GATUNEK LITERACKI
Gatunek literacki to zesp贸艂 regu艂, okre艣laj膮cy budow臋 poszczeg贸lnych dzie艂 literackich i r贸偶norako przez nie aktualizowany. Jego kategori膮 nadrz臋dn膮 jest rodzaj literacki, a podrz臋dn膮 - odmiana gatunkowa.
Gatunek literacki wchodzi ka偶dorazowo w obr臋b konwencji literackiej i tak jak ona podlega historycznym zmianom. Poszczeg贸lne epoki w dziejach literatury tworz膮 repertuary gatunk贸w literackich, w kt贸rych obr臋b wchodz膮 gatunki uwa偶ane w danym czasie za wsp贸艂czesne, znajduj膮ce si臋 w pe艂ni rozwoju i zaspokajaj膮ce potrzeby, jakie wobec tw贸rczo艣ci literackiej wysuwa 偶ycie spo艂eczne i rozw贸j kultury. Repertuar ten nie ma charakteru uniwersalnego, gdy偶 nigdy nie obejmuje wszystkich znanych historii gatunk贸w.
Na historyczn膮 sytuacj臋 gatunk贸w literackich sk艂adaj膮 si臋 nast臋puj膮ce czynniki:
1. formu艂owanie zasad gatunk贸w literackich w postaci poj臋ciowej jako wskaza艅, kiedy to gatunek dzia艂a jako zesp贸l nakaz贸w i zakaz贸w (renesans, klasycyzm), lub nieformu艂owanie zasad, kiedy gatunek stanowi zesp贸艂 zwyczaj贸w, kt贸rych uj臋cie poj臋ciowe jest mniej wa偶ne.
2. stopie艅 normatywno艣ci. Niekiedy gatunek jest traktowany jako zesp贸艂 rygorystycznie obowi膮zuj膮cych norm, w贸wczas absolutyzuje si臋 t臋 posta膰 gatunku, kt贸ra obowi膮zuje w danej epoce (tragedia w klasycyzmie francuskim), a reszt臋 uwa偶a za realizacje fa艂szywe. W innych wypadkach dopuszcza si臋 r贸偶ne realizacje danego gatunku.
3. u偶ytkowy b膮d藕 nieu偶ytkowy charakter gatunk贸w literackich: niekt贸re gtunki nie maj膮 bytu samoistnego, funkconuj膮 jako element obrz臋d贸w, narz臋dzie dzia艂a艅 sp艂ecznych lub wyst臋puj膮 w zwi膮zkach z innymi sztukami (teksty piosenek), inne wi膮偶膮 si臋 tylko z funkcjami w艂a艣ciwymi literaturze. W epokach dawniejszych oraz w folklorze dominuj膮 gatunki, kt贸rych racj膮 istnienia jest u偶ytkowo艣膰.
4. zakres element贸w koniecznych i mo偶liwych w obr臋bie gatunku literackiego: niekt贸re epoki (klasycyzm) rygorystycznie okre艣laj膮, jakie warunki powinien spe艂nia膰 gatunek, aby by艂 poprawny, a wi臋c wskazuj膮 wiele czynnik贸w dla niego konstytutywnych. Te czynniki, kt贸re w pewnym okresie uwa偶ane by艂y za konieczne, w innym mog膮 stanowi膰 tylko jedn膮 z mo偶liwo艣ci.
5. w danym okresie istniej膮 gatunki uwa偶ane za ca艂kowicie wsp贸艂czesne oraz takie, kt贸re funkcjonuj膮 jako swego rodzaju stylizacje (sielanka - do okresu sentymentalizmu by艂a wsp贸艂czesna, p贸藕niej ju偶 tylko jako stylizacja).
6. stosunki mi臋dzy gatunkami literackimi. W pewnych epokach (klasycyzm) gatunki s膮 traktowane jako ca艂kowicie odr臋bne formy wypowiedzi, zazwyczaj jednak dochodzi do wzajemnego ich oddzia艂ywania (oddzia艂ywanie liryki na powie艣膰 w okresie M艂odej Polski), co prowadzi cz臋sto do powstawania gatunk贸w mieszanych.
Na przestrzeni epok przeobra偶eniom ulega nie tylko struktura gatunk贸w literackich, ale i pe艂nione przez nie funkcje. W trakcie tych przemian pozostaj膮 jednak pewne elementy niezmienne, dzi臋ki kt贸rym mo偶emy identyfikowa膰 poszczeg贸lne gatunki. Ewolucja historyczna gatunk贸w literackich ma charakter skomplikowany, gdy偶 ca艂y czas znajduj膮 si臋 one pod wp艂ywem r贸偶norakich tendencji, przede wszystkim tych sk艂adaj膮cych si臋 na pr膮d literacki.
Wsp贸艂cze艣nie nie ma jednej obowi膮zuj膮cej teorii gatunk贸w literackich, jest ich wiele w r贸偶nych szko艂ach badawczych, ka偶da z nich inaczej okre艣la cechy gatunk贸w literackich, stosuje te偶 inne kryteria podzia艂u (np. wed艂ug struktury podmiotu, form gramatycznych czy sposobu przekazywania dzie艂 odbiorcy).