^{© Anna Brzezińska (1996). Poznań: Instytut Psychologii UAM (maszynopis niepublikowany)}

^{Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984).} Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press.

Charakterystyka okresu dorosłości

Podstawowe POJĘCIA konieczne dla zrozumienia sensu zmian w okresie dorosłości:

(1) role społeczne (3) funkcjonalnie autonomiczna motywacja

(2) oczekiwania związane z wiekiem (4) tendencje rozwoju

I. role społeczne:

• człowiek uczy się podejmowania i wypełniania ról przed okresem dorosłości

• role, które podejmuje w okresie dorosłości i których opanowania musi się nauczyć poszerzają jego motywy i umiejętności (“bycie ekspertem”)

• wg Parsonsa (1955) zaangażowanie w wielość ról nie tylko rozwija osobowość, ale pozwala funkcjonować dorosłemu jako czynnik socjalizacji wobec młodszego pokolenia

• dorosłość można ujmować jako serię złożonych, o wzrastającym stopniu trudności ról, które jednostka odgrywa przez coraz dłuższe okresy czasu

• jedynie w okresie dorosłości jednostka rzeczywiście doświadcza płynących z pełnienia wielości ról ograniczeń i wymagań/oczekiwań - te doświadczenia powodują, że swe własne dzieci zaczyna się przygotowywać do spełniania wymagań ról w ich przyszłym dorosłym życiu

II. zegar społeczny - oczekiwania związane z wiekiem (za: Neugarten, Moore, Lowe, 1965):

• “normy i oczekiwania związane z wiekiem działają jak bodźce i hamulce względem postępowania, w pewnych sytuacjach pchające do określonych zachowań, w innych przed nimi powstrzymujące” (s. 710)

• wewnątrz danej grupy społecznej istnieje consensus co do tzw. wieku odpowiedniego dla różnych wydarzeń życiowych, takich jak małżeństwo, posiadanie dzieci, emerytura etc. Ten consensus działa jak źródło nacisków/presji społecznych zmuszając jednostki do podejmowania ról w odpowiednim czasie

• normy wiekowe działają także jako źródła odnośnie zachowań, które uważa się za nieodpowiednie dla tego wieku

• dorośli są świadomi istnienia takich norm, a ponadto sami oceniają swe postępowanie jako “w czasie” lub “poza czasem” (za późno, za wcześnie)

III. funkcjonalnie autonomiczna motywacja:

• przebieg rozwoju i osiągnięcia w dorosłości “uwalniają” energię psychiczną i powstają nowe motywy, nowe umiejętności, nowe zainteresowania, nowe cele

• użyteczna jest do zrozumienia tego koncepcja FAM Allporta (1961): zachowanie podjęte w jakimś celu zaczyna przynosić także samo z siebie satysfakcję, zaczyna być wartościowe dla osoby niezależnie od pierwotnych gratyfikacji jakie przynosi

• koncepcja ta wyjaśnia, dlaczego motywy człowieka nie są czymś stałym, są one elastyczne, otwarte na zmiany; to samo zachowanie może być różnie motywowane u różnych osób

• dorosłość można więc rozpatrywać jako dużą różnorodność indywidualnych motywacji ukierunkowujących i podtrzymujących zachowanie

IV. tendencje rozwoju (za: R. W. White, 1966):

• stabilizacja tożsamości ego

• “uwolnienie”(freeing) związków osobowych od kontekstu zewnętrznego

• pogłębienie zainteresowań

• humanizacja wartości

• poszerzenie obszaru opiekowania się innymi

• przesunięcie nacisku z zajmowania się sobą na wzrastające zaangażowanie się w znaczące związki społeczne

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press.

Zadania rozwojowe wczesnej dorosłości (20 - 35 lat)

styl życia to zadanie rozwojowe

• we wczesnej dorosłości ustala się styl życia - służy on jako układ odniesienia dla organizowania doświadczeń podczas pozostałych okresów dorosłości

• na styl życia składają się:

1. tempo aktywności

1. równowaga pracy i czasu wolnego

1. ustalenie się koła przyjaciół o różnym stopniu bliskości

1. wybór aktywności życiowych zgodnych z akceptowanymi wartościami

• ważnym czynnikiem wpływającym na konstytuowanie się stylu życia jest to, czy zawarto małżeństwo, cechy partnera życiowego, dzieci i praca

• małżeństwo nie jest konieczne do osiągnięcia poczucia intymności/bliskości

Praca to zadanie rozwojowe

• każda praca umieszcza osobę w określonym psychologicznym kontekście, każda rola zawodowa wywiera odmienny psychologiczny nacisk (odmienne wymagania - demands)

• ważne jest odróżnienie okresów: treningu/przygotowywania się i post-treningu

• z powodu ogromnej liczby możliwości dokonania wyborów zawodowych nie ma sposobności przygotowania się do nich w pełni w dzieciństwie i okresie dorastania

• większość zawodów wymaga przejścia przez wstępny okres “przyuczania się”, okres nowicjatu może trwać od kilku tygodni do kilku lat

• w przypadku wielu ludzi wczesna dorosłość kończy się zanim zakończą oni ten okres treningu

• okres nowicjatu to nie tylko zdobycie określonych informacji o pracy, to także socjalizacja w miejscu pracy:

1. nabycie określonych umiejętności technicznych

2. opanowanie pożądanych zachowań interpersonalnych

3. orientacja w relacjach władzy / autorytetu w grupie zawodowej

4. orientacja w specyficznych wymaganiach i czynnikach ryzyka

 nowicjusz musi “złapać” reguły dostosowywania swoich cech osobowości do w/w elementów

Umiejętności techniczne

• większość zawodów wymaga określonej znajomości rzeczy - wiedzy i umiejętności

• jednostka musi umieć ocenić, czy to, czego się od niej wymaga pozostaje w zasięgu jej możliwości:

• czy da radę je opanować lub polepszyć, jeżeli je już posiada

• czy opanowanie ich da jej radośc i satysfakcję

• sukces w pierwszej fazie - treningu do pracy - decyduje często o tym, czy podejmie się dane zajęcie

Relacje władzy i autorytetu

• w każdej pracy określone są statusy osób oraz reguły podejmowania decyzji

• jednostka w okresie wstępnym musi się nauczyć:

• jacy ludzie / kto ocenia jej pracę

• jakie sa kryteria ewaluacji

• jakie są granice jej własnej autonomii w pracy

• nowy pracownik musi zarówno reagować właściwie na strukturę autorytetu / władzy, jak i na ludzi zajmujących w tej strukturze różne pozycje

• respektując strukturę władzy musi wyłapać kanały podejmowania decyzji i sposoby, w jaki ludzi o różnych pozycjach wpływają na te decyzje, a także jak sam może na ten proces wpływać

• musi umieć sobie radzić z różnymi “typami ludzkimi” - podwładnymi i przełożonymi

Wymagania i czynniki ryzyka

• specyficzne wymagania w pracy rzutują na czas wolny pracownika, jego rodzinę, role polityczne i w społeczności lokalnej

• w niektórych środowiskach wymaga się silnego związku z innymi, w innych człowiek czuje się wyalienowany - od tego zależy poczucie osobistego zaangażowania i zobowiązania

• jest to kolejne zadanie: ocenić, jak bardzo pasuje (fit) do i jak bardzo chiałaby pasować do wymagań roli zawodowej i celów miejsca pracy

• czynniki ryzyka mają charakter fizyczny i psychologiczny, zależą od charakteru pracy

• ludzie się różnią swą:

• “podatnością na zranienia”, na działanie czynników ryzyka

• gotowością ryzykowania, ponoszenia ryzyka

• oceną kosztów, jakie gotowi są ponieść akceptując pewien (jaki) stopień stresu

generalnie:

trzeba ocenić, czy czynniki ryzyka i stres dają się znieść w świetle kompensujących je nagród

Relacje interpersonalne z rówieśnikami

• problem związków opartych na przyjaźni w miejscu pracy nie jest centralnym z punktu widzenia satysfkacji z pracy , jednak relacje takie mają duże znaczenie dla stopnia zaangażowania się w pracę

• potrzeba przyjaźni i potrzeba podzielania obaw w początkowym okresie pracy uruchamia silny motyw do poszukiwania kompanów w pracy

• przyjaźń w pracy może być elementem kompensującym wiele stresów

• w niektórych środowiskach pracy silna jest rywalizacja między pracownikami - praca organizowana jest tak, by ją uruchamiać, a nie współpracę (kooperację) - wtedy nowy pracownik zostaje sam w początkowym okresie przyuczania się do pracy, musi się szybko zorientować w regułach gry

• nowy pracownik musi umieć ocenić jakość związków interpersonalnych w pracy i to, czy są one dla niego atrakcyjne, zaspokajają jego potrzeby społeczne

• wiele czynników powoduje brak otwartrości na nowego pracownika

Generalnie:
wczesna dorosłość to eksperymentalna, treningowa faza w pracy; rozwój polega przede wszystkim na poszerzaniu świadomości istnienia alternatyw i możliwości wyboru odpowiedniej drogi dla siebie, a także świadomości istnienia różnych strategii osiągania poczucia osobistej ważności

Zadania rozwojowe wczesnej dorosłości wg Havighursta (1981, s. 83-85):

• okres szczególnej wrażliwości i niezwykłej gotowości do uczenia się

• jest to najbardziej zindywidualizowany okres życia i jednocześnie najbardziej osamotniony w tym sensie, iż jednostka musi przy minimum wsparcia i pomocy ze strony innych poradzić sobie z większością zadań życiowych

• jest to więc okres także bardzo ego-centryczny

• jest to okres względnie mało zorganizowany - stanowi on przejście od życia organizowanego ze względu na wiek do życia organizowanego ze względu na status społeczny

• w społeczeństwie dorosłych społeczny prestiż i władza nie zależą już tak bardzo od wieku, ale od umiejętności, siły i mądrości oraz związków rodzinnych

• osiąganie celów życiowych to nie jest juz kwestia czekania, aż się do nich dorośnie, jak to było wcześniej;

• teraz musi istnieć jakaś strategia, oparta na rozumieniu nowych obszarów, które można opanować jedynie poprzez wcześniejszy rekonesans i sporządzenie planu na lata - kilka lat trzeba się uczyć, jak dojść tam, dokąd się chce w społeczności dorosłych

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press.

Zadania rozwojowe Średniej dorosłoŚci (35 - 60 lat)

• okres między 30 a 60 rokiem życia - zmienia się wyraźnie tempo zmian, mają one charakter głównie społeczny i psychospołeczny

• są to zmiany w zakresie:

1. perspektywy ujmowania zdarzeń

1. samoświadomości

1. źródeł inwestowania energii, przede wszystkim w ludzi

1. inwestowania energii w instytucje i szersze społeczności, także w politykę

• zachodzi od nowa reorganizacja osobowości - człowiek skupia się na poczuciu generatywności

• inwestuje swą energię głównie w przyszłość:

1. zajęcie się swym rozwojem intelektualnym

2. większa otwartość w stosunku do ludzi

3. większa potrzeba i poczucie sensu z zajmowania się innymi (wychowywania innych)

4. przywiązywanie większej wagi do jakości życia

• silny związek między działalnością osób w tym wieku a wykorzystywaniem i pomnażaniem zasobów społeczności: politycznych, religijnych, edukacyjnych, kulturowych, ekonomicznych

• nieodłączne atrybuty średniej dorosłości to: okazja/szansa, by działać, konflikty oraz poczucie dwuznaczności / niejasności swej roli w otoczeniu społecznym

• zarządzanie swą karierą zawodową:

• są to ciągłe transakcje między światem pracy a indywidualnym rozwojem jednostki

• kariera zawodowa ma płynną strukturę o zmieniającej się aktywności, zmieniających się celach i źródłach satysfakcji

• zarządzanie karierą to centralne zadanie z punktu widzenia poczucia osobistej efektywności oraz społecznej integracji

• niekiedy jednostka nie potrafi rozwiązać konfliktu między wymaganiami pracy a celami osobistymi i wtedy zwykle zmienia pracę

• inni stwierdzają, że ich temperament nie umożliwia im osiągnięcia sukcesu zawodowego - i też zmieniają pracę

• czasami stwierdza się, że czas opanować nowe umiejętności i podejmuje się decyzję o podjęciu kształcenia lub samokształcenia

Generalnie:
ważna jest percepcja relacji osoba - otoczenia i to w jakiej się ją ujmuje perspektywie - anegdota: troje ludzi coś buduje; pierwszy zapytany, co robią mówi “murujemy z cegieł”; drugi mówi “budujemy ścianę”, a trzeci mówi “budujemy kościół”

Zadania rozwojowe średniej dorosłości wg Havighursta (1981, s. 95-100):

• ludzie osiągają szczyt możliwości swego wpływu na społeczeństwo, a w tym samym czasie ze strony społeczeństwa kierowanych jest ku nim maximum oczekiwań odnośnie ich odpowiedzialności społecznej i obywatelskiej

• jest to okres, którego się wyczekuje w okresie adolescencji

• czas mija bardzo szybko, lata są pełne aktywności - wiele ludzi dochodzi do końca średniej dorosłości z poczuciem zdziwienia i poczuciem, że podróż się zakończyła, mimo, że tyle w nim jeszcze pomysłów i energii

• osiąga się najwyższy status zawodowy i najlepsze rezultaty

• wielu mężczyzn zmienia pracę między 40 a 60 rokiem życia i rozpoczyna całkowicie nową karierę zawodową - dotyczy to mężczyzn, których praca wymagała wielkiej sprawności fizycznej i energii

• w karierze wielu ludzi nie chodzi już o prestiż i świetne wyniki, ale o o takie uelastycznienie roli zawodowej, by była interesująca, produktywna i finansowo satysfakcjonująca

• zmiany roli zawodowej często wymagają re-treningu, także podjęcia na nowo nauki w szkole / uniwersytecie

Na podstawie: Papalia, D. E., Olds, S. W. (1986). Human development. New York, NY: McGraw-Hill (s. 461).

^{Cztery ujęcia stadiów rozwoju w średniej dorosłości}

Erikson, 1950 - Kryzys VII: generatywność versus stagnacja

dążenie do wspierania rozwoju młodszego pokolenia prowadzi do tego, że dorosły staje się mentorem dla młodych; pragnienie posiadania dzieci jest instynktowne - zatem ludzie bez dzieci muszą doświadczać poczucia braku oraz wyrażać generatywne impulsy w odmienny sposób - pomagając w opiece nad dziećmi innym dorosłym lub jako protegujący w pracy; Pewna doza stagnacji może dawać odpoczynek konieczny dla aktywności twórczej; zbyt wiele stagnacji prowadzi do inwalidztwa fizycznego i psychologicznego

Peck, 1955 - Obszary krytyczne z punktu widzenia dobrego przystosowania

1. docenianie mądrości versus docenianie sprawności fizycznej
   ludzie uświadamiają sobie, że wiedza jaką zgromadzili przez lata pozwala im na dokonywanie mądrych wyborów, że jest to ważniejsze niż robienie make up zmniejszającej się siły fizycznej i młodzieńczej atrakcyjności

2. socjalizacja versus seksualizacja zwiazków z innymi
   ludzie uczą się doceniać unikatowość osobowości innych ludzi, uczą się także cenić ich jako przyjaciół, a nie jako obiekty seksualne

3. elastyczność emocjonalna versus emocjonalne ubóstwo
   umieranie rodziców i przyjaciół zrywa znaczące dotąd związki interpersonalne; ludzie muszą rozwinąć w sobie zdolność do przesuwania swego zaangażowania emocjonalnego z jednych osób na drugie; ograniczenia sprawności fizycznej mogą wymagać zmian w rodzaju aktywności

4. elastyczność umysłowa versus sztywność umysłowa
   elastyczność umożliwia ludziom korzystanie z przeszłych doświadczeń w rozwiązywaniu nowych problemów

Vaillant, 1977

Przejście środka życia 35 - 45 lat (dawaj i bierz, korzystaj z tych 10 lat)

okres pełen, tak jak adolescencja, stresu z powodu oczekiwań/wymagań związanych z wejściem w nową fazę życia; doznawanie cierpienia z powodu osiągnięcia dojrzałości to stanięcia naprzeciw cierpieniu wypieranemu przez lata wcześniejsze; wiele ludzi ocenia swe przeszłe życie, dokonuje reorientacji swych postaw wobec seksualności i skwapliwie chwyta się nowych szans w poszukiwaniu nowych rozwiązań dla starych potrzeb; najlepiej przystosowani mężczyźni byli najbardziej twórczy i uważali te lata (od 35 do 49) za najszczęśliwsze w swym życiu;

Uspokojenie lat 50-tych

mężczyźni stają się bardziej opiekuńczy i ekspresyjni; zróżnicowanie seksualne osłabia się;
generalnie - dojrzalszy, pogodniejszy okres życia

Levinson, 1978 - Stadia środka życia mężczyzn

Przejście środka życia (40 - 45)

• podważanie swego życia - wartości, pragnień, talentów, celów;

• spoglądanie w tył na przeszłe wybory i priorytety;

• decydowanie, co teraz, co dalej;

• dojście do porozumienia ze swymi młodzieńczymi marzeniami;

• kształtowanie się realistycznego obrazu siebie samego

Wejście w średnią dorosłość (ok. 45)

• dokonanie re-oceny prowadzi do budowania nowej struktury życia zakładającej dokonywanie odmiennych/nowych wyborów;

• niektórzy mężczyźni dochodzą do ograniczonego - lub dobrze zorganizowanego, bardzo napiętego - stylu życia wieku średniego

Przejście 50-tych lat (ok. 50-55)

• mężczyźni, którzy dotąd nie przeżyli kryzysu środka życia doświadczają go teraz;

• inni modyfikują strukturę życia zbudowaną w wieku 40-45 lat

• nikt nie może przejść przez średnią dorosłość bez przynajmniej umiarkowanego kryzysu

Budowanie drugiej struktury życia (55-60)

• dopełnienie dorosłości, czas wielkie spełnienia

Przejście późnej dorosłości (60-65)

• lata średnie kończą się , rozpoczyna się przygotowanie do późnej dorosłości

Na podstawie: Lerner R. M., Hultsch D. F. (1983). Human development. A life-span perspective. New York: McGraw Hill
(s. 496; za: Kuypers, Bengtson, 1973)

Syndrom społecznego załamania
w okresie późnej dorosłości

wypadnięcie z roli, społeczny obraz okresu starości

brak grup odniesienia, 5. uzależnienie jako niekompetencji,

n iejasna, wieloznaczna, od zewnętrznego “do niczego” (obsolete)

normatywna informacja etykietowania

4. podejrzliwość

podejrzliwość 1. negatywne

e etykietowanie

3. samo-etykietowanie 2. atrofia

jako “niekompetentny” umiejętności

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press (s. 379, Tab. 9.1.).

Obszary uczenia się w okresie dorosłości

Ważne wymiary pracy zawodowej	Obszary uczenia się (poszerzania wiedzy i umiejętności)
umiejętności techniczne	człowiek musi odpowiedzieć na pytania: czy wymagane od niego umiejętności znajdują się w zasięgu jego możliwości opanowania ? czy może je nabyć przez odpowiedni trening ? czy opanowanie ich dostarczy mu poczucia przyjemności i satysfakcji ?
relacje przełożeni - podwładni	człowiek musi dowiedzieć się (odkryć): kto dokonuje ewaluacji jego pracy i jakie są kryteria tej ewaluacji ? jakie są granice jego autonomii ? jak podejmowane są decyzje i w jaki dopuszczalny sposób on sam może w tym procesie brać udział ? jak sobie radzić z różnorodnością osobowości osób zajmujących niższe (podwładni) i wyższe (przełożeni) od niego stanowiska ?
specyficzne wymagania i czynniki ryzyka	człowiek musi nauczyć się (opanować): normy dotyczące autoprezentacji normy dotyczące efektywności jego pracy normy dotyczące “odpowiedniego” zachowania dostosowywać (dopasowywać) swoją osobowość do wymagań środowiska pracy oceniać, jak bardzo podatny jest na działanie (i jakich) czynników ryzyka w miejscu pracy
relacje interpersonalne z kolegami	człowiek musi umieć oceniać: jakość swych związków społecznych z innymi ludźmi w miejscu pracy normy dotyczące charakteru związków: opartych na współpracy opartych na rywalizacji

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press (s. 379, Tab. 9.2.).

Kolejne fazy rozwoju i zadania rozwojowe w okresie dorosłości

wg koncepcji D. J. Levinsona (1977)	wiek życia	wg koncepcji R. L. Goulda (1972, 1975)
Okres przejściowy (między późną adoles -cencją a wczesną dorosłością): opuszczanie świata przed-dorosłego podejmowanie różnych “dorosłych” ról eksperymentowanie z rolami	17 - 22^* (18 - 21)^**	wzrastająca niezależność od rodziny otwartość na nowe idee
Wejście w świat dorosły: eksplorowanie różnych możliwości wyboru budowanie stabilnej struktury swego życia	22 - 28 (22 - 28)	stabilizacja zainteresowań autonomia zaangażowanie w pracę zaufanie do innych
Okres przejściowy ok 30 roku życia: podejmowanie wysiłków, by ulepszyć lub skorygować zbudowaną strukturę życia podejmowanie i rozwiązywanie problemów rodzinnych podejmowanie problemów w pracy, wprowadzanie zmian w pracy	28 - 33 (29 - 36)	rosnące poczucie braku satysfakcji silniejsza auto - refleksja niezadowolenie z małżeństwa wzrastające angażowanie się w problemy dzieci inwestowanie w dzieci
Osiadanie: znalezienie swego miejsca (“niszy”) i urządzanie go określenie kroków do przejścia przez siebie na “drabinie” do sukcesu dążenie ku osiągnięciu władzy i niezależności poddanie ocenie dotychczasowych celów życiowych i osiągnięć	33 - 40 (37 - 43)	spokojne poddanie się temu, co się dzieje (spokojna desperacja) poczucie, że czas się kończy wzrost zainteresowania własnym zdrowiem zainteresowanie problemami własnych rodziców
Ponowna stabilizacja	40 - 50 (44 - 50)	stabilizacja osobowości wzrost zaangażowania w związek z partnerem życiowym, z dziećmi, z przyjaciółmi zaakceptowanie biegu rzeczy, spraw (“niech się dzieje, jak się dzieje”)

* wg Levinsona

** wg Goulda

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press (s. 395, Fig. 9.2.).

Związek między wiekiem, drogą życia, karierą zawodową i życiem rodzinnym

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

wiek chronologiczny

dzieciństwo wczesna dorosłość wiek średni późna dojrzałość wiek podeszły

droga życia

niemowlęctwo adolescencja

przygotowanie wybór dotyczący zawodu największe zaangażowanie emerytura

eksperymentowanie z pracą kariera zawodowa faza może rozpocząć się kariera

schyłkowa gdziekolwiek tutaj zawodowa

“ w domu” “na własnym” zostanie rodzicem zwykle tu umiera mąż/żona życie rodzinne

zwykle tu zawiera ostatnie dziecko “puste

się małżeństwo opuszcza dom gniazdo”

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press (s. 440, Tab. 10.4.).

Czynniki społeczne warunkujące zmiany
w okresie średniej dorosłości

Czynniki ułatwiające dokonywanie się zmian

Czynniki hamujące dokonywanie się zmian

pełne zatrudnienie w społeczeństwie: więcej okazji podejmowania różnych zadań, większa mobilność zawodowa, praca bardziej “całościowa” w społeczeństwie wysoka proporcja osób w kategoriach o potencjalnie dużej mobilności zawodowej (pracownicy administracji, rolnicy, robotnicy) niepełne zatrudnienie (małe bezrobocie): ludzie o niższych kwalifikacjach zawodowych, ale odpowiednio przygotowani stanowią potencjalnie grupę bardzo mobilną zawodowo i odnośnie zrobienia kariery duża liczba młodych potencjalnych pracowników: pracownicy w wieku ok 20 lat są najbardziej mobilni, podatni na zmiany stosunkowo duża proporcja kobiet - potencjalnych zatrudnionych: kobiety to nowicjusze na rynku pracy i nawet w okresie średniej dorosłości ich kariera zawodowa podobna jest do kariery osób młodych

społeczeństwo w przeważającej mierze w “średnim wieku”: pracownicy powyżej 35 roku życia otrzymują gorszą pracę (niższą w hierarchii społecznej) oraz są mniej mobilni w swym rozwoju zawodowym rynek pracy z dominacją “białych kołnierzyków” i pracowników wysoce profesjonalnych: droga zawodowa wymagająca wysokiego poziomu wykształcenia i certyfikatów jest bardzo stabilna niskie tempo rozwoju przemysłu i byznesu: stabilność ekonomiczna nie sprzyja rozwojowi zawodowemu i mobilności zawodowej wysoka proporcja pracowników inwestujących w swą emeryturę (renty): przywiązywanie dużej wagi do przyszłej emerytury w planowaniu swych wydatków nie sprzyja zmianom w karierze zawodowej wysoka proporcja pracowników obawiających się utraty pracy i dyskryminacji związanej z pracą

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press (s. 451, Tab. 10.5.).

Czynniki wzmacniające gotowość do tworzenia (twórczość)

czynnik	efekty
samotność	bycie samemu na jakiś czas pozwala na “skontaktowanie się” z samym sobą i otwarcie się na nowe pomysły, nowe płynące “od siebie” inspiracje
brak aktywności	bycie nieaktywnym co jakiś czas pozwala na dotarcie do swych wewnętrznych zasobów, skupienie się na nich, uwolnienie od ograniczeń płynących z codziennych rutynowych działań, przyzwyczajeń
marzenia	oddawanie się marzeniom to eksplorowanie własnego świata fantazji i podróżowanie po nowych ścieżkach swego rozwoju
swobodne myślenie	wolne, swobodne myślenie pozwala umysłowi “krążyć” po różnych obszarach, błądzić po nich, bez nacisków na szukanie podobieństw czy różnic, bez konieczności posługiwania się gotowymi pojęciami
gotowość do wychwytywania podobieństw	ćwiczenie się w wychwytywaniu podobieństw miedzy różnymi obszarami, wymiarami, “w poprzek” nich, np. podobieństw między wymiarem percepcyjnym i poznawczym
naiwność	gotowość do wstrzymywania się od wydawania sądów pozwala na bycie otwartym na różne możliwości interpretacji bez traktowania ich jako nonsensowne
pamiętanie i odgrywanie przeszłych traumatycznych konfliktów	przeszłe doświadczenia traumatyczne, przeszłe konflikty mogą zostać “przepracowane” i przekształcone w bardziej trwałe “twórcze” efekty
czujność	taki stan świadomości, który pozwala na “złapanie” wagi pozornie nieistotnych informacji
dyscyplina	poświęcanie czasu na opanowywanie różnych technik, zajmowanie się logiką, powtarzanie czegoś etc.- pozwala na zrealizowanie najbardziej twórczych idei

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press (s. 459 - 460).

Źródła satysfakcji życiowej w okresie dorosłości

Źródło danych: badania przeprowadzone przez Flanagana (1978, 1980) w USA. Grupa liczyła 3 000 osób. Były to trzy reprezentatywne podgrupy w wieku 30 lat, 50 lat i 70 lat. Badanym podano poniższą listę i poproszono o ocenę tego, (1) jak bardzo każda z wymienionych spraw jest ważna dla jakości ich życia i (2) w jakim stopniu ich potrzeby w każdym z tych obszarów są zaspokojone.

Źródła satysfakcji życiowej: materialne warunki życia i bezpieczeństwo finansowe zdrowie i osobiste bezpieczeństwo związki z partnerem życiowym (małżonkiem) posiadanie i wychowywanie dzieci związki z rodzicami, rodzeństwem, innymi krewnymi związki z przyjaciółmi działania związane z pomaganiem innym i wspieraniem ich działania w ramach społeczności lokalnej i na poziomie państwa rozwój intelektualny rozumienie tego, co się dzieje i planowanie aktywność zawodowa twórczość i osobista ekspresja wychowywanie innych działalność rekreacyjna - raczej bierna (kibicowanie, przyglądanie się) działalność rekreacyjna - raczej aktywna (uczestniczenie, czynne uprawianie)

Wyniki badań: 80% mężczyzn i kobiet w każdej grupie wiekowej jako najważniejsze wymieniło: (2) zdrowie i osobiste bezpieczeństwo, (4) posiadanie i wychowywanie dzieci oraz (10) rozumienie tego, co się dzieje i planowanie związki z partnerem życiowym (3) są ważne dla wszystkich 70-letnich kobiet (57% z nich było wdowami w trakcie badania) obszary ważne przynajmniej w 70% w każdej grupie wiekowej to: (8) działalność w samorządach lokalnych na poziomie państwa, (12) twórczość i osobista ekspresja, (13) wychowywanie innych, (14) i (15) zarówno bierne jak i aktywne formy rekreacji bliskie związki z przyjaciółmi (6) stają się coraz ważniejsze - w miarę starzenia się - dla kobiet, tendencja ta jest słabsza u mężczyzn uczenie się (9) było mniej ważne dla osób starszych niż dla młodszych, choć badani niezależnie od wieku podkreślali, że mają wiele okazji uczenia się Ogólnie: 85% osób w wieku 50 i 70 lat oceniało jakość swego życia jako dobrą, bardzo dobrą i doskonałą

Na podstawie: Newman B. M., Newman Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Illinois: The Dorsey Press .

Wnioski z badań nad przystosowaniem w okresie dorosłości

1. Większość dorosłych jest zadowolona ze swego życia i ze sposobu, w jaki ich potrzeby są zaspokajane.

1. Okres pomiędzy 30 a 50 rokiem życia jest traktowany przez większość osób jako najlepszy (“jest się w kwiecie wieku”), choć jednocześnie część z nich uważa, że ich akurat to nie dotyczy.

1. Problem wychowywania dzieci to najczęstsze źródło konfliktów w okresie dorosłości. Jest to jednocześnie ważne źródło satysfakcji i istotne źródło stresu.

1. Satysfakcja związana z pełnieniem ról rodziców oraz z pracą zawodową rośnie wraz z wiekiem. Ogólnie, osoby starsze nie doświadczają życia jako bardziej stresowego niż osoby młodsze.

1. Poziomu satysfakcji życiowej nie da się zmierzyć i określić “obiektywnie”. Jest to pewien “koncept” tworzony w umyśle człowieka pod wpływem ważnych dla niego wydarzeń życiowych “przefiltrowanych” przez jego osobowość.

źródło: op. cit., s. 461

“Ważne jest, by zwracać uwagę na to, jaki obraz późnej dorosłości mają dzieci, młodzież, młodsi dorośli i dorośli w średnim okresie życia. Zwykle nie rozumiemy i nie doceniamy wpływu, jaki ten obraz wywiera na to, jak przeżywamy okres życia, w którym akurat jesteśmy, na poziom naszego optymizmu, na nasze samopoczucie. Jeżeli ktoś ma czarny obraz późnej dorosłości (starości), niczego się po tym okresie nie spodziewa, nie jest on dla niego obietnicą, to każdy okres życia, który będzie akurat przeżywał będzie zabarwiony na czarno, odcieniem desperacji, rozpaczy. Jeżeli natomiast późną dorosłość widzi się jako mogącą przynieść nowe doświadczenia, jeżeli ma się pragnienie przeżycia także w tym okresie czegoś ekscytującego, to wtedy ma się poczucie swobody w każdym wcześniejszym okresie życia, umożliwiające doświadczanie tego, co wokół nas w sposób bezpieczny, pełen zaufania i akceptowany przez siebie i innych.”

źródło: op. cit., s. 503

Na podstawie: Lerner R. M., Hultsch D. F. (1983). Human development. New York: McGraw Hill (s. 530).

Poziomy wieku a ważne wydarzenia w okresie dorosłości

okres życia mężczyźni kobiety wszyscy

poziomy wieku w latach	zdarzenia psychospołeczne	zdarzenia biopsychiczne	zdarzenia psychospołeczne	zdarzenia biopsychiczne	nagłe zmiany
I 20 - 25	ukończenie szkoły pierwsza praca pierwsze dziecko		pierwsza praca pierwsza szkoła małżeństwo	pierwsze dziecko
II 25 - 30	druga praca inne dzieci dzieci w przedszkolu		utrata pracy dzieci w przedszkolu	inne dzieci
III 30 - 35	przeprowadzka awans w pracy dzieci w szkole		przeprowadzka bez pracy dzieci w szkole
IV 35 - 50	drugi dom awans w pracy odejście dzieci		drugi dom kariera zawodowa od nowa odejście dzieci
V 50 - 65	bezrobocie izolacja społeczna dziadek głowa rodziny	niezdolność do pracy niedołężność	bezrobocie babcia głowa rodziny	menopauza	utrata pracy utrata rodziców utrata przyjaciół choroba
VI 65 - ...	deprywacja podstawowych potrzeb	deficyty sensoryczno - motoryczne		wdowieństwo niedołężność	przejście na emeryturę utrata partnera śmierć