Franczak K., Dorosły w świetle nauk o wychowaniu - spojrzenie
psychologiczne. W: K. Misiaszek, J. Stala (red.), Katecheza dorosłych.
Tarnów, Biblos, 237-262.

Dorosły w

świetle nauk o wychowaniu – spojrzenie psychologiczne

Jeszcze do niedawna psychologia nie zajmowała się osobą dorosłą. Centrum

zainteresowań badaczy psychologów obejmował okres od niemowlęctwa do

adolescencji. Zainteresowania procesami rozwojowymi i towarzyszącymi im zmianami

w dzieciństwie i adolescencji znajdują w literaturze przedmiotu wyraz w bogatej

literaturze. Uzasadniały to dynamiczne pod względem ilościowym i jakościowym

procesy rozwojowe towarzyszące temu okresowi. Wyjątkiem w badaniach nad

osobowością dorosłego była psychologia kliniczna, która zgodnie ze swym

przedmiotem badań, próbowała zrozumieć i pomóc dorosłemu cierpiącemu na

wszelkiego rodzaju zaburzenia psychiczne. Ostatnimi laty jednak szczęśliwie zaczęto

zajmować się psychologią człowieka dorosłego, wskazując z jednej strony na bogactwo

i dynamikę przeżyć osoby dorosłej, z drugiej zaś na konieczność kompetentnego

towarzyszenia jej w poszczególnych etapach dorosłości. Wcześniej bowiem sądzono, że

człowiek dorosły nie wykazuje tak bogatej i zróżnicowanej dynamiki rozwoju.

Owszem, nie jest ona już tak intensywna jak we wcześniejszych etapach rozwoju,

choćby taka jak w dzieciństwie, ale nie jest też stabilnym i nie różnicującym się

jakościowo czasem rozwoju społecznego, intelektualnego, emocjonalnego i moralnego.

Celem tego artykułu jest ukazanie możliwie wyczerpująco tej właśnie dynamiki

ze szczególnym wskazaniem na charakterystyczne cechy towarzyszące temu okresowi.

Z nimi związana jest jakość podejmowanych zadań w tym okresie oraz ich

konsekwentne realizowanie, które możliwe jest właśnie dzięki poszczególnym trendom

rozwojowych charakterystycznym dla tego etapu życia człowieka.

1

Najczęściej w literaturze psychologicznej wskazuje się, za Danielem

Levinsonem. na trzy ery (okresy) przejściowe dorosłości: era wczesnej dorosłości

1

R.W. White, Live in Progress. Holt, Rinehart and Winston, New York 1975.

2

związana z uczeniem się ról dorosłego charakterystycznych dla danej kultury, era wieku

średniego (środkowy okres dorosłości) rozumiana jako pełnia dorosłości i era późnej

dorosłości związana z przesuwaniem się energii życiowej z dotychczasowych obszarów

na nowe.

2

Taki podział przyjmuje większość autorów w polskiej literaturze

przedmiotu.

3

Tab. 1. Ery i fazy rozwoju w okresie wczesnej dorosłości i wieku średniego oraz fazy
cyklu życia rodzinnego

Wiek

Indywidualny cykl

życia

Rodzinny cykl

życia

17-22

Okres przej

ścia do wczesnej dorosłości

Opuszczenie domu
rodzinnego: dorastający
młody
Zawarcie małżeństwa:
zakładanie nowej rodziny

29

Wstępowanie w świat dorosłych

Wczesna

dorosło

ść

33

Wchodzenie w lata trzydzieste

Rodzina z małymi
dziećmi

40

Kulminacja wczesnej dorosłości

45

Okres przej

ścia do wieku średniego

Rodzina z dziećmi
nastolatkami

50

Wstępowanie w wiek średni

Wiek

średni

55

Wchodzenie w lata pięćdziesiąte

Opuszczenia gniazda:
dorosłe dzieci
usamodzielniają się

60

Kulminacja wieku średniego

65

Okres przej

ścia do późnej starości

Pó

źna starość

Źródło: Indywidualny cykl życia opracowano na podstawie: L. Miś, Ery i fazy w życiu
człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona. W: P. Socha (red.), Duchowy rozwój
człowieka. Fazy życia, osobowość, wiara, religijność. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 51. Rodzinny cykl życia opracowano według: B. Carter B., M.
McGoldrick, Overview: The Changing Family Life Cycle: A Framework for Family Therapy.
W: B. Carter, M. McGoldrick (red.), The Changing Family Life Cycle. Gardner, New York
1988, 3-28.

Obok tej typologii funkcjonuje również bardzo powszechna periodyzacja życia

człowieka od dzieciństwa do dorosłości autorstwa Erika H. Eriksona, ujmująca je w

osiem okresów. Zgodnie z tą teorią rozwój jest konsekwencją interakcji między

wewnętrznymi instynktami a zewnętrznymi kulturowymi i społecznymi wymaganiami

jakie stawia środowisko. Pierwsze cztery etapy odnoszą się do dzieciństwa, natomiast

od etapu piątego, który związane jest z dojrzewaniem, rozpoczyna się kształtowanie i

2

D. Levinson, A conception of adult development. “American Psychologist” 1986, 41, 3–13.

3

por. np. A. I. Brzezińska, Jak myślimy o rozwoju człowieka? W: A. Brzezińska (red.), Psychologiczne

portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, 5-19.

3

rozwój dorosłości, który trwa aż do ostatniego etapu jakim jest późna starość.

Momentami granicznymi poszczególnych stadiów są kolejnie występujące kryzysy

rozwojowe specyficzne dla właściwych faz rozwoju oraz związana z nimi integralność

Ja. Konstruktywne przechodzenie przez te kryzysy (nazywane również konfliktami) jest

istotą stawania się człowiekiem coraz bardziej dojrzalszym. Poszczególne stadia

rozwoju z zaznaczeniem pomyślnych i niepomyślnych rozwiązań w poszczególnych

stadiach rozwoju prezentuje poniższa tabela.

Tab. 1. Stadia rozwoju psychospołecznego według Eriksona. Stadia odnoszące się do
dzieciństwa zostały pominięte.
Kryzysy

życiowe

Pomy

ślne rozwiązanie

Niepomy

ślne rozwiązanie

Dorastanie (12-18 lat)
Tożsamość – rozproszenie
ról
Młody człowiek poszukuje
spójnej tożsamości osobowej
i zawodowej

Ujmowanie siebie w kategoriach
spójnej i zintegrowanej
osobowości z ukształtowanym
poczuciem tożsamości

Zagubienie w kwestii własnej
tożsamości

Wczesna dorosłość (20-30
lat)
Intymność – samotność
Człowiek poszukuje bliskich
i trwałych związków z
innymi, szczególnie
partnerem odmiennej płci

Umiejętność przeżywania
miłości i oddania w stosunku do
innych

Samotność, pozbawione treści
związki z innymi

Średnia dorosłość (40-64)
Produktywność – stagnacja
Jednostka poszukuje
adekwatnych dla siebie form
produktywności i twórczości,
jak również własnego wkładu
do społeczeństwa jako całości

Zdolność do opieki i troski o
innych w szerokim tych słów
znaczeniu

Brak rozwoju; nuda i nadmierna
troska o siebie samego

Późna dorosłość (65 +)
Integracja – rozpacz
Jednostka dokonuje bilansu i
oceny swoich osiągnięć w
życiu

Poczucie satysfakcji z własnego
życia i dokonań; akceptacja
śmierci

Żal z powodu błędów
życiowych i straconych szans;
lęk przed śmiercią

Źródło: A. Birch, T. Malim, Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do
dorosłości. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 132.

W dalszej refleksji będziemy odwoływać się do tych dwóch koncepcji

teoretycznych. Po przeanalizowaniu najważniejszych cech charakterystycznych

poszczególnych stadiów rozwojowych zostaną wskazane najbardziej kluczowe

4

momenty życia dorosłego w odniesieniu do możliwości jakie niesie ze sobą formacja

ludzka, w tym religijna.

Czas dorastania jest jednym z najtrudniejszych etapów w całym życiu

człowieka. Doświadczany kryzys w tym okresie przewyższa w swojej głębi i zasięgu

wszystkie inne związane z rozwojem w ciągu całego życia, a świadomość zadań

egzystencjalnych jakie widzi przed sobą dorastający dorosły, często wydaje mu się

ponad jego siły. Tutaj upatruje się u wielu młodych ludzi chęć pozostania dzieckiem,

zatrzymania czasu. Syndrom „Piotrusia Pana” wcale nie jest taką rzadkością, jakby się

wydawało. Brak odpowiedzialności za podejmowane zadania i bliskie osoby, zdaje się

potwierdzać jego obecność. W świecie Piotrusia Pana nie ma konsekwencji ani

trwałych zobowiązań. Kiedy znudzi się zabawą, chciałby wrócić do matki, gdzie nie

trzeba ponosić konsekwencji za nic, bo matka weźmie je na siebie, a od partnerki –

żony – będzie oczekiwał zachowań podobnych. Budowanie trwałych relacji z ludźmi

staje się trudne, wręcz niemożliwe. Nawet Wendy (postać z bajki Piotruś Pan) nie

wytrzymała z Piotrusiem. O ile męski „syndrom Piotrusia Pana” ma swoje źródło w

niedojrzałości i wygodzie, to jego żeńska wersja znajduje raczej uzasadnienie w

towarzyszącym kobiecie lęku, że zostanie sama. W tym lęku najczęściej popełnia błędy

związane z wyborem partnera, wybierając najczęściej niedojrzałego, iluzorycznie

zaspakającego emocjonalne potrzeby kobiety nie radzącej sobie z bagażem własnych,

wcześniejszych doświadczeń. Wybiera słabszego, mniej dojrzałego od siebie partnera,

by być mu matką.

4

Opisana wcześniej dynamika zachowania związana jest z odczuwanym

kryzysem dojrzewania i towarzyszących mu prób zbudowania własnej, niezależnej

tożsamości na nowo. Integralne i spójne jej ukształtowanie jest istotnym i niezbędnym

warunkiem przyjęcia i podjęcia ról dorosłego człowieka. Bardzo często, zdaniem

Eriksona, towarzyszący temu kryzysowi tzw. zamęt tożsamościowy ma swoje

przyczyny w otoczeniu społecznym. Polegają one na zbyt wczesnym i nieadekwatnym

do psychospołecznego rozwoju młodego człowieka obciążaniu go obowiązkami i

odpowiedzialnością, której nie jest w stanie przyjąć.

5

Bardzo ważną zatem zdaje się być

jakość jego otoczenia, czy jeśli chcemy, wspólnoty w której dorasta młody człowiek.

Cechą takiego środowiska winno być stworzenie młodej osobie odpowiednich

4

D. Kiley, Syndrom Piotrusia Pana. O mężczyznach, którzy nigdy nie dorastają, Santorski & Co,

Warszawa 2007.

5

M. Opoczyńska, Moratorium psychospołeczne - szansa czy zagrożenie dla rozwoju. W: Gałdowa A.

(red.), Wybrane zagadnienia z psychologii osobowości. Uniwersytet Jagielloński. Kraków 1995.

5

warunków do podjęcia odpowiedzialności za własne życie, wypracowanie

zdystansowanej oceny samego siebie, określenie indywidualnych celów życiowych oraz

pozytywne podejście do autorytetów. Skutkiem pozytywnego rozwiązania tego napięcia

będzie ukształtowanie się cnoty, którą Erikson nazwał wiernością i została przez niego

opisana jako „zdolność dotrzymywania swobodnie przyjętych przez siebie zobowiązań

wbrew nieuniknionym sprzecznościom systemów wartości”.

6

Między 17. a 22. rokiem życia obserwujemy okres przejścia do wczesnej

dorosłości. Charakteryzuje się on głównie poszukiwaniem i zdobywaniem niezależności

i samodzielności. Młody człowiek definiuje swoje cele życiowe, aspiracje i określa

najważniejsze zadania życiowe. Zwiększa się jego potencjał intelektualny i poznawczy.

Obserwuje się szczyt możliwości pamięciowych, które jednak w okresie środkowym

dorosłości pogarszają się.

7

Zaczyna poważnie traktować drugą płeć postrzeganą jako

potencjalnego współtowarzysza swoich planów życiowych, w tym założenia rodziny. W

tym czasie najczęściej też dochodzi do opuszczenia gniazda rodzinnego i zdefiniowania

na nowo relacji z rodzicami. Związane jest to z podjęciem studiów lub pracy poza

dotychczasowym miejscem zamieszkania. Następuje powolne i systematyczne

wchodzenie w świat dorosłych. Realizowane są dwa główne zadania tego okresu:

podjęcie pracy zawodowej i zawarcie małżeństwa. Od chwili założenia rodziny, praca

staje się czymś więcej niż zwykłym zarobkiem. W pracy zawodowej dwudziestolatek

postrzega możliwość zademonstrowania swoich kompetencji i uznania społecznego.

Aktywność zawodowa jest swojego rodzaju pomostem między światem dorastającej

młodzieży a światem dorosłych. I chociaż możliwości zarobkowe młodzieży w tym

okresie nie są duże, to jednak w tym to obszarze spotykają się silna motywacja młodych

oraz doświadczenie i umiejętności dorosłych. Ponadto Levinson wskazuje jeszcze

dodatkowo na dwa zadania rozwojowe tego wieku. Pierwsze dotyczy doświadczenia

konfrontacji własnych możliwości, marzeń i kompetencji z rzeczywistością oraz

wstępnej weryfikacji realnych planów dotyczących własnej przyszłości. Natomiast

drugie zadanie odnosi się do tworzenia relacji z osobą dorosłą (autorytetem), która staje

się doradcą, czy swojego rodzaju mentorem.

8

Wskutek młodzieńczej konfrontacji z

rzeczywistością, w życiu młodego dorosłego pojawia się pierwszy konflikt. Dotyczy on

napięcia między zdobytą niedawno niezależnością a oczekiwaniami społecznymi

6

E. Erikson, Insight and responsability. W.W. Horton, New York 1964, s. 125.

7

H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004.

8

D. J. Levinson, A conception of adult development. “American Psychologist”, 41 (1) 1986, 3-13.

6

związanymi z przyjęciem określonych ról społecznych, rodzinnych i sąsiedzkich.

Młody człowiek często postrzega te oczekiwania jako zniewalające uwikłanie w rutynę

codziennego życia. Próby rozwiązanie tego konfliktu dają się określić na swoistym

kontinuum od rezygnacji z osobistej niezależności i pełnego włączenia się w stabilną

strukturę społeczną po długotrwałą i energiczną obronę własnej niezależności.

9

Przejście w lata trzydzieste związane jest z wstępnym podsumowaniem

dotychczasowych osiągnięć, realizacji marzeń i dokonanych wyborów. Nierzadko

ocena ta wywołuje kryzys związany z nie zawsze zrealizowanymi pragnieniami i

niezadowoleniem z dotychczasowej sytuacji. Wkraczanie w szczytowy okres wczesnej

dorosłości związane jest zatem z uświadomieniem sobie odpowiedzialności za

dokonywane wybory. W kulminacyjnym okresie wczesnej dorosłości, która przypada

na okres między 33. a 40. rokiem życia zwiększają się wymagania ze strony środowiska

pracy, rodziny i społeczeństwa. Dominują w tym czasie zwiększony wysiłek oraz

intencjonalność działania ukierunkowanego na osiąganie sukcesów. Dorosły przyjmuje

postawę przyszłościową oraz samorealizacji rozumianą zarówno subiektywnie, jak i

zgodnie z wzorcami kulturowymi. Zwiększa się chęć dominacji w środowisku, bycia

autorytetem dla innych, pokazania się jako indywidualność niezależna od zakazów i

nakazów społecznych. Najważniejsze staje się kryterium pozostawania w zgodzie z

własnymi pragnieniami i wartościami.

10

Ma to ogromne znaczenia dla budowania

własnej stabilności i wysokiej samooceny, co z kolei nie pozostaje obojętnym w

kreowaniu pozytywnych przyszłych wzorców ojca/matki dla własnych dzieci. Odbywa

się to wszystko w oparciu o bogactwo tradycji wielu pokoleń, kultury i specyficznej

interpretacji jaka dokonuje się w psychice młodego dorosłego z uwzględnieniem jego

wartości, przekonań i podjętych już wcześniej decyzji.

11

Przedstawiona charakterystyka omawianego okresu nie zawsze przebiega tak idealnie.

„Levinson wyodrębnił pięć typów reakcji i przeżywania w tym kulminacyjnym okresie

życia:

a)

postęp w ramach stabilnej struktury życiowej i praca w kierunku osiągania

swoich celów;

9

L. Miś, Ery i fazy w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona. W: P. Socha (red.),

Duchowy rozwój człowieka. Fazy życia, osobowość, wiara, religijność. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2000.

10

D. J. Levinson, A conception of adult development. “American Psychologist”, 41 (1) 1986, 3-13.

11

B. Ziółkowska, Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpoznać potencjał młodych dorosłych. W: A.

Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2005, 423468.

7

b)

doświadczenie niepowodzenia i brak sukcesów w ramach ustabilizowanego

życia;

c)

ukształtowanie stabilnej formy życia w okresie wczesnych lat trzydziestych i

próby zmiany tej sytuacji poprzez wytwarzanie nowych struktur w środkowym i

końcowym okresie lat trzydziestych;

d)

doświadczanie zmian wynikających z awansów (w pracy, życiu publicznym) i

postępów na rożnych polach życiowej aktywności;

e)

niezdolność do wytworzenia stabilności w tym okresie życia”.

12

Ewentualne trudności powodowane są między innymi przedłużającym się okresem

wchodzenia w dorosłość, migracją zarobkową i naukową oraz tworzeniem się nowych

wzorców kulturowych, takich jak na przykład moda na bycie singlem czy deprecjacja

życia rodzinnego.

W pewnym momencie jednak młody dorosły uświadamia sobie, że osiągnął już to,

co mógł osiągnąć. Następuje przejście do wieku średniego, nazywanego również

środkową fazą dorosłości, która trwa od 45. do 65. roku życia. Ten przełomowy punkt

powoli wprowadza dorosłego w czas myślenia już o sobie w kategoriach przeszłości.

Obserwuje się spadek sił witalnych, powolne wyłączanie się z podstawowego nurtu

działania i bilansowanie treści swojego życia. W ten sposób dorosły wchodzi w czas

czekania na kres swojego życia. Jest to jednak oczekiwanie dynamiczne, trwające

najdłużej w całym rozwoju człowieka, gdzie dorosły realizuje nabyte wcześniej

kompetencje i pełni wypracowane przez siebie role społeczne. Oczywiście, jakość tych

ról, uzależniona jest od indywidualnej kondycji, zdrowia fizycznego oraz psychicznego,

a także od ostatecznej oceny własnego życiowego bilansu. Największy wpływ na jakość

przeżywanie tego okresu ma aktywność własna podmiotu. Dorosły bowiem już nie

podlega tak radykalnym zmianom fizycznym czy środowiskowym jak w przypadku

dzieciństwa czy późnej starości.

13

W okresie przejściowym do środkowego okresu dorosłości (lata 40-45) bardzo

ważne znaczenie ma integracja przeciwstawnych tendencji i „zintegrowanie

przeciwstawnych biegunów: Młody/Stary, Destrukcyjny/Twórczy, Męski/Kobiecy oraz

12

L. Miś, Ery i fazy w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona. W: P. Socha (red.),

Duchowy rozwój człowieka. Fazy życia, osobowość, wiara, religijność. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 54.

13

K. Appelt, Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać potencjał dojrzałych dorosłych?. W: A.

Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2005, 501-552.

8

Przywiązany/Oddzielony”.

14

Zgodnie z teorią Levinsona dochodzi w tym okresie do

powstawania nowej równowagi między wskazanymi powyżej aspektami egzystencji

ludzkiej. I tak obserwuje się powolną akceptację własnego przemijania. Młodzieńcza

wyobraźnia i witalność integrowana jest z refleksyjnością i stabilnością. Sprzyja to

naturalnej twórczości, gdzie wykorzystywana jest młodzieńcza fantazja i chęć

niszczenia wszystkiego, co nie jest po myśli młodego człowieka. Również cechy męskie

u mężczyzn wzbogacają się o nowe, stereotypowo przypisywane kobietom, takie jak

opiekuńczość, łagodność i wyrozumiałość. Kobiety natomiast zaczynają w tym wieku

przejawiać silę, agresję i niezależność. Świadome swych ambicji zaczynają je

konsekwentnie realizować. Ostatnia para przeciwstawnych tendencji związana jest z

realizacją swoich celów z wykorzystaniem możliwości jakie daje świat zewnętrzny

(Przywiązany) bądź też na odrzuceniu realnych możliwości otoczenia i skupieniu się na

własnych wewnętrznych zasobach takich jak fantazja czy wyobraźnia. Od sposobu

postrzegania siebie i zachodzących procesów integracyjnych będzie zależała

indywidualna interpretacja wieku średniego, która albo będzie optymistyczna,

nastawiona na dalszy konsekwentny rozwój, albo będziemy obserwować „kryzys wieku

średniego”.

15

Właśnie ten rodzaj kryzysu najczęściej prowadzi do rozwodów, depresji,

alkoholizmu, frustracji i wycofania się. Nierzadko, w obecnej sytuacji gospodarczej

potęgowany jest on przez utratę pracy lub przymusowe, wcześniejsze przejście na

emeryturę, co w rzeczywistości naszego kraju prowadzi często do zubożenia i

marginalizacji. Trzeba jednak pamiętać, że ten kryzys, jeśli przeprowadzony wstępny

bilans daje wynik negatywny, daje możliwość dokonania bardzo ważnych zmian w

swoim życiu. Osoba dysponuje jeszcze wystarczającym potencjałem fizycznym i

psychicznym, by podjąć odpowiednie działania, które w przyszłości doprowadzą go do

poczucia satysfakcji życiowej i integralności w kolejnym etapie dorosłości. Jeśli

natomiast bilans jest pozytywny, następuje kontynuacja obranej wcześniej

satysfakcjonującej drogi życiowej, przeżywania pełni życia.

16

Wiek średni rozpoczynający się około 45 roku życia charakteryzuje się bardziej

spójnymi, niż było to dotychczas, przeżyciami i doznaniami z poczuciem własnej

14

L. Miś, Ery i fazy w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona. W: P. Socha (red.),

Duchowy rozwój człowieka. Fazy życia, osobowość, wiara, religijność. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 54.

15

P. Oleś, Psychologia przełomu połowy życia. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2000.

16

K. Appelt, Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać potencjał dojrzałych dorosłych?. W: A.

Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2005, 501-552.

9

tożsamości. Sprzyjają temu optymalne osiągnięcia zawodowe, satysfakcja z życia

rodzinnego i małżeńskiego. Powoli jednak dorośli rodzice przygotowuję się do

zaakceptowania uniezależniania się od nich własnych dzieci. Dzieci opuszczają dom

rodzinny, a tym samym rodzice mają więcej czasu dla siebie. Rola rodzica przestaje już

być najważniejszą jaką spełnia dorosły. Zjawisko „pustego gniazda” łatwiej jest

przeżywane przez rodziny wielodzietne i wielopokoleniowe, gdzie rodzice angażują się

stopniowo w wychowanie wnuków. Zauważa się, że kobiety w porównaniu z

mężczyznami trudniej znoszą opuszczenia gniazda rodzinnego przez dzieci. Mężczyźni

natomiast w tym czasie próbują wynagrodzić swój wcześniejszy brak zaangażowania i

opiekuńczości w wychowanie dzieci poprzez nadmierne zaangażowanie w sprawy

dorosłych dzieci, co często spotyka się z odrzuceniem tego rodzaju więzi i prowadzi do

frustracji i deprywacji.

17

Przy prawidłowym jednak rozwoju relacji rodzinnych,

większość kobiet upatruje w tej sytuacji również szansę dla siebie, angażują się w nowe

inicjatywy społeczne, umożliwiające im dalszy osobisty rozwój. Przy pozytywnej

ocenie życia własnych dzieci i ich wejścia w świat dorosłych (praca, trwałe związki

emocjonalne, stabilna rodzina), zwiększa się również pozytywny obraz siebie i poczucie

akceptacji samych rodziców oraz pozytywna ocena wypełnienia dobrze swoich

obowiązków rodzicielskich w przeszłości.

18

W naszej kulturze założenie rodziny i

wychowanie dobrze własnych dzieci postrzegane jest jako najważniejszy obowiązek

okresu dorosłego. Tutaj upatruje się tej ogromnej energii, która reguluje następne lata

człowieka dorosłego. Towarzyszy temu poczucie spełnienia i deklarowana często

gotowość odejścia z dumą, że wykonało się dobrze życiowe obowiązki.

Do najważniejszych zdań dorosłych rodziców w środkowej fazie dorosłości

należą: zaakceptowanie dorastania własnych dzieci, ich decyzji i niezależności;

wypracowanie nowej jakości relacji rodzic – dziecko; wspieranie dzieci w ich nowych

rolach, akceptacja związków partnerskich swoich dzieci oraz co nie jest bez znaczenia,

uczenie się proszenia i korzystania z pomocy udzielanej przez dzieci.

Natomiast w odniesieniu do towarzyszenia starzejącym się rodzicom jawią się

następujące zadania: zaakceptowanie ich pogarszającego się stanu zdrowia, udzielania

17

L. Miś, Ery i fazy w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona. W: P. Socha (red.),

Duchowy rozwój człowieka. Fazy życia, osobowość, wiara, religijność. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2000.

18

C. Ryff, M. Seltzer, The parental experience in midlife. University of Chicago Press, Chicago 1996.

10

wsparcia duchowego i materialnego, opiekowanie się nimi oraz w sytuacji ich śmierci

pogodzenie się z ich stratą i przepracowanie żałoby.

19

Istotną zatem kwestią będzie znalezienie równowagi między siłami i czasem

poświęcanym wspieraniu młodszego pokolenia oraz opiekowaniu się żyjącymi jeszcze,

a wymagającymi większej opieki własnymi rodzicami a troską o siebie.

20

Odnalezienie

tej równowagi daje szansę pełnego rozwoju siebie. Nie można bowiem dawać czegoś z

siebie, jeśli się samemu tego nie posiada. Troska o własny rozwój daje potencjał do

dawania siebie innym.

Najważniejszą cnotą jaka kształtuje się w tym czasie według Eriksona to

opiekuńczość, która jest „… powiększającą się troską o to, co stworzyła miłość,

konieczność lub przypadek; przezwycięża ona ambiwalencję związaną z obowiązkiem

przyjętym na stałe”.

21

Opiekuńczość ta będzie wyrażała się w podejmowaniu opieki nad

bliskimi osobami, ale również w odniesieniu do głoszonych idei, wartości i zdobyczy

kultury. W tym sensie osoby, które nie założyły własnej rodziny, mogą również

realizować tę cnotę.

Lata pięćdziesiąte związane są z odczuwaną niezdolnością do wprowadzenia

zmian, w tych obszarach, które oszacowane zostały jako niezadowalające.

Przedefiniowanie własnego życia w tym czasie wymaga bowiem znacznej odwagi i

rezygnacji z dotychczasowych schematów. Niekiedy, na skutek uwarunkowań

osobowościowych i sytuacji zewnętrznej osoby nie odczuwają potrzeby zmian i godzą

się na stagnację i powolną frustrację połączoną z rezygnacją. Czasem też osoba wkłada

wiele wysiłków w utrzymanie dotychczas zdobytych pozycji zawodowych i

społecznych.

22

Ostatni etap, kulminacja wieku średniego, to czas cieszenia się wcześniej

zdobytymi osiągnięciami i rodziną. To czas integracji aktywności, zabiegów i planów z

wcześniejszych lat i podporządkowania im aktualnego potencjału fizycznego,

intelektualnego i społecznego. E. Erikson mówi wręcz o okresie Produktywności

(Generatywności), która obejmuje poza zdolnością do prokreacji również zdolność

tworzenia nowych idei, wytworów materialnych, ale i samego siebie w rozumieniu

19

K. Appelt, Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać potencjał dojrzałych dorosłych?. W: A.

Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2005, 501-552.

20

H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004.

21

E. Erikson, Insight and responsability. W.W. Horton, New York 1964, s. 131.

22

L. Miś, Ery i fazy w życiu człowieka dorosłego w ujęciu Daniela J. Levinsona. W: P. Socha (red.),

Duchowy rozwój człowieka. Fazy życia, osobowość, wiara, religijność. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2000.

11

rozwoju własnej tożsamości społecznej.

23

Generatywność dotyczy również umiejętności

przekazywania własnego dziedzictwa, kultury, tradycji rodzinnych, wiedzy i koncepcji

świata młodszym pokoleniom w szerokim rozumieniu tego znaczenia, nie tylko

własnym dzieciom.

W ostatnich latach jednak, uważany do tej pory czas dorosłości za najbardziej

stabilny, na skutek dynamicznych zmian na wszystkich poziomach życia społecznego i

związanej z nimi labilności, przeżywa swoisty okres perturbacji. Labilny kontekst

społeczny

wymusza

określone

zmiany

również

w

życiu jednostek. Do

charakterystycznych cech labilności należą różnorodność i krótkotrwałość wszelkiego

rodzaju ofert (np. rynkowych, towarzyskich), koncentracja na teraźniejszości i brak

możliwości konstruowania i realizowania długofalowych celów. Teraźniejszość nabiera

najważniejszego znaczenia w systemie regulacyjnym jednostki. Wydaje się, że o

wartości i przydatności społecznej człowieka świadczy to, co i ile może dać

społeczeństwu w aktualnej chwili. Wiele dotychczasowych wartości i zasobów

społecznych straciło swoją ważność. Nowego znaczenia nabierają niezauważane i

niedoceniane do tej pory umiejętności i zasoby. Wykształcenie, zdolność posługiwania

się technologiami informatycznymi oraz wiek nabierają innego prestiżu niż było to

dotychczas. Zmienia się również znaczenie istniejących różnic między pokoleniami. W

niektórych sferach życia społecznego, dzieci stają się nauczycielami rodziców i

dziadków. Wystarczy tutaj przywołać chociażby Internet, obsługę telefonów

komórkowych, bankomatów czy komputerów. Podobnie ma się z tradycyjnymi

wzorcami kulturowymi, które w społeczeństwie transformacyjnym tracą już na

znaczeniu. Zmniejsza się poczucie tożsamości grupowej, a następuje indywidualizacja

tożsamości. Trzeba jednak pamiętać, że owszem, nowoczesne wzorce stają się

atrakcyjne, ale niosą ze sobą również ryzyko chaosu i degradacji jednostki. Pojawia się

zatem ważne zadanie rozwoje polegające na dojrzałym radzeniu sobie ze zmianami.

Będzie ono polegało na znalezieniu złotego środka między stagnacją czyli uporczywym

oporze wobec wszystkiego co nowe a bezkrytycznym poddawaniu się wszelkim

nowościom. Będzie to twórcza adaptacja.

24

W ten sposób łatwiej będzie przejść osobie

dorosłej do następnego okresu, fazy końcowej dorosłości. Według E. Eriksona i D.

Levinsona rozpoczyna się ona po 65. roku życia. Jednostka stoi przed ważnym

23

E. Erikson, Dopełniony cykl życia. Rebis, Poznań 2002.

24

K. Appelt, Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać potencjał dojrzałych dorosłych?. W: A.

Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2005, 501-552.

12

zadaniem ostatecznej integracji całego swojego życia. Chociaż potrzeba integralności i

spójności towarzyszy człowiekowi we wszystkich jego stadiach rozwojowych, to tym

razem nabiera ona szczególnego znaczenia. W przypadku pozytywnego bilansu

jednostka odczuwa poczucie satysfakcji z własnego życia i dokonań. W przeciwnym

razie czuje rozpacz, żal z powodu popełnionych błędów i straconych szans. Rozpacz

niesie ze sobą niemożność zaakceptowania faktu, że na tym jednym, jedynym życiu już

dobiegającym końca, kończy się cała egzystencja i możliwość zaczęcia od nowa.

Takiemu stanowi towarzyszy niekiedy również pogarda dla innych i odrzucenie ich

obecności. Warto w tym miejscu przedstawić syntetyczne zestawienie przejawów

poczucia integralności i poczucia rozpaczy w okresie później dorosłości. Posłużyć może

ono nie tylko do diagnozy pewnych stanów emocjonalnych towarzyszących osobom na

tym etapie rozwoju, ale przede wszystkim osobom starszym do zrozumienia samych

siebie.

Tab. 3. Przejawy poczucia integralności oraz poczucia rozpaczy w okresie późnej dorosłości

Przejawy poczucia integralno

ści

Przejawy poczucia rozpaczy

Poczucie wewnętrznej spójności, ładu i
harmonii

Poczucie chaosu, przypadkowości i
doraźności wszelkich zdarzeń

Życzliwe, pełne troski i akceptacji odnoszenie
się do innych osób, wysokie poczucie własnej
wartości

Pogardliwy stosunek wobec innych i wobec
samego siebie, niskie poczucie własnej
wartości

Zadowolenie z aktualnego życia, z tego co
niesie każdy nowy dzień

Niezadowolenie z życia, duży krytycyzm
wobec rzeczywistości, tendencja do
narzekania i zrzędliwości

Pozytywny bilans własnego przeszłego życia

Poczucie niespełnienia, poczucie fiaska
odniesionego w życiu

Pogodzenie się z faktem nieuchronnej śmierci

Dojmujący lęk przed śmiercią, rozpacz,
unikanie rozmów o tym

Otwartość na innowacje, ciekawość wobec
świata, zainteresowanie nowinkami i
technicznymi udogodnieniami

Niewiara w to, że warto podejmować próby
dokonania istotnych zmian w swoim życiu,
przekonanie, że zostało już zbyt mało czasu,
by zaczynać cokolwiek od nowa

Chęć dzielenia się własnymi przemyśleniami i
doświadczeniem z osobami młodszymi, w
tym z pokoleniem własnych dzieci i wnuków

Poczucie winy w kontakcie z dziećmi i
wnukami, przekonanie, że jest się zbyt
absorbującym dla innych i ograniczanie lub
unikanie kontaktu z nimi

Gotowość do kontaktu z ludźmi w różnym
wieku, dążenie do kontaktu z osobami
młodszymi

Preferowanie kontaktów z ludźmi w swoim
wieku, unikanie kontaktów z osobami
młodszymi

Źródło: A. Brzezińska, Sz. Hejmanowski, Okres późnej dorosłości. Jak rozpoznać ryzyka I jak
pomagać. W: A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 633.

13

W integralności osoba umieszcza całą swoją historię życia, wszystkie swoje

dokonania, ale również w sposób przyjazny i akceptujący wszystkie osoby, które w

jakieś mierze i z różną intensywnością, towarzyszyły jej w życiu. To zwyczajowo

przyjęty czas charakteryzujący się mądrością, która nie jest stronnicza, interesuje się

życiem ze świadomością jego ograniczoności w postaci śmierci.

25

Erikson stwierdza, że

taka mądrość to „zainteresowanie życiem samym w sobie, w obliczu samej śmierci”.

26

Pojawiają się pytania o sens życia, śmierć i tego co po śmierci. Odpowiedzi najczęściej

są poszukiwane w obszarze religii, sztuki, literatury i polityki. Ponieważ życie religijne

najczęściej w tym okresie jest swoistą kontynuacją zaangażowania z poprzednich

okresów rozwojowych, głownie adolescencji, religia nie zawsze dostarcza gotowych

odpowiedzi na pojawiające się dylematy tego etapu.

Termin „religia” zawiera w sobie dwa aspekty: pierwszy odnoszący się do

zbioru prawd, nakazów i zakazów regulujących stosunek pomiędzy człowiekiem i

Bogiem oraz drugi określający osobiste ustosunkowanie się do systemu prawd, przy

zaangażowaniu całej osobowości, nazywany również „religijnością” czy „duchowością”

osoby.

Najlepszym rozwiązaniem służącym funkcjonowaniu psychospołecznemu osoby

w późnej dorosłości jest połączenie religii rozumianej jako podtrzymywanie tradycji i

stosowanie zasad i duchowości, definiowanej jako próbę wglądu w całość istoty życia,

czasem mimo sprzeczności obecnych w przeszłości, przy jednoczesnym utrzymaniu

wcześniejszych zobowiązań i dyscypliny.

Potwierdzają to również badania P. Wink i

M. Dill w których religijność wykazuje istotne statystycznie związki z dobrym

samopoczuciem, którego źródłem są pozytywne relacje z innymi ludźmi. Duchowość z

kolei wysoko koreluje z kreatywnością i zaangażowaniem w wszelkiego rodzaju

aktywności, która rozwija wiedzę i mądrość.

27

W tym okresie dorosły staje również przed bardzo ważnym zadaniem

rozwojowym polegającym na wypracowaniu elastycznej równowagi między tym co

młode i sprawne a starością wiążąca się z niesprawnością, osłabieniem i podatnością na

choroby. Również przejście na emeryturę, często łączące się utratą poczucia własnej

wartości i obniżeniem poziomu życia wymaga przedefiniowania sposobu myślenia,

obrazu siebie i poszukanie interesującego zajęcia. Akceptacja nowej roli społecznej

25

E. Erikson, Identity: Youth and crisis. W.W. Norton, New York 1968.

26

Za: J. Janiszewska-Rain, Okres późnej dorosłości. Jak rozeznać potencjał ludzi w podeszłym wieku? W:

A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2005, s. 607.

27

P. Wink, M. Dillon, Religiousness, spirituality, and psychosocial functioning in late adulthood:

findings from longitudinal study. “Psychology and Aging”, 2003 18 (4), 916-924.

14

(emeryta, seniora, babci, dziadka) wymaga odpowiedniej motywacji i poczucia własnej

godności. Negatywne rozwiązanie tego zadania rozwojowego może prowadzić nawet

do wykluczenia społecznego.

W okresie późnej dorosłości, osoba zmuszona jest konfrontować się z wyraźnie

zawężającą się koncentracją na chorobach i cierpieniu. Ograniczeniu ulega przestrzeń

fizyczna, społeczna i psychiczna. Uszczuplają się kontakty towarzyskie, pojawiają się

problemy z pamięcią, ze słuchem, odpornością organizmu. Znaczna niepełnosprawność

fizyczna może prowadzić do utraty sensu życia i jego znaczenia, a deficyt procesów

psychicznych do zaburzeń postrzegania rzeczywistości.

28

W tym miejscu należy

przywołać znaną w literaturze teorię autorstwa Kleemeiera tak zwanego krańcowego

spadku lub śmiertelnego spadku. Zgodnie z tą teorią na pięć – siedem lat przed śmiercią

(niekiedy czas ten skraca się do kilku miesięcy) obserwuje się nagły spadek sprawności

intelektualnej. O ile sprawność fizyczna obniża się wraz z wiekiem w sposób powolny i

stopniowy, to sprawność poznawcza (szybkość reakcji, pamięć epizodyczna) ulega

nagłemu pogorszeniu się na kilka lat przed śmiercią. Można zatem przyjąć, że nagłe

pogorszenie się kompetencji intelektualnych osoby starszej, zapowiada jej śmierć w

dość szybkim czasie.

29

Tezę te potwierdziły również rezultaty badań innych autorów.

30

Dodatkowo osoba w tym wieku musi konfrontować się z dość negatywnym

stereotypem społecznym i związanym z nim niechęcią do osób starszych, spowodowaną

chociażby tym, że współczesna kultura preferuje raczej określenia „zdrowy, silny,

młody, ładny” niż „stary”, „niedołężny”, „rencista” czy „emeryt”. Trzeba jednak

zauważyć, że w niektórych środowiskach obserwuje się również pozytywny obraz

starości związany z możliwościami czasowymi osób starszych, zasłużonym

odpoczynkiem czy też, zwłaszcza w krajach zachodnich, pewną niezależnością

finansową. W ten sposób osoba starsza doświadcza swoistej ambiwalencji między

doświadczanym na przemian pozytywnym i negatywnym obrazem samej siebie.

Dotykając ważnego zagadnienia obrazu samego siebie i jego konsekwencji dla

własnego psychicznego dobrostanu należy pamiętać, że „Jeżeli ktoś ma czarny obraz

późnej dorosłości (starości), niczego się po tym okresie nie spodziewa, nie jest on dla

niego obietnicą, to każdy okres życia, który będzie akurat przeżywał będzie zabarwiony

28

P. Abramczyk, Medyczne aspekty starzenia się. W: Franczak K. (red.), Dialog pokoleń. Studium

interdyscyplinarne. Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2007, 36-48.

29

R. W. Kleemeier, Intellectual changes in the senium. “Proceedings of the Social Statistics Section of

the American Statistical Association”, 1962 (1), s. 290-295.

30

I. Stuart-Hamilton, Psychologia starzenia się. Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań 2006.

15

na czarno, odcieniem desperacji, rozpaczy. Jeżeli natomiast późną dorosłość widzi się

jako mogącą przynieść nowe doświadczenia, jeżeli ma się pragnienie przeżycia także w

tym okresie czegoś ekscytującego, to wtedy ma się poczucie swobody w każdym

wcześniejszym okresie życia, umożliwiające doświadczenie tego, co wokół nas, w

sposób bezpieczny, pełen zaufania i akceptowany przez siebie i innych”.

31

Dzięki postępom medycyny i stopniowej poprawie jakości życia osoby w późnej

dorosłości utrzymują w znacznej większości swoją aktywność, rzucając wyzwanie

czasowi. Środek ciężkości aktywności własnej przesuwa się jednak na osobiste życie

wewnętrzne i towarzyszące mu procesy. D. Levinson aktywność wewnętrzną seniorów

charakteryzuje w ten sposób: "Osiąga on (ona) swoje najsilniejsze zaangażowanie w

self. To, co jest teraz ważne, to ostateczne poczucie czym jest życie, "widok z mostu"

na końcu cyklu życiowego. Na końcu ma on tylko self i kluczowe wewnętrzne postacie,

które powołało ono do życia. Musi w końcu "dojść do porozumienia" z self, poznać je i

pokochać, oraz być gotowym zrezygnować z niego".

32

Niewątpliwie wielka pomocą osobie starszej w tym względzie służy właściwy

temu wiekowi dystans do życia będący wynikiem społecznej i emocjonalnej dojrzałości.

Poza kilkoma wyjątkami (choroba ukochanej osoby lub jej śmierć) obserwowana jest u

osób starszych zmniejszona siła reakcji autonomicznego układu nerwowego na bodźce

zewnętrzne, chociaż sama zdolność subiektywnego odczuwania emocji oraz reagowania

nie zmniejsza się. Jest to zgodne z teorią selektywności społeczno-emocjonalnej, która

mówi, że zdolność do regulacji jakości emocji zwiększa się z wiekiem. W miarę upływu

czasu swojego życia ludzie mają tendencję do skupiania się na doświadczeniach

pozytywnych emocjonalnie. I chociaż w tym wieku nie brakuje im negatywnych

przeżyć (strata małżonka, przyjaciela, choroba, utrata zdrowia) to jednak właśnie ta

zdolność regulacyjna, stosowana świadomie, ale także i nieświadomie, pomaga

zachować im pogodę ducha i równowagę emocjonalną.

33

31

B. Newman, Ph. Newman, Development through life: A Psychosocial approach. The Dorsey Press,

Illinois, 1984, s. 503. Za: A. Brzezińska, Sz. Hejmanowski, Okres późnej dorosłości. Jak rozpoznać
ryzyka I jak pomagać. W: A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 629.

32

D. Levinson, The seasons of a man's life. New York: Ballantine; 1978. Za: J. D. Guy, Życie osobiste

psychoterapeuty. Znaczące wydarzenia życiowe. 9. Późna dorosłość. „Psychiatria i Psychoterapia”,
Czasopismo Internetowe Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, 2006; Tom 2, Numer 4: artykuł 2,

www.psychiatriapsychoterapia.pl/?a=articles_show&id=520

, uzyskano z sieci 21.01.2009.

33

J. Janiszewska-Rain, Okres późnej dorosłości. Jak rozeznać potencjał ludzi w podeszłym wieku? W: A.

Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2005, 591-662.

16

Tab. 2. Źródła pozytywnych i negatywnych emocji w okresie późnej dorosłości – teoria
selektywności społeczno-emocjonalnej.

Żródło: J. Janiszewska-Rain, Okres późnej dorosłości. Jak rozeznać potencjał ludzi w podeszłym wieku?
W: A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2005, s. 607.

Jest rzeczą zrozumiałą dlaczego relacje partnerskie i przyjacielskie są

największym, a nawet niezbędnym źródłem pozytywnych emocji. Osoba w późnej

dorosłości, podobnie jak w okresie niemowlęctwa jest zdana na inne osoby. Różnicę

stanowią większa świadomość tego co się dzieje wokół niej oraz możliwość wpływania

na te relacje. Dla kształtowania psychicznego dobrostanu osoby, ważne jest czy „czas i

świadomość człowieka wypełnione są czymś, czemu się poświęca, i czy może on mieć

poczucie, że mimo swojego wieku nadal żyje życiem wartościowym i samego siebie

godnym, jednym słowem, że nawet w podeszłych latach wewnętrznie realizuje siebie. I

nie jest ważne czy działania, które podejmuje przynoszą mu wymierną korzyść

materialną. Z psychologicznego punktu widzenia rozstrzyga i decyduje jedynie i

wyłącznie pytanie, czy w człowieku, obojętnie jak bardzo byłby już posunięty w latach,

to działanie budzi poczucie istnienia dla czegoś lub dla kogoś”.

34

34

V. E. Frankl, Psychoterapia dla każdego. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1978, s. 38.

Źródła emocji
pozytywnych

Źródła stresu i
negatywnych emocji

Choroby, utrata
sprawno

ści fizycznej

Ograniczenie
aktywności zawodowej

Utrata bliskich osób –
partnera, przyjaciół

EMOCJE

Sprawno

ść

fizyczna

Sukcesy
zawodowe

Relacje
partnerskie i
przyjacielskie

17

Powyższe stwierdzenie znajduje również potwierdzenie w badaniach

empirycznych. Wyniki badań przeprowadzonych przez A. Herzog’a ze swoimi

współpracownikami potwierdzają, że samopoczucie ludzi starszych związane było nie

tyle z ilością pracy, jaką wykonywali, ile z tym, czy praca, którą wykonywali, była tą,

którą chcieli wykonywać.

35

„Wewnętrzna wartość wszelkich zajęć polega (…) na tym,

że budzą one w starym człowieku przekonanie, że mimo swego wieku może on nadać

życiu jakiś sens”.

36

W tym kontekście jawi się jeszcze jeden obraz człowieka w późnej dorosłości

zaproponowany przez V. E. Frankla, twórcę i propagatora logoterapii. To obraz

człowieka wolnego, przekraczającego samego siebie, swoją przeszłość i skończoność.

W swojej wolności jest w stanie kreować swoje zachowania, dokonywać wyborów,

stawać się. Takie właśnie „stawanie się” jest możliwe dzięki dwom, wyjątkowym

zdolnościom ludzkim: zdolności do autodystansowania się i zdolności do

autotranscendecji. Zdolność do autodystansowania się polega na możliwości osoby

spojrzenia na świat i siebie niejako z zewnątrz. Osoba jest w stanie odnieść się do

własnych cech charakteru, predyspozycji psychicznych, schematów poznawczych, ale

także do własnej choroby i cierpienia.

37

Frankl powiedziałby, że „Człowiek ma

charakter, ale staje się osobą”. Może wybrać, jaką osobą chce zostać, stawać się.

Natomiast zdolność do autotranscendecji, która przejawia się w takich fenomenach jak

miłość i sumienie nie ukierunkowuje człowieka tylko na samego siebie, ale orientuje

go na konkretną realizację znaczących wartości, w tym miłości. Miłość – twierdzi

Frankl – jest najdoskonalszą formą doświadczenia transcendencji. Natomiast

autotranscendencja człowieka znajduje swoje adekwatne wyjaśnienie w fakcie, że osoba

ludzka poszukuje czegoś (kogoś), co istnieje poza człowiekiem, poszukuje Absolutu.

38

W tym miejscu warto przytoczyć mało znane stwierdzenie V.E. Frankla: „Albo

człowiek pojmuje siebie jako na obraz i podobieństwo Boga, albo degraduje się do

karykatury siebie samego”.

39

Przedstawiony obraz człowieka dorosłego stanowi wyzwanie dla psychologii,

pedagogiki i innych dziedzin zajmujących się praktycznie i teoretycznie zrozumieniem

35

A. R. Herzog, J. S. House, J. N. Morgan, Relation of work and retirement to health and well-being in

old age. “Psychology and Aging” 1991 (6), 202-211.

36

V. E. Frankl, Psychoterapia dla każdego. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1978, 36-37.

37

E. Fizzotti. Logoteoria: assunti antropologii. W: E. Fizzotti (red.), Chi ha un perché nella vita. Teoria

e pratica della logoterapia. LAS, Roma 1992, 17-48.

38

K. Franczak, Psychologiczny obraz starości widziany okiem W. E. Frankla. W: Franczak K. (red.),

Dialog pokoleń. Studium interdyscyplinarne. Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa, 2007, 49-63.

39

V.E. Frankl, Homo patiens. Soffrire con dignità. Queriniana, Brescia 1998, s. 113.

18

egzystencji ludzkiej. Niedowartościowany do niedawna w literaturze przedmiotu czas

dorosłości coraz bardziej znajduje właściwe sobie zainteresowanie. Nie jest to czas

stabilności czy nawet stagnacji, w którym nic się nie dzieje. Przedstawiona dynamika

rozwoju, przechodzenia różnych etapów oraz związanych z nimi potrzeb psychicznych i

duchowych uzasadnia konieczność kompetentnego towarzyszenia dorosłym nie tylko

przez psychologów, lekarzy, ale także kompetentnych duchownych zajmujących się

tymi płaszczyznami, których nie jest w stanie objąć lekarz czy psycholog. Cała sfera

religijności i duchowości, w miarę upływu lat i konieczności poszukiwania odpowiedzi

na wiele egzystencjalnych pytań staje się bardzo ważna i nieunikniona. Szczególnie

wrażliwymi momentami w rozwoju człowieka dorosłego są okresy przejściowe

(kryzysy), w których dorosły doświadcza kluczowych zmian związanych z naturalnymi

konsekwencjami podejmowanych decyzji. Wydaje się, że znajomość tej dynamiki jest

niezbędnym warunkiem mądrej i praktycznej troski o dojrzałość, integralność i spójność

osobowości człowieka dorosłego.

Prezentowany artykuł nie wyczerpuje całego bogactwa doświadczeń

psychicznych i duchowych człowieka dorosłego. Mamy jednak nadzieję, że będzie

pewnego rodzaju mapą, która poprowadzi czytelnika do dalszego, pogłębionego o

refleksję teoretyczną i własne praktyczne doświadczenie, studiowania fenomenu

człowieka dorosłego z jego wątpliwościami, potrzebami, ale również radościami,

sukcesami, a nade wszystko z codziennym wysiłkiem nadawania swojej egzystencji

sensu rozumianego ponadczasowo.

19

Bibliografia

White R. W., Live in Progress. Holt, Rinehart and Winston, New York 1975.

Brzezińska A. I., Jak myślimy o rozwoju człowieka? W: A. Brzezińska (red.),

Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2005, 5-19.

Levinson D., A conception of adult development. “American Psychologist” 1986, 41, 3–

13.

Carter B., McGoldrick M., Overview: The Changing Family Life Cycle: A Framework

for Family Therapy. W: B. Carter, M. McGoldrick (red.), The Changing Family
Life Cycle. Gardner, New York 1988, 3-28.

Birch A., Malim T, Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości.

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Bee H., Psychologia rozwoju człowieka. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004.

Appelt K., Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać potencjał dojrzałych dorosłych?.

W: A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, 501-552.

Oleś P., Psychologia przełomu połowy życia. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin

2000.

Erikson E., Insight and responsability. W.W. Horton, New York 1964.

Ryff C., Seltzer M., The parental experience in midlife. Univeristy of Chicago Press,

Chicago 1996.

Erikson E., Dopełniony cykl życia. Rebis, Poznań 2002.

Erikson E., Identity: Youth and crisis. W.W. Norton, New York 1968.

Levinson D., The seasons of a man's life. New York: Ballantine; 1978. Za: J. D.

Guy, Życie osobiste psychoterapeuty. Znaczące wydarzenia życiowe. 9. Późna
dorosłość. „Psychiatria i Psychoterapia”, Czasopismo Internetowe Polskiego
Towarzystwa Psychiatrycznego, 2006; Tom 2, Numer 4: artykuł 2,

www.psychiatriapsychoterapia.pl/?a=articles_show&id=520

, uzyskano z sieci

21.01.2009.

Abramczyk, Medyczne aspekty starzenia się. W: Franczak K. (red.), Dialog pokoleń.

Studium interdyscyplinarne. Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2007, 36-
48.

Kleemeier R W., Intellectual changes in the senium. “Proceedings of the Social

Statistics Section of the American Statistical Association”, 1962, (1), 290-295.

Janiszewska-Rain J., Okres późnej dorosłości. Jak rozeznać potencjał ludzi w podeszłym

wieku? W: A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, 591-662.

Wink P., Dillon M., Religiousness, spirituality, and psychosocial functioning in late

adulthood: findings from longitudinal study. “Psychology and Aging”, 2003, 18
(4), 916-924.

20

Newman B., Newman Ph., Development through life: A Psychosocial approach. The

Dorsey Press, Illinois, 1984.

Brzezińska A., Hejmanowski Sz., Okres późnej dorosłości. Jak rozpoznać ryzyka I jak

pomagać. W: A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka.

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, 623-664.

Frankl V. E., Psychoterapia dla każdego. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1978,

s. 38.

Fizzotti E., Logoteoria: assunti antropologii. W: E. Fizzotti (red.), Chi ha un perché

nella vita. Teoria e pratica della logoterapia. LAS, Roma,1992, 17-48.

Franczak K., Psychologiczny obraz starości widziany okiem W. E. Frankla. W:

Franczak K. (red.), Dialog pokoleń. Studium interdyscyplinarne. Wydawnictwo

Salezjańskie, Warszawa, 2007, 49-63.

Frankl V. E., Homo patiens. Soffrire con dignità. Queriniana, Brescia 1998, s. 113.

Kiley D., Syndrom Piotrusia Pana. O mężczyznach, którzy nigdy nie dorastają,

Santorski & Co, Warszawa 2007.

Herzog A. R., House J.S., Morgan J.N., Relation of work and retirement to health

and well-being in old age. “Psychology and Aging” 1991 (6), 202-211.