Kodeks cywilny. Komentarz
red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
Rok wydania: 2008
Wydawnictwo: C.H.Beck
Wydanie: 5
Komentowany przepis
Art. 388. [Wyzysk] § 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy.
§ 2. Uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy.
1. Polskie prawo nie zakazuje zawierania umów niekorzystnych, dlatego sama dysproporcja między wartością określonych w umowie wzajemnych świadczeń stron nie jest wystarczającym powodem dla zakwestionowania skuteczności umowy. Jednakże umowa przewidująca taką dysproporcję i zarazem zawarta w celu wyzysku drugiej strony uznana musi być za wykraczającą poza zakres swobody umów, wyznaczony w art. 3531 KC. Ta postać wadliwości umowy może być ujmowana bądź jako wada oświadczenia woli (tak art. 42 KZ), bądź jako wadliwość treści oświadczenia woli. Współcześnie dominuje w polskiej literaturze ten drugi pogląd (tak m.in. Ohanowicz, Górski, Zarys, s. 87; Z. Radwański, w: System, t. III, cz. 1, s. 385; Radwański, Olejniczak 2006, s. 134, M. Niedośpiał, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego z 18.6.1998 r., I ACa 178/98, OSA 2001, Nr 7-8, poz. 125, w związku z naruszeniem granic swobody umów, zob. C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 168; P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 520), chociaż pod rządami KC broniono także zapatrywania, iż wyzysk jest wadą oświadczenia woli (tak Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady, s. 173 i nast.; A. Rembieliński, w: Komentarz 1989, t. I, s. 350; zob. też Łętowska, Podstawy, s. 120; A. Szpunar, O zastrzeżeniu nadmiernych odsetek umownych, PPH 2001, Nr 10, s. 34 i nast.; W. Robaczyński, M. Wojewoda, Wyzysk, art. 58 Kodeksu cywilnego i problem zastrzegania nadmiernych odsetek umownych, PS 2004, Nr 11-12, s. 35; w orzecznictwie tak SA w Poznaniu, orz. z 23.11.1995 r., I ACr 483/95, Wok. 1996, Nr 8, poz. 45; zob. tez orz. SN z 8.1.2003 r., II CKN 1097/00, OSN 2004, Nr 4, poz. 55). Przeciwko temu zapatrywaniu przemawia przede wszystkim usytuowanie przepisu o wyzysku poza działem IV tytułu IV Księgi I KC, wśród przepisów ogólnych o zobowiązaniach umownych. Istotne jest także spostrzeżenie, że w istocie rzeczy przepis art. 388 sankcjonuje przekroczenie granic swobody umów wyznaczonej w art. 3531 KC, do którego dochodzi ze względu na niemoralne zachowanie się wyzyskującego (zob. C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 168; zob. też P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 521).
Co do zakresu zastosowania art. 388 zob. też M. Raczkowski, Odpowiednie stosowanie przepisów kodeksu cywilnego o wyzysku w stosunkach pracy, PiZS 2006, Nr 7; W. Robaczyński, M. Wojewoda, Wyzysk; P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 523.
2. Wyzysk ma miejsce tylko wtedy, gdy spełnione są łącznie trzy przesłanki (zob. A. Cisek, J. Kremis, Z problematyki wyzysku w ujęciu kodeksu cywilnego, RPEiS 1979, Nr 3, s. 61 i nast.), wykazane przez pokrzywdzonego (co do problematyki dowodowej zob. P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 528) jedna obiektywna, jedna subiektywna i jedna o charakterze mieszanym (przy czym te ostatnie zwykle prezentowane są łącznie, jako przesłanka subiektywna; tak np. Z. Radwański, w: System, t. III, cz. 1, s. 386; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 169; w orzecz. SA w Katowicach z 10.1.1995 r., I ACr 839/94, OSA 1997, Nr 7-8, poz. 46, mowa o dwóch przesłankach obiektywnych i jednej subiektywnej).
3. Pierwszą przesłanką jest obiektywnie istniejąca, w chwili zawarcia ważnej umowy (zob. orz. SA w Gdańsku z 29.6.2000 r., I ACa 251/00, OSA 2002, Nr 3, poz. 21), dysproporcja między świadczeniami stron, wyrażająca się w tym, że jedna ze stron w zamian za swoje świadczenie przyjmuje lub zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość majątkowa jest „rażąco” wyższa od wartości świadczenia spełnianego przez tę stronę lub przez nią przyrzeczonego. Dochodzi więc do obiektywnej nieekwiwalentności wartości świadczeń stron w umowie, przy czym przepis art. 388 znajduje zastosowanie wyłącznie do umów wzajemnych (tak m.in. Z. Radwański, w: System, t. III, cz. 1, s. 387; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 167; T. Justyński, Relacja między art. 58 § 2 a art. 388 KC w kontekście nadmiernych odsetek umownych, PS 2004, Nr 1, s. 95 i nast.; odmiennie jednak F. Błahuta, Komentarz 1972, t. II, s. 926; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyzysk jako wada oświadczenia woli, SPE 1973, t. X, s. 56, przy czym autorzy ci równocześnie operują dosyć wąskim pojęciem umowy wzajemnej; tak też P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 523, który odnosi wyzysk do wszystkich umów dwustronnie zobowiązujących). Tylko bowiem w przypadku takich umów stosuje się kryterium ekwiwalentności świadczeń (zob. bliżej art. 487).
4. Przesłanka obiektywna jest spełniona tylko wówczas, gdy dysproporcja świadczeń ma charakter „rażący”. Oznacza to dysproporcję bardzo znaczną, oczywiście odbiegającą („rzucającą się w oczy”) od dopuszczalnej w obrocie nierównowagi świadczeń, wedle oceny sądu dokonanej, w nawiązaniu do zasady słuszności kontraktowej, na podstawie kryteriów obiektywnych - wartości rynkowej świadczeń. Brak natomiast uzasadnienia dla stosowania wskaźników cyfrowych, a w szczególności ograniczenia tej przesłanki tylko do „pokrzywdzenia o ponad połowę wartości” (zob. C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 169).
5. „Rażąca” dysproporcja musi istnieć w chwili zawarcia umowy (także w przypadku umów warunkowych). Zmiany zaszłe po zawarciu umowy nie mają w zasadzie żadnego znaczenia. Zważając jednak na postulat elastycznej wykładni określenia „rażący” zasadne wydaje się objęcie hipotezą art. 388 także sytuacji, w której taka dysproporcja powstała wprawdzie, obiektywnie rzecz biorąc, dopiero po zawarciu umowy, ale była przewidywana przez stronę umowy i świadomie przez nią wykorzystana, oczywiście przy założeniu, że pozostałe przesłanki wyzysku są spełnione (por. orz. SA w Katowicach z 10.1.1995 r., I ACr 839/94, OSA 1996, Nr 3, s. 37; odmiennie P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 526, który wskazuje na ewentualną nieważność umowy na podstawie art. 58 § 2 KC, względnie zastosowanie przepisów dotyczących zmiany okoliczności po powstaniu zobowiązania, np. art. 3571 KC; odmienie też orz. SA w Gdańsku z 29.6.2000 r., I ACa 251/00, OSA 2002, Nr 3, s. 21.
6. Przesłanka druga, o charakterze subiektywnym, wyraża się w nagannym zachowaniu kontrahenta, uprawnionego do świadczenia wyższego, który świadomie „wykorzystuje okazję” (właśnie „wyzyskuje”) uzyskując zastrzeżenie szczególnej korzyści dzięki określonej sytuacji drugiej strony. Niezbędna jest zatem wiedza o tej szczególnej sytuacji kontrahenta oraz świadomość rażącej dysproporcji świadczeń (brak należytej staranności nie jest wystarczający, tak też P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 528; odmiennie R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych. Artykuł 3571 KC, Kraków 2005, s. 528). Taki stan rzeczy wystarcza dla sformułowania negatywnej oceny zachowania wyzyskującego i nadania jego postępowaniu ujemnej kwalifikacji moralnej. Dla takiej oceny nie jest konieczne ani stwierdzenie zamiaru „wyzyskania”, ani działania podstępnego czy innego działania mającego na celu skłonienie pokrzywdzonego do zawarcia umowy o niekorzystnej dla niego treści.
7. Wreszcie przesłanka trzecia, to właśnie ta szczególna sytuacja wyzyskanego w postaci przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia. Istnieć musi ona, tylko w jednej lub większej liczbie postaci, w chwili zawarcia umowy. Obojętne jest, czy wyzyskany uświadamia sobie, że znajduje się w takiej sytuacji. Istotne jest tylko to, że te wynikające z tej sytuacji uwarunkowania powodują zgodę wyzyskanego na przyjęcie w umowie niekorzystnego dla niego uregulowania. Jeżeli wyraża on zgodę na takie warunki z innych powodów np. w celu obdarowania drugiej strony czy wyrażenia wdzięczności, o wyzysku nie może być mowy.
Mieszany charakter tej przesłanki wynika stąd, że stan osoby wyzyskanej w postaci przymusowego położenia, niedołęstwa albo braku doświadczenia musi obiektywnie istnieć, ale zarazem wskazane okoliczności odwołują się do sytuacji konkretnego wyzyskanego i ustalenie, czy określony stan rzeczywiście w jego przypadku zachodzi wymaga oceny z punktu widzenia zainteresowanego.
8. „Przymusowe położenie” można określić jako taką rzeczywiście istniejącą sytuację wyzyskanego (majątkową, osobistą, rodzinną czy inną; zob. orz. SN z 28.1.1974 r., I CR 819/73, niepubl.; z 11.10.1973 r., I PR 388/73, niepubl.), nawet przemijającą, w której czuje się on zmuszony, obojętnie z jakiej przyczyny, do podjęcia niekorzystnej dla niego decyzji. Zwykle chodziło będzie o jego sytuację majątkową, uzasadniającą wyzbycie się składnika majątku „za pół ceny”, w celu pozyskania środków na zaspokojenie pilnych potrzeb (np. spłata zobowiązań podatkowych). „Przymusowe położenie” może wyrażać się także w niebezpieczeństwie zagrażającym dobrom osobistym, takim jak życie czy zdrowie. Obojętne jest jaka jest przyczyna „przymusowego położenia”. Może ono być następstwem zdarzeń zewnętrznych, które dotyczą także innych, może też mieć charakter ściśle „osobisty”. Przymusowe położenie może być też następstwem oddziaływania na wyzyskanego innej osoby. Obojętne jest także, czy trudna sytuacja dotyczy samego wyzyskanego czy też innej osoby, która wszakże jest w takich stosunkach z wyzyskanym, że jej trudne położenie wywiera na niego nacisk tego rodzaju, że czuje się on w przymusowym położeniu. Zob. też P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 526 i tam cyt. autorzy. Por. orz. SA w Białymstoku, I ACa 530/04, OSAB 2005, Nr 1, poz. 28 („udanie się do lombardu ze świadomością konieczności przyjęcia zaproponowanych warunków świadczy o przymusowym położeniu w rozumieniu art. 388 KC”).
9. Przez stan „niedołęstwa” rozumieć należy bezradność, niemożności przezwyciężenia przeszkód na skutek braku sił fizycznych lub psychicznych, czy też wieku. Stan ten jednak nie prowadzi do braku świadomości lub swobody. W przeciwnym wypadku umowa jest nieważna z mocy art. 82 KC i przepis art. 388 nie znajdzie zastosowania.
10. Stan „niedoświadczenia” może przybrać postać braku ogólnego doświadczenia życiowego, albo braku jakiegokolwiek doświadczenia w tego rodzaju przedsięwzięciach, których dotyczyła umowa zastrzegająca dla wyzyskanego w zamian za jego świadczenie niewspółmiernie niskie świadczenie wzajemne.
11. Dla uznania, że zachodzi wyzysk, nie ma znaczenia, która strona dążyła do zawarcia umowy, nawet niekorzystnej dla siebie i z czyjej inicjatywy wprowadzone zostały do niej postanowienia ustanawiające rażącą dysproporcję świadczeń (orz. SN z 29.10.1949 r., WaC 105/49, OSN 1950, Nr 2, poz. 30). Bez znaczenia jest także, czy umowa zawarta została przez którąkolwiek ze stron w ramach działalności gospodarczej.
12. Umowa zawarta dla wyzysku nie jest bezwzględnie nieważna. Celem uregulowania art. 388 jest przede wszystkim przywrócenie prawidłowej proporcji świadczeń, a taki skutek może być korzystniejszy dla wyzyskanego niż nieważność umowy (i jej konsekwencja w postaci obowiązku zwrócenia świadczeń wzajemnych). Przepis ten przyznaje więc pokrzywdzonemu uprawnienia o charakterze kształtującym. Może on, wedle swojego wyboru, żądać odpowiedniej zmiany treści stosunku zobowiązaniowego poprzez albo zmniejszenie swojego świadczenia, albo zwiększenie należnego mu świadczenia wzajemnego, albo równocześnie jedno i drugie. Dopiero wówczas, gdy byłoby to (z reguły dla wyzyskującego; chociaż przy ocenie czy wskazane jest przeprowadzenie odpowiedniej zmiany sąd musi brać pod uwagę interesy obu stron, zarówno ekonomiczne, jak i inne, które mogą zostać naruszone przez zmiany rozmiarów świadczenia lub świadczeń) nadmiernie utrudnione (bądź niemożliwe), druga strona może żądać unieważnienia umowy. Umowa zawarta w warunkach opisanych w art. 388 § 1 dotknięta jest zatem, w przypadku zgłoszenia przez wyzyskanego takiego żądania, tzw. wzruszalnością. Uprawnienia te wyzyskany musi realizować na drodze sądowej (samo oświadczenie o ”uchyleniu się” od umowy, odmiennie niż w przypadku błędu lub groźby, nie wystarczy). Konstytutywne orzeczenie sądu modyfikuje treść stosunku zobowiązaniowego albo unieważnia umowę z mocą wsteczną, co stanowi, w pierwszym przypadku, podstawę obowiązku spełnienia świadczenia uzupełniającego lub zwrotu części świadczenia, a w drugim przypadku, podstawę obowiązku zwrotu wzajemnych świadczeń.
13. Umowa zawarta w warunkach wyzysku, rozumianego jako przyczyna wadliwości treści czynności prawnej, może być uznana za czynność mającą na celu obejście ustawy albo sprzeczną z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 KC. Przyjmuje się jednak, że art. 388 jest lex specialis wobec art. 58, co oznacza, że sankcja bezwzględnej nieważności jest wykluczona na rzecz sankcji przewidzianych w art. 388 (tak F. Błahuta, w: Komentarz 1972, t. II, s. 928; Radwański, Olejniczak 2006, s. 135; P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 524; K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Lichwa pieniężna - zagadnienia cywilnoprawne, PPH 1999, Nr 8, s. 36; T. Justyński, Relacja między art. 58 § 2 a art. 388 KC w kontekście nadmiernych odsetek umownych, PS 2004, Nr 1, s. 95 i nast.; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 168, dopuszcza w tym zakresie zbieg przepisów; tak też A. Cisek, J. Kremis, jw., s. 68; M. Niedośpiał, Glosa do wyroku s.apel. z 18.6.1998 r., I ACa 178/98, OSA 2001, Nr 7-8, s. 125; W. Robaczyński, M. Wojewoda, Wyzysk; ponadto orz. SA w Rzeszowie z 18.6.1998 r., I ACa 178/98, OSA 1998, Nr 11-12, poz. 51; orz. SN z 13.1.2005 r., IV CK 444/04, niepubl.).
14. Konkretny stan faktyczny może realizować, z punktu widzenia pokrzywdzonego, przesłanki z art. 388, jak i przesłanki z art. 84, 86 lub 87. W takich wypadkach pokrzywdzony może, wedle swojego wyboru, bądź uchylić się od skutków prawnych swojego oświadczenia, bądź realizować uprawnienia z art. 388 (por. F. Błahuta, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 928; K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Lichwa, jw.; P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 524).
15. Termin z art. 388 § 2 (w którym pokrzywdzony musi wytoczyć powództwo) jest terminem zawitym, a nie terminem przedawnienia. Wynika to jednoznacznie z faktu użycia określenia „uprawnienia wygasają”.
Co do przedawnienia roszczeń z umowy zmodyfikowanej przez sąd, zob. P. Machnikowski, w: System PrPryw, t. 5, s. 530.
16. Sporna była kwestia zastosowania art. 388 w przypadku zastrzeżenia w umowie nadmiernych odsetek (lichwa), tak M. Wojewoda, Jeszcze o sądowej kontroli żądania zapłaty odsetek umownych, PS 2000, Nr 1; odmiennie T. Justyński, Glosa do wyroku SN z 8.1.2003 r., II CKN 1097/00, OSP 2004, Nr 4, poz. 52; tenże, Relacja. Ponadto zob. W. Robaczyński, M. Wojewoda, Wyzysk. W aktualnym stanie prawnym.
17. Uznanie za wadliwą umowy zawierającej postanowienia niekorzystne dla jednej ze stron przewidują też przepisy KPC. I tak, wedle art. 223 § 2 w zw. z art. 203 § 4 i art. 184 KPC sąd uzna ugodę za niedopuszczalną, jeżeli jej treść jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego, albo rażąco narusza usprawiedliwiony interes jednej ze stron.
Popiołek