Jodłowski, s. 180-204, Od głoski do zdania, s. 121 – 124

1. Wypowiedzenie złożone

• zespół dwu lub więcej wypowiedzeń pojedynczych stanowiący całość treściową, zamkniętą strukturalnie i prozodyjnie.

• Składa się z wypowiedzeń składowych. Ze względu na ilość wypowiedzeń składowych rozróżnia się wypowiedzenia

  • jednokrotnie złożone [z dwu wypowiedzeń składowych]

  • wielokrotnie złożone [większa ilość wypowiedzeń składowych]

1. Ze względu na rodzaj relacji między wypowiedzeniami składowymi w obrębie wypowiedzeń złożonych rozróżnia się dwa rodzaje wypowiedzeń złożonych [zdania złożone są wynikiem transformacji zbiorczych i powstają z przekształcenia minimum dwóch zdań prostych w jedno złożone]

• Złożone podrzędnie [nierównorzędne] [transformacja zanurzająca]

  • człony pełniące niejednakową rolę w obrębie całości i pozostające w niejednakowym stosunku do członów trzecich.

  • Przestawienie zdań składowych powoduje zmianę znaczenia.

• Złożone współrzędnie [równorzędne] [transformacja łącząca]

  • człony pełniące tę samą rolę w obrębie całości i pozostające w jednakowym stosunku do członów trzecich.

  • Odwrócenie zdań składowych nie zmienia znaczenia całego zdania złożonego.

Różnica między zdaniem złożonym ze zdaniem podrzędnym przyzwoleniowym a ze zdaniami równorzędnymi przeciwstawnymi

Zdania przeciwstawne ograniczają się tylko do wyznaczenia stosunków przeciwstawnych. „Małe, ale bardzo silne”

W wypowiedzeniu ze zdaniem podrzędnym przyzwoleniowym idzie o pokazanie, że treść zdania nadrzędnego jest w pewnym stopniu niezgodna z tym, co by powinno wypływać jako logiczne następstwo z treści zdania podrzędnego
„Małe, ale mimo to bardzo silne.”

1. Wypowiedzenia złożone jednokrotnie [dwa wypowiedzenia składowe]

Wypowiedzenia złożone podrzędnie

• Zdanie nadrzędne

• Zdanie podrzędne – będące objaśnieniem pierwszego i rozwinięciem jego części

- Sposoby łączenia wypowiedzeń nierównorzędnych

• Spójnikowy

• Zaimkowy

  • Względny

  • pytajnozależny

1. spójnikowe łączenie wypowiedzeń nierównorzędnych: aby, bo, choć, czy, jeżeli, ponieważ, że
   Pokazało się też i teraz, że Zbyszko góruje nad Krzyżakiem siłą rąk i nóg.

• spójnik stoi na początku wypowiedzenia podrzędnego

• spójnik stanowi integralną część wypowiedzenia podrzędnego i zmienia wraz z nim pozycję w obrębie wypowiedzenia złożonego, wiec spójnik ten – mimo funkcji zespalającej – nie musi występować między wypowiedzeniami

1. połączenia względne

• w wypowiedzeniu nadrzędnym występuje zaimek wskazujący (ów, taki, tym, tym samym, to, tam) spełniający rolę tzw. Zapowiednika, tzn. odsyłający odbiorcę po odpowiednią treść do kontekstu następczego,

• w którym na początku wypowiedzenia podrzędnego występuje odpowiedni zaimek względny, wprowadzający wypowiedzenie wnoszące tę zapowiadaną treść,

• Jeśli w zdaniu nadrzędnym są zaimki: taki, tej, tak to nowa treść wprowadzona jest w zdaniu nadrzędnym, spójnikiem że: Taki masz już zwyczaj, że mnie straszysz.

• Często pomija się zaimek zapowiadający: Gniotło w piersiach [tak], jakby leżał tam kamień.

1. Połączenia pytajnozależne – pytania niezależne są uzależnione od czasowników i kończą się kropką [nie znakiem zapytania]. Zobacz ile to kosztuje. Nabierając charakteru wypowiedzeń podrzędnych dopełnieniowych.

Znak zapytania byłby potrzebny, gdyby wypowiedzenie nadrzędne było pytajne: Czy wiesz, która godzina?

Zobaczcie, jaki chlew zrobili z całego domu. Agnieszka nie wiedziała, co ma sądzić. Patrz, jak już ciemno.

Zaimki: jaki, co, jak tym się różnią od zaimków względnych, że w wypowiedzeniach nadrzędnych nie ma żadnych pytajników.

1. Rodzaje znaczeniowe wypowiedzeń podrzędnych

1. Wypowiedzenie złożone z podrzędnym podmiotowym [pełni funkcje podmiotu zdania nadrzędnego]
   Z obrachunku wynikało, że mi jest jeszcze winien kasę. Zdarzało się czasami, że niektóre kozy odłączały się od stada. Za którymś podejściem do okna pani Barbarze wydawało się, że rozpoznaje syna.

• pyta się o ich desygnaty zaimkami:
  kto? Z obrachunku wynikało - Co? – że mi jest jeszcze winien.

• Możność zastąpienia wypowiedzenia podmiotowego podmiotem:
  Zdarzało się czasami, że niektóre kozy odłączały się od stada. ->Zdarzało się czasami odłączanie się kóz od stada.

1. Wypowiedzenia złożone z podrzędnym orzecznikowym [pełni funkcję orzecznika orzeczenia słowno-orzecznikowego ze zdania nadrzędnego]

Jest taka właśnie, jak ją sobie wyobrażał. Los mój widać taki, by przejść. Tragedia polegała na tym, że stary Kowalski miał młodą żonę.

• Możność zapytania o desygnat tego wypowiedzenia: kim jest? Kim był? Jaki jest? Jaki był? Na czym polega? …

• Teoretyczna możność zamiany na orzecznik:
  Jest taka właśnie, jak ją sobie wyobrażał -> jest identyczna z wyobraźnią

1. Wypowiedzenia złożone z podrzędnym przydawkowym

• Pełnienie funkcji określenia wyrazu rzeczownego znajdującego się w wypowiedzeniu nadrzędnym (naród, bank, chłopina, moda… )

• Możność zapytania o cechę desygnatu rzeczownego zaimkami: jaki naród? Który bank ? Ile nadziei?

• Możność zamiany wypowiedzenia przydawkowego na przydawkę (naród nieponury, bank mający kapitał w postaci zwierząt, chłopina pomagający kucharzom)

My jesteśmy naród, który z natury nie jest ponury.

1. Wypowiedzenie złożone z podrzędnym dopełnieniowym
   Juliusz Kleiner napisał był kiedyś, ze krytyk jest to twórca fikcji genezy. Mama pyta, czy pani nie pożyczyłaby jej cukru.

• Możność zapytania o ich desygnaty pytaniami zaimkowymi w przypadkach zależnych
  co napisał? Co mruknął? Czego nie mówił? O czym wiadomo? Nad czym sobie głowę łamać? Czego szkoda? Itd.

• Określanie czasowników typu: napisać, powiedzieć, pytać, wmówić, widzieć, czuć, wierzyć, być pewnym, itd.

• Możność zmiany wypowiedzenia na dopełnienie:
  o tworzeniu, o przejechaniu kogoś, o możliwość pożyczenia cukru, o stanie zepsucia …

1. Wypowiedzenie złożone z podrzędnym okolicznikowym

• Wypowiedzenie okolicznikowe MIEJSCA
  Ludzie kryli się, gdzie kto mógł.
  idź, skądeś przyszedł!

• CZASU
  Było już ciemno, gdy …
  Był wieczór, kiedy …
  Jak wrócę …

• SPOSOBU

Tak się składało, że …
Wypatrywał, jakby …
jak przystało…

• STOPNIA I MIARY
  … tak długo, ile trzeba …
  woda opada równie szybko, jak wezbrała.
  więcej, aniżeli…
  tak, że …

• CELU – w zdaniu podrzędnym orzeczeniem może być bezokolicznik, ale tylko wtedy, gdy podmiot w nadrzędnym i podrzędnym jest taki sam, i gdy to podmiot sam stawia sobie jakiś cel.
  Orzeczenie wypowiedzenia celowego może mieć formę bezokolicznika w konstrukcjach nieosobowych. [aby wyrównać… przyznano; aby chronić, powleka się; aby powstrzymywać nawrót choroby, chronić się]
  żeby odpocząć; by lepiej wiedzieć, aby przechować, by donioślej mówić

• SKUTKU – fakt spowodowany przez czynność lub proces, skutek jest zamierzony lub nie;
  łaziłem, aż trafiłem na bibliotekę.
  Czy ty jesteś w lesie, żebyś gwiazdał?

• PRZYCZYNY – czynność lub zjawisko, które wywołało inne zjawisko. Przyczyną nie jest osoba, narzędzie czy inny przedmiot, ale czynność, zdarzenie lub proces czy stan.
  jedli z apetytem, gdyż byli głodni; |
  Uważa się też za nie zdania wyjaśniające czy uzasadniające wcześniejsze fakty przy okoliczności zjawiających się następczo. Psy go tropiły, bowiem przyskoczyły pod drzewo i zaczęły ujadać.
  Uzasadnieniem czynności jest przewidywanie: Trzeba wartę wystawić, bo nam poodkręcają.

• WARUNKU – okoliczności sprzyjające, czy środki konieczne by zaszło jakieś zdarzenie.
  Nie wszczynaj kłótni, jeżeli go nie zaczepiono.|
  Charakter warunkowy mają zdania celowe: zajac, aby się pożywić … - tzn., jeśli chce się pożywić.

• PRZYZWOLENIA - przyzwolenie to okoliczność niewystarczająca bądź nie będąca przeszkodą do osiągnięcia pewnego celu. Okoliczności te przyzwalają na stan inny niż pożądany
  Wyszła za bogacza, choć innego kochała; Mimo, że na dworze było ciepło, drżeli z zimna;

• NIEWSPÓŁMIERNOŚCI TREŚCI – niewspółmierność logiczna treści wypowiedzeń składowych
  Jeśli Platon, uskarżał się na bezbronność książki, cóż dopiero .. zanadto trzeźwo patrzyła na życie, by mieć złudzenia co do wierności mężów … Sytuacja ze zdania podrzędnego jest niewspółmierna z nadrzędnym.

1. Z PODRZĘDNYM PREDYKATYWNYM
   zwiałem o świcie, jak stałem -> przekształcając wypowiedzenie podrzędne na część zdania nadrzdnego:
   zwiałem o świcie, zupełnie nie przygotowany <- „zupełnie nie przygotowany” pełni funkcję określenia predykatywnego = „zwiałem i byłem wtedy zupełnie nie przygotowany”

1. Klasyfikacja znaczeniowa zdań złożonych

1. Łączne [i,a] – współistnienie treści w czasie i przestrzeni; a – kontynuuje wyliczanie szczegółów opisu;
   Wszedł na piętro i zadzwonił. Ściany były ciemne i tchnęły ciepłem; Słoneczniki zaglądają w okno, a miedze wiją się; Na środku stał żelazny piecyk, a na nim lampa.

2. Rozłączne [ albo, lub,czy] - jednoczesne wykluczanie się realności treści:
   Niekiedy obok gaju bieliło się miasteczko z domami o płaskich dachach albo ponad drzewa ciężko wznosiły się bramy świątyń. Stambulskie oddycha gorycze lub pije…

3. Wyłączające [ani] - wykluczanie wszystkich alternatyw w wypowiedzeniach:
   Ania nie przypomina o spowiedzi ani matka nie grozi księdzem.

4. Przeciwstawne [a, lecz, zaś, jednak, natomiast] - treści są ze sobą niezgodne:
   mama wydaje tak mało, a osób jest tak dużo; Dziad o chlebie, a baba o fiołkach. Nie broni się piersią, lecz amunicją ;

5. Wynikowe [więc, toteż, zatem] - drugie wynika z pierwszego,
   Nie kocha męża, zatem powinna go opuścić; nie chciało nam się wracać, więc zostaliśmy na noc;

6. Synonimiczne [czyli; to znaczy, że] - równoznaczność drugiego wypowiedzenia z pierwszym:
   Dziełą literackie, które najlepiej przetrwały, czyli najdłużej zachowały siłę…

1. Osobliwości relacyjne w obrębie wypowiedzeń podrzędnie złożonych

1. Wypowiedzenia pozornie celowe - nie ma tu świadomej celowości
   Wiatr ustał na chwilę, aby zerwać się znowu.
   Budziłem się ze zgrozą, aby po chwili znów zasnąć.

2. Wypowiedzenia rozwijające
   Miała luźną sukienkę, w którą wytarła ręce. -> Miała sukienkę. Wytarła w nią ręce.
   Widać komin, który zdaje się wyrastać z ziemi. -> Widać komin. Zdaje się wyrastać z ziemi.
   Podrzędnego nie można uznać za przydawkowe; zdanie podrzędne jest tylko formalnie, znaczeniowo nie jeest równoważnikiem żadnej części wypowiedzenia pierwszego.

3. Wypowiedzenia bezspójnikowe [gdyż, bowiem, jeśli] – o charakterze nierównorzędnym, widać przyczynowo-skutkowość:
   Nie śpię od dwóch godzin, [gdyż] obudziła mnie suchość w gardle.

1. Osobliwości współrzędnie złożonych;

• Wypowiedzenia przestawne - wypowiedzenia semantycznie niezależne i strukturalnie współmierne, że można je przestawić bez zmiany relacji;
  Księżyc idzie srebrne chusty prać, świerszczyki świergocą w stogach.
  Świerszczyki świergocą w stogach, Księżyc idzie srebrne chusty prać.

• Wypowiedzenia nieprzestawne ze względów chronologicznych [lub logicznych –P.Sz.]:
  Kawę sam sprowadzał i sam palił. Morze przepłynął, przy brzegu utonął.

• Przestawienie wypowiedzeń powoduje zmianę relacji. Rodzaje skrzyżowanych relacji:

  • Łączno-przyczynową

    Gryzł cukierki i popsuł sobie zęby. Popsuł sobie zęby i gryzł cukierki. Popsuł sobie zęby, ponieważ gryzł cukierki.

  • Przeciwstawno-przyzwoleniową

    Stukałem, ale nikt mi drzwi nie otwierał. Nikt mi drzwi nie otwierał, ale stukałem. Nikt mi drzwi nie otwierał, choć stukałem.

  • Wynikowo-przyczynową

    W izbie było duszno i ciasno, więc rozłożono się kręgiem. -> Rozłożono się kręgiem, gdyż było ciasno.

  • Wynikowo-warunkową

    Poznaj grzyby – unikniesz zatrucia. -> Unikniesz zatrucia, jeśli poznasz grzyby.

  • Wynikowo-gradualną – stopniowanie, więc nie można zmienić kolejności.

  • Wynikowo-przydawkową

    Upadła na krzesło, taki okrutny spazm żalu ścisnął jej serce. -> Taki spazm żalu ścisnął ją za serce, że upadła.

• Wypowiedzenia ze wskaźnikami dwu relacji

  Dobra, to nie jest jednak ważne.

1. Wypowiedzenia złożone z imiesłowowym równoważnikiem zdania
   W roli imiesłowowych równoważników zdania występują najczęściej wyrażenia imiesłowowe o funkcji określników czasu lub przyczyny [poleciwszy, siedząc, nie mając, jakby bagatelizując], krótkie najczęściej pełnią rolę okoliczników sposobu [milcząc, ziewając].

   Kiedy występuje tożsamość podmiotów zdania nadrzędnego i podrzędnego, w pozycji zdania podrzędnego może pojawić się jego transforma imiesłowowa [imiesłowowy równoważnik zdania], konstytuowany przez odpowiedni imiesłów przysłówkowy.
   Imiesłów współczesny – ąc -> mogą być interpretowane jako równoważniki zdań współrzędnych: sportowcy wchodząc = sportowcy wchodzili;
   Imiesłów uprzedni – łszy / -wszy

2. Wypowiedzenia oderwane
   Przyjechał – no to co? – niecierpliwił się. Piskorz, który to był? Wypowiedzenia wprowadzane modulantami: no, a, to, oraz spójnikami więc, przecież nawiązują do słów rozmówcy lub do sytuacji.

   Z neta:

3. Zdania współrzędnie złożone

• Łączne - czynności współistnieją ze sobą, tzn. występują w jednakowym czasie i przestrzeni (np. Zuzia jest zdolna i uczy się dobrze.).

spójniki: "i", "a", "oraz", "ani", "ni", "jak", "też", "jakże", "także", "tudzież" lub bezspójnikowo (przecinek).

wykres: __1__....__2__

• Rozłączne - zdania składowe wykluczają się wzajemnie (np. Odwiedzę kolegów albo pójdę na spacer.).

spójniki: "albo", "lub", "czy", "bądź"

wykres: __1___<...._>__2__

• Wynikowe - jedna czynność wynika z drugiej (np. Andrzej jest pilny, więc w szkole ma dobre oceny.).

spójniki: "więc", "zatem", "toteż", "dlatego",

wykres: __1___>...._>__2__

• Przeciwstawne - czynności przeciwstawiają się sobie (np. Turyści byli już zmęczeni, ale nie chcieli robić postoju.).

spójniki: "ale", "lecz", "a", "jednak", "zaś", "natomiast", "chociaż"

wykres: __1___>...._<__2__

• Synonimiczne - czynności wynikają jedna z drugiej (np. Ciągle dzwonią, czyli chcą to szybko załatwić.).

spójniki: "czyli", "to jest", "to znaczy"

wykres: __1__..=..__2__

Podręcznik z gimnazjum:

Strona dotycz. matury:

Rodzaje zdań złożonych współrzędnie i podrzędnie

Zdania złożone współrzędnie składają się ze zdań pojedynczych niezależnych od siebie. Istnieje kilka rodzajów zdań złożonych współrzędnie:

łączne – istnieje kilka czynników zespalających pojedyncze zdania w zdania współrzędnie złożone

- wspólny podmiot (Pies wyszedł na podwórze, biegał i ujadał zaciekle.)

- wspólne okoliczności ( W domu było ciepło, przyjemne wnętrze zachęcało swą atmosferą aby wejść i usiąść na kanapie.)

przeciwstawne – przeciwstawiają sobie różne osoby, cechy, czynności i okoliczności (Ty się śmiejesz, a ja płaczę.). Zdania te mogą być połączone bez spójników. Spójniki łączące te zdania to: a, ale, lecz, natomiast, przeciwnie, tylko.

rozłączne – mówi się w nich o czynnościach, których dana osoba nie może wykonać równocześnie. Mogą mieć one spójnik „lub”, „albo – albo”, „bądź – bądź” (Wczoraj nie miałam czasu by wyjść z domu, musiałam się uczyć.)

wyłączające – tu odrzuca się wszystkie rozwiązania jako nieprawdziwe, nieistotne lub niemożliwe.( Nie spałam, nie odpoczywałam tylko grałam całą noc.). Mogą być połączone spójnikami: i, ni, ani.

wynikowe – zawierają treści, z których jedna jest następstwem, wynikiem drugiej. Zaczynają się spójnikami: dlatego, toteż, więc, zatem. (Janek chodził na wagary, dlatego został w II klasie.)

bliskoznaczne – zawarta jest w nich ta sama, lub zbliżona treść wyrażona innymi słowami, zaczynają się od łącznika: innymi słowy, mówiąc inaczej, czyli, to jest.

Zdania złożone podrzędnie

Zdania nadrzędne i podrzędne stanowią zdania złożone podrzędne. Istnieje kilka takich zdań.

podmiotowe – pełnią w zdaniu nadrzędnym funkcję podmiotu nie wyrażonego lub ogólnie wskazanego przez zaimek wskazujący: ten, ta, to, ci, odpowiada na pytanie podmiotu (kto? co?). Lączą się ze zdaniem nadrzędnym spójnikami: że, i zaimkami: kto, co, czyj. (wiem, że nic nie wiem. Kto dobiegnie pierwszy do mety, będzie mistrzem.)

orzeczeniowe – zastępuje w zdaniu nadrzędnym orzecznik, występują szczególnie w konstrukcjach porównawczych. (Jestem jaka jestem)

dopełnieniowe – zastępują dopełnienie, odpowiadają na pytania przypadków.(Mówię to, co mi ślina na język przynosi.). występują zazwyczaj po orzeczeniach oznaczających myślenie i mówienie.

przydawkowe – odpowiadają na pytania przydawki: jaki, który, czyj, ile. (Obiad, który jadłam był bardzo smaczny.). Mogą zastępować

przydawkę okolicznikową miejsca (Dom, w którym mieszkam jest bardzo duży.)

Zdania podrzędne okolicznikowe

okolicznikowe czasu – odpowiadają na pytania: kiedy, jak długo, skąd, do kiedy. Rozpoczynają się: kiedy, jak długo, odkąd, dopóki. (Odkąd sięgam pamięcią, byłam uparta jak osioł.)Rozpoczynają się od spójników: aż, gdy, jak, jak tylko, skoro, ledwie, nim, zanim. (Będę śpiewać jakbym od dawna brała lekcje muzyki)

okolicznikowe sposobu – odpowiadają na pytanie: jak, w jaki sposób?

okolicznikowe stopnia – akcentują sposób wykonania czynności, przebieg zjawiska i jego intensywność (Jak bardzo , jak silnie) Mają charakter skutkowy lub porównawczy (Bałam się tak bardzo, jakbym zobaczyła ducha.)

okolicznikowe celu – (po co, w jakim celu) Podmiot zdania głównego i okolicznika celu jest ten sam, orzeczenie w zdaniu celowym ma formę bezokolicznika. (Usiadłam przy biurku, by czytać książkę) ( aby, żeby, iżby)

okolicznikowe przyczyny – ( dlaczego, z jakiej przyczyny) ( bo, ponieważ, dlatego że, gdyż)