Dług publiczny-obejmuje nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych, ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora (skonsolidowane zadłużenie brutto), zaciągnięte z następujących tytułów:

1. papiery wartościowe opiewające wyłącznie na świadczenia pieniężne (poza papierami udziałowymi),

2. pożyczki (w tym papiery wartościowe, których zbywalność jest ograniczona),

3. kredyty,

4. przyjęte depozyty,

5. zobowiązania wymagalne (tzn. zobowiązania, których termin płatności minął, a które nie zostały przedawnione lub umorzone).

Przyczyny powstawania długu publicznego

Dług publiczny powstaje gdy strumień dochodów jest innych rozmiarów niż strumień wydatków. W wyniku porównania powyższych czynników zauważymy, iż powstaje bądź nadwyżka bądź deficyt budżetowy. Mówiąc krótko kiedy deficyt budżetowy jest większy niż finansowe zasoby publiczne powstaje dług publiczny, który jest sumą deficytów z poprzednich okresów. Główną przyczyną powstania długu jest stale utrzymujący się deficyt budżetowy, który w konsekwencji przkształca się w dług. Inna przyczyna to okres zwiększonych wydatków, których trzeba dokonać zaciągając pożyczki, które to następnie należy sfinansować – no i znów powstaje lub zwiększa się nasz dług. Oczywiście czas kiedy wydatki są większe i ważniejsze niż w innym okresie to przede wszystkim czas wojen lub kryzysów gospodarczych. Odmiennym przypadkiem jest stan kiedy władza rządząca nie chce podnieść podatków tylko woli zaciągnąć pożyczki, ponieważ uważa, iż jest to korzystniejsze rozwiązanie dla rządu. Oznacza to, że władza decyduje się dobrowolnie na proces powstawania długu, ponieważ jego powstanie przyniesie oczekiwane korzyści.

Rodzaje długu publicznego:

1. dług krajowy- zaciągnięty w kraju, obligacje, bony skarbowe w kraju

2. dług zagraniczny- za granicą, jeżeli sprzedajemy bony, obligacje za granicą

3. dług krótkoterminowy- powstaje wtedy, gdy państwo potrzebuje środków na realizację zadań w krótkim czasie, eliminuje przejściowe trudności

4. dług długoterminowy- zaciągany na realizację długotrwałych przedsięwzięć, inwestycji

5. Wg kryterium kto jest dłużnikiem- dług rządowy

6. dług samorządowy

Państwowy dług publiczny jest liczony według wartości nominalnej.

Instrumenty zaciągania długu:

1) emisja skarbowych papierów wartościowych

2) zaciąganie pożyczek i kredytów na rynku krajowym i zagranicznym

3) operacje związane z finansowymi instrumentami pochodnymi

Wysokość długu publicznego w Polsce

W kwietniu 2010 roku dług skarbu państwa wynosił 644 mld zł.W 2009 roku Polska zakończyła spłacanie pochodzącego z lat 70. zadłużenia wobec Klubu Paryskiego[4]. Według Instytutu Sobieskiego rzeczywista wartość zadłużenia Polski obliczana metodą memoriałową przekracza 200% PKB[5][6]. Według Janusza Jabłonowskiego (NBP) realne zadłużenie obejmuje takie składniki jak zaległe płatności w systemie ochrony zdrowia czy ubezpieczeń społecznych i w 2010 roku wynosi 220% PKB czyli ok. 3 biliony zł.

Istota oraz uwarunkowania równowagi finansów publicznych.

Równowaga budżetowa to taki stan budżetu, w którym wydatki znajdują pokrycie w dochodach, czyli wydatki budżetu równają się jego dochodom. Najczęściej mamy do czynienia z odchyleniami od stanu równowagi. Nierównowaga budżetu występ. tylko wówczas, gdy w budżecie pojawia się deficyt. Analiza równowagi budżetowej musi być prowadzona na tle równowagi sektora publicznego i równowagi całej gospodarki. Czynniki równowagi budżetowej 1.ekonomiczne- należy przez nie rozumieć te czynniki, które kształtują rozmiary i strukturę dochodów i wydatków budżetowych. Dochody i wydatki budżetowe dotyczą rozmiarów globalnych dochodów i wydatków, tym niemniej inne czynniki kształtują stronę dochodową, a inne stronę wydatkową, a w konsekwencji saldo budżetu. 2.organizacyjne -ogólna budowa systemu finansów publicznych uwzględniająca zwłaszcza zasady i tytuły przepływu dochodów oraz wydatków między poszczególnymi funduszami. -wewnętrzna struktura organizacyjna systemu budżetowego wraz z zasadami regulującymi źródła i tytułu przepływu pieniądza między poszczególnymi elementami tego systemu -zakres i zasady funkcjonowania pozabudżetowych funduszy publicznych 3.techniczne -techniki planowania dochodów budżetowych -techniki planowania wydatków budżetowych -techniki gromadzenia dochodów budżetowych -techniki rozdysponowywania wydatków budżetowych -możliwość monitorowania dochodów i wydatków budżetowych 4.polityczne-to zespół zachowań państwa, które układają się w określoną strategię państwa .

Saldo budżetowe- jest to nadwyżka lub deficyt w budżecie państwa, tj. nadwyżka dochodów względem wydatków budżetu w danym roku lub odwrotnie- nadwyżka wydatków nad dochodami. Salda budżetu państwa nie można jednak sprowadzać wyłącznie do rachunkowego wyliczenia różnicy między dochodami a wydatkami budżetowymi. Pełna interpretacja treści salda budżetu wymaga spojrzenia na nie z różnych punktów widzenia. W związku z tym, można wyróżnić kilka jego rodzajów.

Rodzaje salda budżetowego

Można rozróżnić następujące rodzaje salda budżetowego:

* saldo kredytowe i majątkowe

W przypadku salda kredytowego, budżet uważa się za zrównoważony, gdy w trakcie trwania jego okresu obrachunkowego państwo nie zaciągnęło nowych pożyczek publicznych. Zgodnie z tą koncepcją, do dochodów budżetowych nie mogą być zaliczane środki pochodzące z poprzednich okresów, a także pożyczki. Jednocześnie wydatki na obsługę długów publicznych nie mogą być ujmowane w wydatkach budżetowych.

Majątkowe saldo budżetu jest różnicą między dochodami budżetowymi, pomniejszonymi o dochody ze sprzedaży majątku publicznego i o pożyczki zaciągane w celu sfinansowania określonych inwestycji, a wydatkami bieżącymi budżetu.

* saldo ogólne i krajowe

Istota salda ogólnego pokrywa się z koncepcją salda kredytowego, natomiast saldo krajowe uzyskuje się poprzez skorygowanie salda ogólnego o budżetowe rozliczenia zagraniczne.

* saldo realne i nominalne

Podział salda na realne i nominalne związane jest z występowaniem inflacji w gospodarce, która wpływa w różnych stopniu na kształtowanie się dochodów i wydatków budżetowych.

Zaprezentowane rodzaje sald nie wykluczają się nawzajem, lecz uzupełniają, stwarzając dobre podstawy do prowadzenia analiz obrachunkowych. Niemniej jednak ich interpretacja stwarza pewne kontrowersje wokół treści i znaczenia budżetu państwa.

Nadwyżka budżetowa - suma dochodów budżetowych przewyższająca wydatki budżetowe; jeden z rodzajów nadwyżki finansowej. Powoduje wycofanie z obiegu określonej ilości pieniądza (działanie deflacyjne) i umożliwia wprowadzenie do obiegu dodatkowej ilości pieniądza poprzez udzielenie kredytu (kreacja pieniądza). Nadwyżka budżetowa jest jednym ze źródeł pokrycia kredytów bankowych. Skala i przeznaczenia nadwyżki budżetowej jest pochodną polityki społecznej i polityki gospodarczej. Zależy również od systemu finansowania działalności gospodarczej, który w różnym zakresie może angażować środki własne podmiotów gospodarczych, dotacje budżetowe i kredyt bankowy.

W ramach budżetu państwa nadwyżki budżetowe występują i są rozdysponowywane w poszczególnych budżetach jednostkowych. Odróżnia się nadwyżkę planowaną, wynikającą z ustalonych w uchwalonym budżecie dochodów i wydatków, oraz nadwyżkę zrealizowaną w toku wykonania budżetu. Nadwyżka planowana ma charakter rezerwy zabezpieczającej wykonanie budżetu lub może mieć inne określone przeznaczenie. Nadwyżka zrealizowana stanowi zasób środków pieniężnych przechodzący na następny okres budżetowy. Może on być wykorzystywany na pokrycie deficytu budżetowego w następnych latach lub dodatkowe wydatki. Wykorzystanie nadwyżki budżetowej z lat ubiegłych ma w danym roku podobny wpływ na równowagę pieniężną jak deficyt budżetowy.

Deficyt budżetowy – występuje, gdy wydatki w budżecie danej instytucji (zazwyczaj państwa) są wyższe niż jej dochody. Przeciwieństwem deficytu jest nadwyżka budżetowa. Deficyt budżetowy jest jednym z podstawowych kryteriów oceny polityki fiskalnej państwa. Deficyt budżetowy finansuje się przez zaciągnięcie jakiejś formy kredytu. Wysoki deficyt budżetowy państwa oznacza najczęściej konieczność wydania dużej ilości obligacji skarbowych, co sprawia, że rośnie ich oprocentowanie, a co za tym idzie rosną koszty kredytu w całej gospodarce i wolniej się ona rozwija.

Sposoby radzenia sobie z deficytem:

* sprzedaż majątku znajdującego się w posiadaniu państwa, czyli prywatyzacja,

* podniesienie podatków, które jednak podobnie jak deficyt ma negatywny wpływ na gospodarkę,

* ograniczenie wydatków, na co jednak często trudno się zdecydować pod wpływem presji różnych grup społecznych,

* inflacja - dodruk tzw. "pustego pieniądza" przez państwo. Nominalnie deficyt się wtedy zmniejsza. Jest to jednak realizowane kosztem społeczeństwa oraz de facto ukrytą formą opodatkowania.

Wydatki publiczne -środki pieniężne wydatkowane na realizację przedsięwzięć państwowych i samorządowych. Mogą przyjmować postać zapłaty za pracę, usługi i dostarczone dobra materialne, niezbędne do wykonania konkretnych zadań, mogą też polegać na finansowaniu różnych dziedzin życia gospodarczego i społecznego (dotacje, subwencje) lub określonych grup ludności (emerytury, zasiłki, stypendia), jak również na udzielaniu pożyczek i spłacaniu długów. Dokonywane są głównie z budżetu państwa i budżetów samorządowych (gmin i miast), a ponadto z funduszów celowych.

Podział wydatków publicznych odbywa się w oparciu o następujące kryteria:

1) wg kryteriów funkcjonalnych ustala się wydatki przeznaczone na cele socjalne i kulturalne (ochrona zdrowia, oświata, nauka, kultura, ubezpieczenia i pomoc społeczna), gospodarcze (dotacje dla przedsiębiorstw), obronę narodową, administrację publiczną, i spłatę długów,

2) wg kryteriów ekonomicznych - wydatki bieżące (funkcjonowanie instytucji państwowych i samorządowych), majątkowe (inwestycje) oraz nabywcze: odpłatne (zapłata za pracę, dobra, usługi) i redystrybucyjne (dotacje, subwencje, spłata długów),

3) wg kryteriów prawnych - wydatki wynikające z decyzji administracyjnych (dotacje) i z umów (kupno-sprzedaż).

Prawo Wagnera mówi o stałym wzroście wydatków publicznych (względnych w odniesieniu do PKB i bezwzględnych)Sprowadza się to do obserwacji, że mechanizm rynkowy nie jest w stanie sprostać potrzebom ludzkim, gdyż potrzeby publiczne rosną szybciej od potrzeb indywidualnych. Przyczyny to m. in. wzrost ludności i coraz bardziej skomplikowane struktury państwowe.

Problem racjonalizacji wydatków publicznych

W płaszczyźnie makroekonomicznej chodzi o ustalenie racjonalnego poziomu i struktury wydatków publicznych. Ważne jest czy środki publiczne wydatkowane są przez budżet, czy przez fundusze celowe. Ważna jest również struktura wydatkowania środków według szczebla władz publicznych. Środki publiczne przeznaczane na różne cele i zadania lepiej są wykorzystywane przez władze lokalne, gdyż mają one lepsze rozeznanie w skali potrzeb, niż władze publiczne szczebla pośredniego, czy centralnego. Racjonalne wydatkowanie uwarunkowane jest więc tym kto wydatkuje środki oraz jaki jest dystans miedzy gestorem a podmiotem wydatkującym te środki.

Płaszczyzna mikroekonomiczna dotyczy podmiotów, które bezpośrednio wykorzystują środki publiczne, a więc jednostek sektora publicznego (jednostek budżetowych, zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych). Chodzi o takie sformułowanie zasad gospodarki środkami finansowymi, które zapewniłoby wydatkowanie zgodne z celami i zadaniami publicznymi danej jednostki sektora publicznego, przy jednoczesnym oszczędnym zużywaniu środków. Chodzi o jak najlepsze dostosowanie wykorzystania środków publicznych do zadań realizowanych przez dany podmiot i jak najlepsze zaspokojenie potrzeb ludzkich.