciał go uderzyć )

- okolicznikowym przyczyny (Nasz pies rzucił się na listonosza, ponieważ nienawidzi ludzi w mundurach )

- okolicznikowym celu (Pobiegłem do telefonu, żeby wezwać pogotowie )

- okolicznikowym stopnia (Nasz pies pogryzł listonosza tak, że trzeba było wezwać pogotowie )

- okolicznikowym przyzwolenia (Nasz pies rzucił się na listonosza, choć znał go od wielu lat )

- okolicznikowym warunku ( Nasz pies rzuci się na listonosza, jeśli ten spróbuje go uderzyć ).

Klasyfikacja wypowiedzeń złożonych podrzędnie ze względu na sposób połączenia składników

Można wyróżnić trzy typy połączeń składników wypowiedzeń złożonych podrzędnie:

- za pomocą spójników (Dowiedziałem się, że nie przyjdziesz )

- za pomocą zaimków względnych (Zmartwiło mnie to, o czym się dowiedziałem )

- za pomocą zaimków pytających** (Zapytaj go, o czym myśli ).

Porównajmy dwa zdania: Zmartwiło mnie to, o czym się dowiedziałem oraz Zapytaj go, o czym myśli. Pozornie występuje w nich taki sam wskaźnik zespolenia (o czym ), jednak pierwsze zdanie ma inną budowę niż drugie (w pierwszym występuje zaimek względny, w drugim - pytający). Zaimek względny wprowadza zdanie względne, zaś zaimek pytający - pytanie zależne. Zaimki względne i pytające są homonimami; odróżnienie obu struktur wymaga ich dokładnej analizy. Warto zauważyć, że zaimki względne mają w wypowiedzeniu swoje odpowiedniki w postaci zaimków wskazujących.

Zmartwiło mnie to, o czym się dowiedziałem.

Nie było tego tam, gdzie szukaliśmy.

Niech martwi się ten, kto tego nie przygotował.

Z kolei zaimek pytający wprowadza wyraźną strukturę pytania i nie można go w ten sposób uzupełnić:

Zapytaj go, o czym myśli.

Powiedzcie, gdzie szukaliście.

Czy wiesz, kto tego nie przygotował?

Struktury z pytaniem zależnym zaczynającym się od zaimka pytającego można przekształcić w inne, zawierające pytanie zależne zaczynające się od czy ; uzyskujemy w miarę sensowną całość (Zapytaj go, czy myśli; Powiedzcie, czy szukaliście; Czy wiesz, czy tego nie przygotował? ). Przekształcenie takie nie jest możliwe dla struktur ze zdaniem względnym (*Zmartwiło mnie to, czy się dowiedziałem; *Nie było tego tam, czy szukaliśmy; *Niech martwi się ten, czy tego nie przygotował ).

Zdanie podrzędne rozwijające

Zdanie podrzędne zastępuje lub uzupełnia jedną z części zdania nadrzędnego. Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku zdania podrzędnego rozwijającego; nie uzupełnia ono zdania nadrzędnego, ale wręcz wykorzystuje je jako swoją część. O zdanie podrzędne rozwijające nie można zapytać z punktu widzenia zdania nadrzędnego. Bardzo charakterystyczne jest to, że strukturę z takim zdaniem można na ogół przekształcić w strukturę z normalnym zdaniem podrzędnym, przy czym będzie to podrzędne takiego typu, jaką część zdania stano-

wiło zdania nadrzędne dla zdania rozwijającego. Porównajmy:

Zdobyłem wczoraj wymarzoną książkę, co mnie bardzo ucieszyło(wypowiedzenie złożone podrzędnie z podrzędnym rozwijającym)Ucieszyło mnie bardzo to, że zdobyłem wymarzoną książkę (wypowiedzenie złożone podrzędnie z podrzędnym podmiotowym).

Drugie typowe przekształcenie to zamiana struktury ze zdaniem podrzędnym rozwijającym na dwa osobne zdania:

Zdobyłem wymarzoną książkę. Bardzo mnie to ucieszyło.

Wyraźnie widać, że w zdaniu rozwijającym (co mnie bardzo ucieszyło ) brakuje podmiotu; treść ta zawarta jest w zdaniu nadrzędnym. Pierwsze wypowiedzenie zawiera zdanie podrzędne rozwijające, które traktuje zdanie nadrzędne jako swój podmiot. Wypowiedzenie drugie zawiera zdanie podrzędne podmiotowe (/że/ zdobyłem wymarzoną książkę ), uzupełniające zdanie nadrzędne.

Czasem wypowiedzenie z podrzędnym rozwijającym trudno odróżnić od wypowiedzenia z podrzędnym przydawkowym; należy sobie jednak uświadomić, że zdanie rozwijające rozwija daną treść, wykorzystując zdanie nadrzędne jako punkt odniesienia (wygląda to tak, jakby ktoś skończył już daną wypowiedź i nagle przypomniał sobie, że chce jeszcze coś dodać), zaś "zwykłe" zdanie podrzędne treść tę uzupełnia. Zanalizujmy podane niżej struktury:

a) W oddali widziałem jakieś zabudowania, ku którym zdążali ludzie (wypowiedzenie z podrzędnym rozwijającym; por. wypowiedzenie złożone podrzędnie z podrzędnym przydawkowym: Ludzie zdążali ku zabudowaniom, które widziałem w oddali i równoważne mu zdanie pojedyncze: Ludzie zdążali ku zabudowaniom wi-

dzianym przeze mnie w oddali )

b) W oddali widziałem jakieś zabudowania, które nie przypominały mi niczego znanego (wypowiedzenie złożone podrzędnie z podrzędnym przydawkowym; por. równoważne mu zdanie pojedyncze:W oddali widziałem jakieś zabudowania nie przypominające mi niczego znanego ).