Marcin Michał Wiszowaty
Ustroje państw europejskich i Stanów Zjednoczonych
- materiały do nauki prawa konstytucyjnego

Stan na dzień: 23 grudnia 2004 r.

1. WIELKA BRYTANIA

Historia

Kolejne okresy ewolucji ustroju politycznego Wielkiej Brytanii:
1) Kształtowanie się reprezentacji ogólnonarodowej; następuje oddzielenie się parlamentu od władzy królewskiej i stopniowe równouprawnienie ich pozycji
2) Walka parlamentu z monarchą zakończona ukształtowaniem się systemu parlamentarnego (epoka Stuartów)
3) Umacnianie się systemu parlamentarno-gabinetowego (XVIII i I poł. XIX wieku)
4) Czasy najnowsze odznaczające się dominacją egzekutywy (gabinet i premier) nad legislatywą

Ad 1
Początki parlamentaryzmu brytyjskiego to wiek XII (przełom dynastii normandzkiej i Plantagenetów). Pierwotne Zgromadzenie Wasali przy boku króla przeistacza się stopniowo w coraz szerszą reprezentację narodu (kolejno dochodzą doń - arcybiskupi, biskupi, opaci, baronowie, hrabiowie, rycerze, reprezentanci miast i miasteczek). W 1216 r. (Henryk II) po raz pierwszy użyto w Anglii nazwy Parlamentum (w tłumaczeniu: "sklep z gadaniną" lub zręczniej "konferowanie"). Parlament wciąż nie ma postaci zgromadzenia prawodawczego, nie ma też jeszcze mowy o idei reprezentacji czy wyborach. Już Wielka Karta Wolności (1215 r.) daje parlamentowi pierwsze przywileje świadczące o jego niezależności. W XIII wieku dokonuje się również podział parlamentu na izby. Inaczej niż w pozostałej części Europy - nie jest to podział na 3 izby (duchowieństwo, szlachta, mieszczanie), ale na 2 (Lordowie i Gmin). Od XIV wieku ustala się zasada, iż żadna ustawa nie będzie ważna bez zgody króla-lordów-gmin. Ponadto król nie może już sam nakładać podatków bez zgody parlamentu. Od XV wieku izby przedstawiają królowi projekty ustaw - bills - w formie odpowiedzi na petycje.
W XIV wieku kształtuje się instytucja impeachment. Od 1377 roku Izba Gmin może wnieść przed Izbę Lordów skargi na osoby urzędowe oskarżone o nadużycie władzy, defraudację itp.

Ad 2
W okresie panowania Stuartów (1603-1714) dochodzi do poważnej zmiany w dziedzinie ustrojowej. Sprzeczna z interesami większości społeczeństwa polityka wewnętrzna i zagraniczna Stuartów prowadzi do konfliktu monarchów z Izbą Gmin. Konflikt ten zakończył się w latach 1688-89 tzw. Chwalebną Rewolucją czyi bezkrwawym (i bez wojny domowej) osiągnięciem kompromisu w sprawach politycznych i religijnych. Rywalizacja króla z parlamentem przeradza się we współpracę, ale już pod kierunkiem parlamentu. W połowie XVII wieku do wielkiego znaczenia dochodzi w Wlk.Brytanii burżuazja. Parlament staje się wyrazicielem jej interesów. Trzy podstawowe akty prawne: Habeas Corpus Act (1679), Bill of Rights (1689) i pochodząca z 1701 roku Ustawa o następstwie tronu stwarzają podstawy do dalszej ewolucji ustroju w kierunku demokracji parlamentarnej. Odtąd na stałe już ustala się wyłączność ustawodawcza i podatkowa parlamentu. Akt o następstwie tronu miał doniosłe znaczenie. Ustalono w nim zasadę, iż "król podlega prawu". Jego władza nie pochodzi od Boga lecz jest wynikiem umowy z ludem, który może króla tej władzy pozbawić. Ponadto - monarcha musiał być wyznania anglikańskiego, jego współmałżonek innego niż katolickie. Wreszcie - pozbawiono króla prawa łaski względem osób zagrożonych procedurą impeachment. Krąg doradców króla - pierwotna Tajna Rada, traci znaczenie i ulega zamianie na tzw. Gabinet. W tym czasie tworzą się pierwsze stronnictwa polityczne - wigów i torysów. Od 1695 r. ustala się zwyczaj powoływania do Gabinetu ministrów z partii, która zwyciężyła wybory. Gabinet, z podmiotu dotychczas rywalizującego z parlamentem staje się od niego zależny. Od 1705 roku członkiem Gabinetu mógł być nie tylko członek Izby Lordów, ale także członek Izby Gmin.

Ad 3
Rządy dynastii hanowerskiej ugruntowują system parlamentarno-gabinetowy. Pierwsi królowie tej dynastii, Jerzy I i II, nie znali zwyczajów angielskich i stosowali wprost rozwiązania niemieckie. Ponieważ Jerzy I nie znał angielskich uwarunkowań - zrezygnował z udziału w obradach Gabinetu. Ustala się praktyka obrad Gabinetu bez króla, pod przewodnictwem pierwszego ministra - premiera (pierwszego Lorda Skarbu). Premier przewodniczy też sesjom parlamentu - udział króla staje się zbyteczny, a stopniowo uznawany za niekonstytucyjny. Premier musi mieć poparcie Izby Gmin, a jego Gabinet odpowiada przed Parlamentem. Od schyłku XVIII wieku wykształca się zasada, iż w braku poparcia Izby Gmin dla gabinetu powołanego przez króla - ten rozwiązuje Izbę i zarządza nowe wybory. Od XIX wieku Gabinet przejmuje obowiązku króla i faktycznie sprawuje władzę za niego. Gabinet staje się odpowiedzialny przed Izbą Gmin, ale premier może ją rozwiązać w imieniu króla. Władza królewska staje się nominalna.

Ad 4
Doniosłe znaczenie dla dalszej ewolucji ustrojowej ma rozwój prawa wyborczego i rozszerzenie praw wyborczych na klasę średnią (1832). Kończy się supremacja arystokracji w parlamencie. Kolejne elementy ewolucji to: rozszerzenie praw wyborczych w myśl zasady powszechności wyborów, przyznanie praw wyborczych kobietom. Premier będący jednocześnie liderem partii, która zwyciężyła wybory i tym samym liderem większości parlamentarnej staje się faktycznym przełożonym członków gabinetu.

KONSTYTUCJA BRYTYJSKA

Jest to konstytucja w sensie jedynie materialnym, bowiem Wielka Brytania nie posiada konstytucji pisanej. Konstytucję tworzą akty prawne rozmaitej proweniencji. Dodatkowo - brak konkurencyjności aktów prawnych (wyrażający się w ich jednakowej mocy prawnej) oraz brak sądowej kontroli konstytucyjności ustaw determinuje elastyczny charakter brytyjskiej konstytucji. Na system źródeł prawa konstytucyjnego składają się:

1. Zwyczajowe prawo konstytucyjne, będące częścią niepisanego powszechnego prawa zwyczajowego; tworzyło się w opozycji do prawa rzymskiego i ma obecnie wciąż spore znaczenie w zakresie prawa konstytucyjnego; efektem obowiązywania prawa zwyczajowego są następujące instytucje: Parlament, Tajna Rada (obecnie symboliczna), prerogatywy królewskie, zasada zwierzchnictwa parlamentu („brytyjski parlament może dokonać wszystkiego za wyjątkiem zamiany kobiety w mężczyznę i odwrotnie”), zasada nieodpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej króla ("król nie może czynić źle")

2. Orzecznictwo sądowe (precedensy) - te postanowienia sądowe, które odnoszą się do zakresu uprawnień wynikających z prerogatyw królewskich

3. Konwenanse konstytucyjne - utarty i powszechnie uznany sposób zachowania się w określonej sytuacji, uznawany za prawną regułę działania. Kształtują się one w drodze pewnego zwyczaju - nie jest to jednak prawo zwyczajowe - bowiem stwierdzenie istnienia prawa zwyczajowego następuje przez sądem, podczas gdy konwenansów - przed innymi organami. Przykłady: 1) Obowiązek rezygnacji gabinetu, który utracił poparcie Izby Gmin 2) Kolegialna odpowiedzialność gabinetu przed Izbą Gmin za ogólną politykę i działalność poszczególnych resortów 3) Powierzenie przez króla misji tworzenia rządu liderowi partii, która wygrała wybory 4) Rezygnacja premiera rządu jest równoznaczna z dymisją całego rządu 5) Rezygnacja premiera, jeśli podczas kolejnych wyborów jego partia utraciła większość w parlamencie 6) Premier musi być członkiem izby Gmin 7) Zwoływanie sesji parlamentu co roku 8) instytucje: Premiera, Gabinetu, Opozycji Jej Królewskiej Mości.

4. Prawo pisane - akty pochodzące od Parlamentu (statutory law). Ograniczają się do poprawek
i ulepszania tego, co już działa od dawna. Wiele aktów prawa pisanego ma walor jedynie historyczny.

Warto ty wymienić (oprócz trzech wspomnianych aktów z XVII wieku) choćby kilka:

· Ustawa o Parlamencie z 1911 (ograniczała kompetencje ustawodawcze Izby Lordów - której sprzeciw mógł być zniesiony przez Izbę Gmin w dwóch kolejnych, zgodnych głosowaniach; preambuła ustawy zawiera zapowiedź konstytucyjną o zastąpieniu Izby Lordów przez Drugą Izbę Ustawodawczą ukonstytuowaną na zasadach reprezentacji ludowej zamiast dziedzicznej, częściowo zrealizowaną w 1999 r. W 1911 roku wypłacono po raz pierwszy członkom Izby Gmin wynagrodzenie. Wynosiło 400 funtów.)

· Ustawa z 1958 roku The Life Peerage Act - wprowadziła do Izby Lordów obok dziedzicznych również lordów mianowanych dożywotnio przez Koronę

· Ustawa z 1963 roku The Peerage Act - dokonała wyłomu w zasadzie, która nie zezwalała lordom zasiadania w Izbie Gmin (w konsekwencji lord nie mógł być premierem). Możliwe odtąd zrzeczenie się przez lorda tytułu było równoznaczne z pełnymi prawami wyborczymi, czynnymi i biernymi (wyjątkiem są parowie irlandzcy, którzy bez względu na posiadanie tytułu szlacheckiego mają bierne prawo wyborcze do parlamentu brytyjskiego).

· Ustawy o ministrach korony (z 1937, 1964, 1975 roku) ustaliły strukturę wewnętrzną rządu
i uposażenia jego członków; zawierają także ustawowe uznanie zwyczajowych instytucji: Gabinetu, partii politycznych, Opozycji JKM i jej lidera.

· Ustawy o zasadach prawa wyborczego (XIX i XX wiek) - m.in.: o tajności wyborów; o przedstawicielstwie; o rozszerzeniu praw wyborczych na wyborców zamorskich; o urzędach, których piastowanie uniemożliwia kandydowanie do Izby Gmin

· Ustawa z 1967 roku o Komisarzu ds. Administracji (czyli ombudsmanie - rzeczniku praw obywatelskich)

· Ustawy o samorządzie lokalnym - osobna dla Walii, Szkocji i Irlandii Północnej (z lat 1972-86)

5. Osobna kwestia dotyczy aktów prawnych regulujących status terytoriów składowych Wielkiej Brytanii - Walii, Szkocji i Irlandii Północnej. Zasygnalizujmy ten bardzo skomplikowany problem:

a) państwo ma unitarny charakter wypływający z wielu skomplikowanych ustaleń i uregulowań, m.in: Ustawa Parlamentu z 1536 r. o wcieleniu Walii do Zjednoczonego Królestwa, Unia ze Szkocją z 1707 r., Unia z Irlandią z 1800 r., Ustawa o ustroju Irlandii z 1920, zmieniona ustawą z 1922 o Wolnym Państwie Irlandzkim

b) pomimo wpływów angielskich nie osłabły dążenia niepodległościowe i separatystyczne członów państwa; Szkocja posiada inny niż w Anglii i Walii system prawny, sądowy, szkolny, administracji lokalnej i inny kościół (i Seana Connery’ego,który aktywnie wspiera szkockie ruchy separatystyczne; z tego powodu, pomimo, że był pierwszym „Jamesem Bondem” - długo nie mógł uzyskać nadania szlachectwa, choć wszystkie zasłużone dzieci niższych stanów - od Beatlesów po Eltona Johna już mają przedimek sir. W końcu królowa zlitowała się nad swoim Pierwszym Agentem)

c) stworzono urząd sekretarza d/s Walii (od 1964) i sekretarza d/s Szkocji (od 1929)., Obaj wchodzą w skład gabinetu

d) Sytuacja w Irlandii jest dodatkowo skomplikowana. W 1921 Wielka Brytania uznała podział Irlandii na Północną i Południową (Republikę Irlandii). W 1949 roku Republika Irlandii wystąpiła ze Wspólnoty Brytyjskiej i zerwała wszelkie więzy ze Zjednoczonym Królestwem. Do 1972 roku Irlandia Północna cieszyła się autonomią w ramach Królestwa. W wyniku zamieszek, wojny domowej i nieudolności władz północno-irlandzkich autonomia została zawieszona na rzecz stanu wyjątkowego. Irlandia Północna jest rządzona z Londynu za pośrednictwem sekretarza stanu d/s Irlandii Północnej, członka gabinetu. W grudniu 1993 premierzy Wielkiej Brytanii i Irlandii podpisali w Londynie oświadczenie mające zapoczątkować proces pokojowy w Irlandii Północnej. Przedstawiciele obu krajów wezwali wszystkie strony ulsterskiego konfliktu do rozmów, stawiając jako jedyny warunek uczestnictwa w nich wyrzeczenie się przemocy. W Wielki Piątek 1998 r. podpisano porozumienie między rządami Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz najważniejszymi partiami północnoirlandzkimi. Porozumienie przewidywało wybory do parlamentu Irlandii Północnej, powołanie rządu koalicyjnego, ustalono również, że wspólna Rada obu Irlandii będzie zarządzać transportem, turystyką, rolnictwem, natomiast inna Rada Parlamentarna złożona z przedstawicieli parlamentów w Londynie, Dublinie, Edynburgu, Cardiff i Belfaście będzie zapewniała zgodne współdziałanie obydwu państw wyspiarskich. Podpisane porozumienie odrzuciła część radykalnych żołnierzy IRA, którzy nazwali się Prawdziwą IRA i dalej kontynuowali walkę. Przeprowadzone 22 maja referendum pokazało, że ludność Ulsteru jest już zmęczona ciągłą walką i zdecydowanie opowiada się za pokojem w prowincji, 71% obywateli Ulsteru i 94% obywateli Republiki Irlandii poparło porozumienie podpisane w Wielki Piątek. Latem 1998 r. Prawdziwa IRA podkładając bombę w Omagh w wybuchu której zginęło 28 osób w tym kilku obcokrajowców, miała nadzieję na zerwanie porozumienia. Zamach wywołał oburzenie opinii społecznej na całym świecie i przyczynił się jedynie do jeszcze większego poparcia dla pokojowego rozwiązania sporu w Irlandii Północnej, zarówno przez katolików jak i protestantów. Prowokacje były też udziałem protestantów. Spory toczą się nadal, lecz nie na ulicach a w parlamencie, strony co chwilę oskarżają się wzajemnie o wstrzymywanie i przeszkadzanie we wprowadzaniu w życie wypracowanego porozumienia. Wybory do parlamentu, które odbyły się pod koniec czerwca 1998, przyniosły zwycięstwo partiom pokoju, a stanowisko pierwszego ministra Autonomicznego Zgromadzenia Irlandii Północnej objął przywódca Ulsterskiej Partii Unionistów David Trimble, jego zastępcą został katolik Seamus Mallon. Nadal nie rozwiązaną kwestią pozostaje rozbrojenie mini armii republikańskich i lojalistycznych.

Nieuregulowana sytuacja związana z rozbrojeniem IRA powiązanej w niejasny sposób z partią Sinn Fein, rosnący brak zaufania między partiami katolickimi (głównie Sinn Fein) a protestanckimi (UUP i DUP) oraz pogłoski o działalności szpiegowskiej IRA w kręgach ulsterskiej administracji zaostrzyły po raz kolejny sytuację w Irlandii Północnej. Ostatni kwartał roku 2002 przynosi dramatyczną zmianę sytuacji. 14 października brytyjski minister ds. Irlandii Północnej John Reid zapowiedział, występując w imieniu rządów brytyjskiego i irlandzkiego, zamrożenie struktur samorządowych Irlandii Północnej - w tym Autonomicznego Zgromadzenia Irlandii Północnej i autonomicznego rządu. Prowincja jest znów zarządzana odgórnie, bezpośrednio z Londynu. W Urzędzie do spraw Irlandii Północnej utworzono dwa dodatkowe stanowiska ministerialne. Nie wiadomo, jak długo potrwa zawieszenie instytucji samorządowych w prowincji. 28 kwietnia 2003 r. minister ds. Irlandii Północnej podjął decyzję o rozwiązaniu Autonomicznego Zgromadzenia. Wybory do Zgromadzenia odbędą się 26 listopada 2003 r.. Londyn zapowiada, że decyzja o zamrożeniu struktur samorządowych nie zaprzepaści zdobyczy pokojowego procesu z 1998 r.

BRYTYJSKIE PARTIE

Początków partii politycznych upatruje się w wieku XVIII. Jeszcze wcześniej, w wieku XVI, w okresie panowania Stuartów stworzyły się dwa stronnictwa: Torysi (najogólniej - katolicy, stronnicy króla) i Wigowie (stronnicy dysydentów kościoła anglikańskiego). W praktyce granice poglądów obu stronnictw były płynne, nierzadko dochodziło do kompromisów. Od tych dwóch stronnictw wywodzi się rodowód dzisiejszych partii politycznych - torysi, wraz z upolitycznieniem podziałów partyjnych, zostali utożsamieni z partiami prawicy (dzisiejsi konserwatyści), wigowie - z liberałami, których znaczenie zmalało poważnie w XX wieku, wraz z powstaniem silnej Partii Pracy (Labour Party) stanowiącej luźną federację stowarzyszeń społecznych i socjalistycznych oraz związków zawodowych. Partia Liberalna, kontynuatorka wigów (Whigs), od 1989 r. Partia Liberalno-Demokratyczna, straciła ostatecznie wpływ na politykę, tracąc w 1922 roku pozycję partnera konserwatystów w dwupartyjnym systemie politycznym na rzecz Partii Pracy. Wiek XX upłynął pod znakiem dominacji dwóch wielkich partii - Konserwatystów (od 1832 r., jedna z najstarszych partii politycznych na świecie) i Partii Pracy (założ. w 1900), przy czym pozostałe partie nie miały żadnych szans zdobycia większości parlamentarnej. Najważniejsze z partii "trzecich" to oprócz wspomnianej Partii Liberalno-Demokratycznej <http://www.libdems.org.uk/> Szkocka Partia Narodowa <http://www.snp.org/>, Walijska Partia Narodowa (Plaid Cymru <http://www.plaidcymru.org/>), Sinn Fein (polityczne skrzydło IRA). W roku 1997 Partia Pracy pod przewodnictwem Tony'ego Blaira, po 18 latach nieprzerwanych rządów Partii Konserwatywnej (premier Margaret Thatcher, później John Major) wygrała wybory w spektakularnym stylu. Najlepszą ilustracją skali tego zwycięstwa jest fakt, że posłowie labourzystowscy zdobyli większość tak dużą, że nie mieszczą się w ławach przewidzianych dla partii rządzącej i część z nich zasiada w ławach opozycji. Ostatnie wybory odbyły się w czerwcu 2001 roku. Partia Pracy uzyskała 412 mandatów (o 6 mniej niż w 1999 roku), partia konserwatywna 166 (1 miejsce więcej niż 1997 r.), Partia Liberalno-Demokratyczna 52 mandaty (o 6 więcej niż w poprzednich wyborach, co stanowiło ich najlepszy wynik w minionym 70-leciu).

Tradycyjne ujmowanie systemu brytyjskiego jako systemu dwupartyjnego odeszło do historii. Partia Liberalno-Demokratyczna (powstała z połączenia Partii Liberalnej oraz Partii Socjaldemokratycznej) uzyskuje rosnące poparcie (w ostatnich dwóch wyborach ponad 70 mandatów). Ten fakt, dowodzi, że w Wielkiej Brytanii nie ma już klasycznego systemu dwupartyjnego.

IZBA GMIN (House of Commons <http://www.parliament.uk/commons/HSECOM.HTM>)

Parlament brytyjski według tradycji to Monarcha, Izba Lordów i Izba Gmin. Wobec symbolicznej roli Króla oraz ograniczonej pozycji Izby Lordów - Izba Gmin dysponuje większością władzy, która przynależy Parlamentowi. Izba Gmin jest obecnie organem przedstawicielskim, do którego należy władza ustawodawcza, finansowa i kontrola nad Gabinetem. Od XIX wieku, wskutek rozwoju systemu dwupartyjnego I.G. stała się organem politycznie zdominowanym przez jedną partię polityczną, a co za tym idzie - organem praktycznie podporządkowanym gabinetowi, którego premier, jako lider większości parlamentarnej posiada skuteczną możliwość oddziaływania na parlament.

- Określenie wybory parlamentarne ma w Wielkiej Brytanii charakter mylący, bowiem w drodze wyborów wyłania się skład tylko Izby Gmin.

- Nie ma określonego czasu kadencji Izby. Ustawa parlamentu z 1911 r. mówi, że nie może być dłuższa niż 5 lat. Kadencja może ulec skróceniu (Dissolution) przez monarchę na wniosek premiera. W praktyce premier wybiera najdogodniejszy dla swojej partii moment. Wybory mają na celu utrzymanie lub zwiększenie politycznego stanu posiadania partii rządzącej. Kampania wyborcza trwa więc praktycznie cały czas. O przedłużeniu kadencji Izby Gmin powyżej 5 lat może zadecydować jedynie Izba Lordów. Stało się tak dotąd dwukrotnie - w oby przypadkach z powodu wojen światowych. Parlament z 1911 r. miał 8-letnią kadencją, parlament z 1935 r. - 10-letnią, parlament z 1951 r. - tylko 2 letnią.

- Czynne prawo wyborze: obywatele brytyjscy, obywatele Wspólnoty i Republiki Irlandii zamieszkujący w Zjednoczonym Królestwie, którzy ukończyli 18 lat i zostali zarejestrowani we właściwym miejscowo rejestrze wyborczym (uzupełnianym co roku); od 1987 roku również wyborcy "zamorscy" spełniający dodatkowe wymagania. Kandydat musi mieć poparcie minimum 10 obywateli i wpłacić kaucję wyborczą (traci ją, jeśli nie uzyska przynajmniej 1/8 ważnie oddanych głosów w okręgu).

- Pozbawieni praw wyborczych - par będący członkiem Izby Lordów (chyba, że się zrzekł tytułu, lub jest parem Irlandii), nie naturalizowani cudzoziemcy, umysłowo chorzy, skazani w czasie odbywania kary, skazani za nielegalne lub korupcyjne praktyki wyborcze

- Udział w wyborach nie jest obowiązkowy; można głosować osobiście, przez pocztę lub pełnomocnika

- Bierne prawo wyborcze - każdy, komu przysługuje czynne prawo wyborcze i ukończył 21 lat, z wyłączeniem: bankrutów, skazanych na ponad rok pozbawienia wolności, kleru „wyświęceni członkowie kościołów” (diakoni i księża) Szkockiego, anglikańskiego i katolickiego - z wyjątkiem Kościoła Walijskiego i kościołów nonkomformistycznych, osób sprawujących funkcje i urzędy wymienione w ustawie z 1975 roku (m.in. policjanci, wojsko, sędziowie) osób na rencie Korony. Kandydata zgłasza min. 10 wyborców. Kandydat wpłaca kaucję (500 funtów), która przepada, jeśli zdobędzie mniej niż 5 % głosów w okręgu.

- mandatu nie można się zrzec. Jedyna możliwość polega na spełnieniu któregoś z warunków wyłączających bierne prawo wyborcze (np. czerpanie korzyści ze skarbca Korony), co oznacza konieczność złożenia mandatu

- Kraj jest podzielony na ponad 600 jednomandatowych okręgów, wybory są tajne, równe i powszechne; system wyborczy - większościowy-względny.

- Liczba członków Izby Gmin zależy od ilości okręgów wyborczych. Obecnie wynosi 659 członków - 528 z Anglii, 72 ze Szkocji, 40 z Walii i 18 z Irlandii Płn. (Kworum w Izbie Gmin wynosi 40 deputowanych). Izba obraduje na sesjach. Otwiera je (listopad) mowa tronowa monarchy podając powody zebrania Izby. Inauguracyjną mowę tronową odczytuje się w Izbie Lordów. Lordowie siedzą, a po chwili na salę zostaje wpuszczona delegacja Gmin. Członkowie Izby Gmin stoją stłoczeni w korytarzach Izby Lordów. Izba Gmin obraduje (zgodnie z zasadą wolności słowa) także nad aktami nie wymienionymi w mowie. Sesję zamyka (lipiec) prorogacja odczytywana przez Lorda Kanclerza, w której monarcha wyraża zgodę na akty przyjęte podczas głosowania. Izba obraduje średnio 9 miesięcy w ciągu roku. Obrady trwają przez pięć pierwszych dni tygodnia. Inicjatywy ustawodawcze zgłasza się jedynie w piątki. Interpelacje poselskie w Izbie Gmin - poniedziałek-czwartek - w pierwszej godzinie obrad.

- Spiker - przewodniczący Izby Gmin, jest wybierany na pierwszej sesji nowo wybranej Izby, przed mową tronową. Musi być członkiem Izby, ale niekoniecznie partii większościowej. Spiker nie bierze aktywnego udziału w pracach parlamentu (np. nie głosuje - chyba, że zachodzi równa liczba głosów za i przeciw w głosowaniu; wówczas - zgodnie z konwenansem - spiker głosuje na korzyść rządu). Wszelkie mowy w Izbie kieruje się do spikera. Utarło się, że spikera wybiera się na kolejną kadencję tak długo, aż sam nie złoży urzędu. Do kompetencji spikera należy stanie na straży procedur obrad Izby, pilnowanie porządku na sali obrad (co niejednokrotnie nie jest łatwe), czemu służą jego specjalne uprawnienia. Decyzje spikera mają rangę precedensów i wiążą jego następców oraz członków Izby. Od 2000 r. urząd pełni Michael J. Martin (jest 156 z kolei spikerem Izby). Zastąpił na tym stanowisku pierwszą w historii Parlamentu kobietę-spikera B. Boothroyd (1992-2000).

- Lider partii większościowej w parlamencie zostaje premierem, natomiast lider drugiej partii - zostaje oficjalnie uznany przez spikera za lidera Opozycji Jej Królewskiej Mości i formuje "Gabinet cieni" (stanowiącego "cień", czyli odpowiednik prawdziwego Gabinetu) oczekując na wyniki kolejnych wyborów.

• Whip (ang. "Bicz") to pomocnik Lidera frakcji partyjnej (liderem frakcji większościowej jest w praktyce nie premier, a członek Gabinetu - Lord Przewodniczący Tajnej Rady). Whipowie pomagają Liderom utrzymywać dyscyplinę partyjną (w parlamencie brytyjskim panuje bezwzględna dyscyplina partyjna) i porządek w Izbie. Whipowie obu partii spotykają się przed każdą sesją i uzgadniają kwestie należące do aktualnego porządku obrad. Whipowie przyjmują także usprawiedliwienia od posłów nieobecnych na obradach Izby. Notoryczne łamanie dyscypliny partyjnej oznacza dla posła w zasadzie koniec kariery politycznej. Nie ma szans na pojawienie się na listach wyborczych przy następnych wyborach, a posłowie niezależni z zasady nie dostają się do parlamentu.

• Father of the House (Ojciec Izby) – deputowany z najdłuższym, nieprzerwanym stażem parlamentarnym. Obecnie (2004) jest to Tom Dalyell – członek Izby Gmin od 1962 r.

- Do przywilejów członków Izby Gmin należy immunitet polegający na zakazie aresztowania członka na terenie parlamentu lub podczas obrad bez zgody Izby, oraz obowiązek zawiadomienia Izby o aresztowaniu jej członka. Członek Izby ma prawo tzw. adresu, czyli kontaktu z monarchą za pośrednictwem spikera (nie mają prawa bezpośredniego dostępu). Jeżeli Izba nie wyrazi wyraźnej zgody monarcha nie może przebywać w Izbie, nawet jako widz podczas posiedzenia).

- Izba ma wyłączność ustawodawczą. Stanowi trzy rodzaje aktów (bills): publiczne, prywatne i mieszane. Inicjatywę ustawodawczą ma każda z Izb. Projekt ustawy jest uchwalany w trzech czytaniach. Kompetencje Izby Lordów są okrojone. Nie może odrzucić ustawy budżetowej, a do innych ustaw tylko zgłaszać poprawki. Brak akceptacji Izby Gmin dla poprawek Lordów - po roku czasu i podwójnym głosowaniu na kolejnych sesjach nad niezmienionym projektem - daje w rezultacie przyjęcie ustawy w brzmieniu Izby Gmin. Dla mocy obowiązującej ustawy wymagana jest promulgacja. Ostatni raz król odmówił podpisu w 1707 roku.

- Parlament jest jedynym organem powołanym do wydawania ustaw. W Wielkiej Brytanii nie istnieje podział na materię ustawową i materię normowaną przez rząd na podstawie delegacji ustawy. Praktyka oraz specyficzna pozycja wzajemna Gabinetu i parlamentu doprowadziła do sytuacji, w której władza wykonawcza wydaje coraz więcej aktów prawnych o charakterze ustawy na podstawie ogólnego upoważnienia parlamentu. Z jednej więc strony tylko parlament wydaje ustawy delegujące kompetencje ustawodawcze na rząd, z drugiej strony większość ustaw jest uchwalanych z inicjatywy rządu. Ogromną rolę ma więc w tym układzie Opozycja, której sprzeciw ogranicza swobodę rządu i parlamentu w zakresie wydawania ustaw lub aktów o randze ustawy.

- Parlament sprawuje kontrolę nad rządem, przejawiającą się w następujących instytucjach: pociągnięcie członka rządu do odpowiedzialności konstytucyjnej (impeachment) lub politycznej, zapytania poselskie, wotum nieufności i wotum zaufania, kontrola finansowa oraz specyficzne dla ustroju brytyjskiego - dyskusja nad mową tronową i Komisja Całej Izby (cała izba bez spikera). Odpowiedzialność konstytucyjna została w zasadzie wyparta przez polityczną związaną z wzajemną pozycją Większości i Opozycji. Opozycja może zgłosić votum nieufności wobec rządu. W warunkach tzw. trwałej większości realne możliwości opozycji są niewielkie i w zasadzie polegają na nagłośnieniu określonych kwestii i poddaniu ich pod rozwagę opinii publicznej. Debata nad votum jest więc dla opozycji okazją przedstawienia swoich poglądów. Podobnie przy okazji dyskusji nad mową tronową, zapytaniem poselskim, debatą budżetową (rząd musi uzyskać poparcie parlamentu dla budżetu, ale to on jako przedstawiciel monarchy przygotowuje projekt budżetu).

- Obok komisji całej izby istnieją też komisje: stałe (10 noszących kolejne litery alfabetu), specjalne (ds. projektów dotyczących Walii, Szkocji i Irlandii Płn. - złożone z tamtejszych deputowanych), kontrolne - resortowe i wyspecjalizowane oraz regionalne, wspólne (obu izb) i komisje projektów ustaw prywatnych (w przypadku kontrowersji)

IZBA LORDÓW (House of Lords <http://www.parliament.uk/about_lords/about_lords.cfm>)

W związku z istotnymi reformami Izby Lordów (październik 1999), będącymi realizacją polityki Partii Pracy (Najnowsza wersja projektu reformy I.L. z 2001 r. <http://www.lcd.gov.uk/constitution/holref/index.htm>) przeciwnej istnieniu Izby Lordów o charakterze dziedzicznym, część poniższych informacji ma walor głównie historyczny. Obecnie Izba Lordów została praktycznie pozbawiona charakteru dziedzicznego. Izbę tworzą głównie Lordowie dożywotni mianowani na podstawie ustawy z 1958 roku. Pozostali to zredukowani liczbowo do 92 Lordowie dziedziczni a także grupa 26 arcybiskupów i biskupów. Lordowie dziedziczni mają pozostać członkami Izby do czasu dokończenia reformy Izby Lordów.

Są oni wybierani przez pozostałych parów (arystokrację) w liczbie ok. 800 (wcześniejszych członków Izby Lordów). Wśród 92 lordów dziedzicznych wyróżniamy ok. 15 lordów funkcyjnych i 75 niefunkcyjnych. Krótko mówiąc dawni członkowie Izby Lordów wybierają dziś spośród siebie 92-osobową reprezentację. Jeśli któryś z lordów dziedzicznych zwolni swój mandat, na jego miejsce wybiera się następcę - robią to wspomnieni lordowie dziedziczni.

Liczba Lordów wynosi obecnie 705: 587 dożywotnich, 92 dziedzicznych i 26 arcybiskupów. W skład Izby wchodzi również 5 członków rodziny królewskiej - książęta Walii, Edynburga, Gloucester, Yorku i Kentu.

· Skład liczebny Izby Lordów był różny i zmienny i wynosił do niedawna blisko 1200 osób. Wynikało to z faktu, iż nie każdy z Lordów był w stanie dowieść swojego lordostwa i nie istniały żadne ograniczenia monarchy w zakresie mianowania nowych lordów. Dziś listę osób do nobilitacji sporządza premier i rząd, a królowa jedynie dokonuje mianowania. Tytułów dziedzicznych praktycznie się już nie nadaje. Poza tym, zgodnie z ustawą z roku 1963 Lord mógł zrzec się tytułu, więc tym samym "opuścić" Izbę Lordów.

· Wyróżniamy Lordów:

- Duchownych (2 arcybiskupów i 24 biskupów kościoła anglikańskiego, piastujących tytuł do momentu jego zrzeczenia się lub śmierci);

- Dziedzicznych (najliczniejsza niegdyś grupa - około 800 osób; dziś - 92). Nie każdy Lord brytyjski mógł pochwalić się imponującą genealogią, bowiem monarcha miał pełną dowolność w mianowaniu lordów - dziedzicznych czy dożywotnich. Dziedziczność oznaczała, że tytuł nie wygaśnie po śmierci lorda lecz przejdzie na jego potomków. Dożywotność - że przysługuje wyłącznie do końca życia. Często w Izbie Lordów zasiadali lordowie dziedziczni w pierwszym pokoleniu. Najstarszym genealogicznie lordem jest baron de Ros (tytuł pochodzi z 1264 r.). Większość lordów dziedzicznych zyskało swoje tytuły (duke, earl, marquis, viscount, baron) w XIX i XX w. Do wykonywania kompetencji sądowych Izby, jako Najwyższego Sądu Apelacyjnego powołuje się dożywotnio 20 Lordów prawa.

- Dożywotnich - mianowanych przez Koronę na podstawie ustawy z 1958 roku (dziś 587). Mogą to być także kobiety. Podobnie - od 1958 umożliwiono dziedziczenie tytułu arystokratycznego w linii żeńskiej.

Poglądy członków Izby Lordów są tradycyjnie konserwatywne. Nie ma to jednak większego znaczenia dla rządu, bowiem gros uprawnień ma obecnie Izba Gmin. Izba Lordów nie jest oczywiście kadencyjna. Zbiera się razem z Izbą Gmin. Przewodniczył jej z urzędu Lord Kanclerz, ale od 12 czerwca 2003 roku - po reformie urzędu Lorda Kanclerza - jego rolę w zakresie przewodniczenia Izbie przejął Lider Izby Lordów, którym jest od października 2003 - kobieta, Baronessa Amos. Kompetencje przewodniczącego Izby Lordów nie pokrywają się z kompetencjami Speakera w Izbie Gmin. Lord Kanclerz jest członkiem Gabinetu - ministrem sprawiedliwości. Do reformy urzędu był także zwierzchnikiem sądownictwa i sędzią. Te odwieczne kompetencje Lorda Kanclerza również zniesiono na mocy wspomnianej reformy. Urząd Lorda Kanclerza sprawuje obecnie eleóLord Falconer of Thoroton.

Mowy w Izbie kieruje się do wszystkich zgromadzonych. Kworum w Izbie Lordów = 3 lordów. Lordowie nie otrzymują wynagrodzenia. W Izbie Lordów znajdują się przedstawiciele poszczególnych partii (liderzy, whipowie, oraz rzecznicy prasowi), ale wielu Lordów jest bezpartyjnych (tzw. crossbenchers). Lord powinien brać udział w posiedzeniach Izby, ale może wykorzystać "Leave of Absence". Wówczas, jeśli to prawo zostanie mu przyznane - nie wolno mu przez cały okres LoA pokazywać się na obradach Izby. Jeśli chce/może powrócić wcześniej - musi na miesiąc wcześniej powiadomić Lidera Izby. Prawo LoA dotyczy głównie Lordów w sędziwym wieku.

Kompetencje Izby Lordów:

- bezwzględnie wymagana zgoda na przedłużenie kadencji parlamentu

- weto zawieszające w stosunku do ustawy, na maksymalnie 1 rok (może zostać zniesione wcześniej przez Izbę Gmin nowej kadencji).

- inicjatywa "nie kontrowersyjnych" ustaw (jako odciążenie Izby Gmin)

- funkcja opiniodawcza względem ustaw nadsyłanych z Izby Gmin

- zgłaszanie poprawek do ustaw

- procedura Impeachment

- działanie jako Najwyższy Sąd Apelacyjny (Lord Kanclerz i 9 Lordów Apelacji) - najwyższa instancja w sprawach cywilnych i częściowo karnych. Ostatnio najgłośniejszą sprawą, jaką zajmował się Najwyższy Sąd Apelacyjny był kwestia ekstradycji gen. Augusto Pinocheta do Hiszpanii.

PARLIAMENT ACTS

Ustawy z lat 1911 i 1949 określają kompetencje Izby Lordów w stosunku do niektórych ustaw. Zasadą jest, że ustawa jest uchwalana przez obie Izby. Są jednak wyjątki (właśnie na podstawie Parliaments Acts).

Ustawy finansowe: dotyczą podatków i środków publicznych. Procedura uchwalania rozpoczyna się w Izbie Gmin, za zgodą Spikera. Muszą uzyskać zatwierdzenie monarchy w ciągu miesiąca od przesłania projektu do Izby Lordów. Nawet jeśli Lordowie nie uchwalą takiej ustawy - uchwalenie w Izbie Gmin i sankcja królewska wystarczają do ich przyjęcia.

Inne Ustawy: Lordowie mogą zawiesić postępowanie ustawodawcze na maks. rok, ale Izba Gmin nowej kadencji może uchwalić ustawę zawetowaną przez Lordów na pierwszym posiedzeniu, wbrew ich woli.

Wyjątki od w/w reguł (do których Parliament Acts nie mają zastosowania):

- ustawy przedłużające kadencj€ę Parlamentu powyżej 5 lat
- ustawy prywatne
- ustawy przesłane do Izby Lordów na krócej niż miesiąc przed zakończeniem sesji
- ustawy, których projekt wniosła Izba Lordów.

Ostatnio zastosowano Parliaments Acts trzy razy: Ustawa o zbrodniach wojennych (1991), Ustawa o wyborach do Parlamentu Europejskiego (1999), Ustawa o zmianach do ustawy o molestowaniu seksualnym (2000)

CIEKAWOSTKI Najstarszy Lord: The Lord Roll of Ipsden KCMG CB (urodzony 01/12/1907); de facto starszych jest jeszcze dwóch Lordów, ale obaj przebywają na Leave of Absence Najdłuższa kadencja Lorda (trwająca do dzisiaj): The Rt Hon the Earl Jellicoe (urodzony w 1918, Lord od 1939 r.) Najmłodszy Lord: The Lord Freyberg (ur. 15/12/1970). Średnia wieku Lordów: 68 lat Liczba obecnych Lordów, którzy wcześniej byli członkami Izby Gmin: 172 Liczba Lordów-kobiet obecnie: 113 (w tym 4 dziedziczne, pochodzące z wyboru) Pierwsza kobieta-Lord: Baronessa Wootton of Abinger (na podstawie Life Peerages Act 1958, zmarła 11/7/88, Partia Pracy). Pierwsza kobieta Lord dziedziczny: 1963, Baronessa Strange of Knokin

MONARCHA

Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest monarchią konstytucyjną. Dziedziczny (na zasadach primogenitury) monarcha jest głową państwa, głową kościoła anglikańskiego w Anglii i prezbiteriańskiego w Szkocji. Jest symbolem brytyjskiej wspólnoty. Obecnie (od 6 lutego 1952) monarchą brytyjskim jest Jej Królewska Wysokość Elżbieta II z dynastii Hanowerskiej, córka Jerzego VI. Dynastia zmieniła swą nazwę w okresie I wojny światową na "Windsorską" (z powodów propagandowych - Hanower kojarzył się z Niemcami - wojennym wrogiem Wielkiej Brytanii).

Władza królewska jest obecnie czysto symboliczna, zgodnie ze stwierdzeniem, że król panuje, ale nie rządzi

Zasady :

- „król nie może czynić źle” - nieodpowiedzialność polityczna i konstytucyjna króla za jego postępowanie
- „król nie może działać sam” - obowiązek kontrasygnaty każdego aktu królewskiego przez odpowiedniego ministra

· Prerogatywy królewskie (de facto - ma je rząd lub premier - jako reprezentanci króla):

- zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu

- powoływanie i odwoływanie premiera

- kreowanie nowych parów

- mianowanie dostojników kościoła

- nadawanie orderów i odznaczeń

- stosowanie prawa łaski

- promulgacja ustaw

- akty o charakterze międzynarodowym

· Faktyczny udział monarchy w sprawowaniu władzy:

- prawo by się radzono

- prawo do zachęcania

- prawo do ostrzegania

RZĄD i GABINET <http://www.number-10.gov.uk/>

Brytyjskie rozumienie pojęcia rząd jest wielorakie i inne od europejskiego:

a) rząd to Korona i sługi Korony, czyli cały aparat administracji opłacany z kasy skarbu państwa, albo

b) rząd to tylko ci słudzy Korony, którzy sprawują określone stanowiska polityczne (ministrowie i wiceministrowie - tzw. ministrowie młodsi), ale już nie służba cywilna o charakterze administracyjnym (np. pracownicy ministerstw), albo

c) rząd to członkowie Gabinetu powoływani przez monarchę (- rozumienie najbliższe europejskiemu - kontynentalnemu)

W skład Gabinetu mogą wejść członkowie Izby Lordów, Izby Gmin i wyjątkowo osoby spoza parlamentu. Wszyscy są jednocześnie członkami Tajnej Rady, więc obowiązuje ich zakaz ujawniania tego, co dzieje się na posiedzeniach Gabinetu. Liczba członków Gabinetu wynosi obecnie (XI 2004) 22 osoby (łącznie z premierem). Monarcha mianuje na premiera lidera partii zwycięskiej. Nie wymaga się tu kontrasygnaty, bo nie ma osoby, która mogłaby jej dokonać. Nominacja pozostałych członków Gabinetu dokonywana jest przez monarchę na wniosek premiera. Odwoływanie członków rządu to także prerogatywa monarchy, ale w praktyce kieruje tym premier, który "prosi ministra o rezygnację".

Wyjątkowa pozycja premiera przejawia się w:

a) pozycji w gabinecie - premier jest najważniejszym i głównym doradcą monarchy oraz szefem rządu (szefem, a nie tylko „jednym wśród równych”)

b) pozycji w parlamencie (zwłaszcza w Izbie Gmin) - jako lider partii rządzącej jest też liderem Izby Gmin; funkcję tę jedynie z powodów technicznych może wykonywać inna osoba, co w niczym nie zmienia pozycji osoby premiera

c) pozycji premiera w partii - nadal pozostaje jest liderem

d) faktycznym przejęciu prerogatyw monarchy w zakresie rozwiązania parlamentu

5. udział w wykonywaniu przez monarchę prerogatyw związanych z nadawaniem tytułów i godności

Premierem jest obecnie Tony Blair, któremu ex officio przysługuje tytuł Pierwszego Lorda Skarbu i Ministra Służby Cywilnej.

Zdarza się, że gabinet pomimo jedności politycznej, nie działa jednomyślnie. Wówczas premier może wykorzystać swoją bezwzględnie dominującą pozycję do utworzenia:

- Wewnętrznego Gabinetu (grupa "przyjaciół" premiera w łonie gabinetu, która podejmuje decyzje w swoim wąskim gronie i przedstawia gotowe propozycje gabinetowi)

- Częściowy gabinet - komitet pod przewodnictwem premiera, podejmuje decyzje poufnie i przedstawia Gabinetowi do akceptacji lub podejmuje decyzje w imieniu całego Gabinetu, bez jego udziału. Jego decyzje traktowane są jako decyzje całego gabinetu.

Funkcje gabinetu:

- ostateczne ustalenie polityki, która ma być przedstawiona parlamentowi (w formie mowy tronowej, czyli odpowiednika kontynentalnego exposé)

- najwyższa kontrola organów wykonawczych zgodnie z polityką określoną przez parlament

- koordynacja i kierowanie resortami administracji państwowej

2. NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA

Historia

Dwa fakty z historii Niemiec odegrały później istotną rolę w tworzeniu się ustroju tego państwa:

- chronologicznie najpóźniejszy w Europie zachodniej upadek monarchii absolutnej

- utrzymujące się podziały terytorialne i światopoglądowe, które nie pozwoliły na wytworzenie historycznie jednolitego państwa niemieckiego; w ciągu wieków mieliśmy do czynienia albo z atomizacją państwa w postaci wielu małych państewek, albo z tworzeniem się bloków wzajemnie przeciwnych, szczególnie między krajami południowo- i północnoniemieckimi.

Pierwsze próby zjednoczenia Niemiec podejmowano w XIX wieku. Związek Reński, utworzony przez Napoleona w 1806 roku, był jedynie luźną konfederacją, której elementy składowe zachowywały praktycznie pełną suwerenność. Podobny charakter miał utworzony na Kongresie Wiedeńskim Związek Niemiecki pod przewodnictwem Austrii. Także powołana w okresie Wiosny Ludów, po upadku Związku Niemieckiego, Konstytuanta nie zdołała stworzyć bardziej jednolitego organizmu państwowego (głównie z powodu antagonizmów austriacko-pruskich). Dopiero wojna Prus z Austrią w 1866 r. przesądziła kwestię ustroju Niemiec. Państwa północnoniemieckie, z wykluczeniem Austrii i pod przewodnictwem Prus utworzyły Związek Północno-Niemiecki. Związek, po przystąpieniu doń państw południowoniemieckich (przy dużym wsparciu O. v. Bismarcka), przekształcił się w 1871 r. w Cesarstwo Niemieckie. W skład Cesarstwa weszło 25 państw związkowych przy dominującej roli Prus. Godność Cesarza Niemiec była połączona z dziedziczną godnością króla Prus.

Po upadku monarchii w 1918 roku i proklamowaniu republiki (1919) Zgromadzenie Narodowe głosami tzw. koalicji weimarskiej uchwaliło konstytucję podpisaną przez prezydenta Friedricha Eberta, która weszła w życie 11.8.1919 r. Demokratyczny charakter nowej konstytucji był wyrazem sprzeciwu wobec rządów autokratycznych cesarza i wynikiem rewolucyjnych nastrojów Niemców po przegranej wojnie. Suwerenem w miejsce głów państw związkowych stał się naród niemiecki, który w 5-przymiotnikowych wyborach wyłaniał Reichstag i prezydenta. Utrzymano związkowy charakter państwa z dużą przewagą władzy centralnej. Zastosowano monteskiuszowską zasadę trójpodziału władz, parlament był dwuizbowy. Rada Rzeszy (Reichsrat) składała się z delegatów państw członkowskich, obradujących pod przewodnictwem Kanclerza. Miała nikłe znaczenie. Druga izba - Reichstag miała podstawowe kompetencje prawodawcze i kontrolne. Naród odwoływał i powoływał Prezydenta. Ten z kolei mianował Kanclerza, a na wniosek kanclerza - ministrów. Prezydent mógł też rozwiązać Reichstag, którego akty wymagały jego kontrasygnaty. Prezydent mógł zarządzić referendum. Demokratyczna i liberalna konstytucja młodego państwa nie natrafiła na dobry grunt. Uwarunkowania społeczne powojennych Niemiec (kryzys gospodarczy, przegrana wojna, nastroje radykalne) uniemożliwiła stworzenie systemu parlamentarnego. Zgodnie z niemiecką tradycją - rządy poczęły zmierzać do prezydencjalizmu. Fakt ten, a także tendencyjna interpretacja art. 48 konstytucji umożliwiły dojście do władzy Adolfa Hitlera i stworzenie przez niego skrajnie antydemokratycznego państwa faszystowskiego.

Po całkowitej i bezwarunkowej kapitulacji (8/5/1945) państwo niemieckie zostało podzielone na cztery strefy okupacyjne (sowiecką, amerykańską, francuską i brytyjską). Na obszarze Berlina Zachodniego utworzono odrębną jednostkę organizacyjną.

Zgodnie z deklaracją berlińską z 5/6/1945 roku potwierdzoną w układzie poczdamskim (2/8/45) władzę państwową w Niemczech przejęły rządy państw sprzymierzonych. Miały ją wykonywać w ramach Sojuszniczej Rady Kontroli. Niesnaski między członkami Rady, a szczególnie narastające różnice w sposobie sprawowania władzy w strefach zachodnich i sowieckiej - doprowadziły do rozbicia Rady i w przyszłości - stworzenia dwóch państw niemieckich o różnych ustrojach politycznych.

W latach 1946-47 przeprowadzono pierwsze wybory do parlamentów krajowych w strefie zachodniej. Dążono do reorganizacji federacji państw. Na podstawie umowy z 1946 roku 1 stycznia 1947 połączono strefę amerykańską i brytyjską (powstała Bizonia), w 1948 dołączono terytorium francuskie (powstała Trizonia). W 1948 roku państwa zachodnie odrzuciły propozycję Sowietów stworzenia ogólnoniemieckiego rządu i zapowiedziały utworzenie odrębnej państwowości niemieckiej w oparciu o terytoria zachodnie. Powołana Rada Parlamentarna przygotowała projekt nowej konstytucji, którą uchwalono 8.5.1949. weszła w życie 24 maja 1949, którą to datę uznaje się za początek Republiki Federalnej Niemiec. 7 września ukonstytuował się pierwszy Bundestag (wybrany 14 sierpnia), 12 września wybrano prezydenta, 15 września wybrano pierwszego kanclerza federalnego, 20 września - pierwszy rząd federalny. RFN nie był wciąż państwem suwerennym. Władza zwierzchnia należała wciąż do zachodnich Aliantów (zmiany konstytucji, sprawy wojskowe, zagraniczne i handel). Nie wolno też było Niemcom tworzyć sił zbrojnych. Stopniowa remilitaryzacja i uchylanie stanu okupacji nastąpiło w latach pięćdziesiątych. Od 1951 roku RFN mógł nawiązywać samodzielne stosunki dyplomatyczne, został przyjęty do Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO. Układ z 1955 znosił okupację Niemiec i ustanawiał je suwerennym państwem (z pozostawieniem Aliantom spraw Berlina Zachodniego, zjednoczenia Niemiec i traktatu pokojowego z Niemcami). Na terytorium RFN pozostały wojska trzech państw alianckich. W 1968 roku RFN stał się państwem całkowicie suwerennym. W 1973 roku wstąpił do ONZ.

Sytuacja w sowieckiej strefie okupacyjnej była zupełnie inna. Pierwsza konstytucja NRD została uchwalona w 1949 roku i w wielu kwestiach nawiązywała jeszcze do konstytucji weimarskiej. Do 1952 roku utrzymano zasady federalizmu, dzieląc państwo na kraje związkowe (5+Berlin Wschodni), którym przyznano prawo do własnych parlamentów i rządów. W dalszym okresie ewolucja ustroju zmierzała do upodobnienia NRD do pozostałych państw bloku wschodniego. W 1952 roku zlikwidowano federalny charakter państwa i podzielono go na zunifikowane okręgi, powiaty i gminy; w 1960 roku zniesiono urząd prezydenta zastępując go Radą Państwa. 6 kwietnia 1968 uchwalono nową, socjalistyczną konstytucję (wersja znowelizowana w 1974 roku obowiązywała do 1990 roku).

"Jesień ludów" w 1989 r. poddała w wątpliwość istnienie dwóch odrębnych państw niemieckich. Również wielkie mocarstwa po raz pierwszy od wojny nie stwarzały zasadniczych przeszkód na drodze do reunifikacji państwa niemieckiego. Już w 1989 r. Stany Zjednoczone poparły ideę zjednoczenia stawiając jednak warunki - nowe Niemcy uznają granice z sąsiadami, będą należały do NATO i Unii Europejskiej. Stanowisko Związku Sowieckiego ulegało stopniowo zupełnym zmianom od zupełnego sprzeciwu wobec zjednoczenia, aż po wyrażenie zgody. Podczas wizyty w Moskwie kanclerza Helmuta Kohla w 1990 roku, Michaił Gorbaczow zaproponował, aby Niemcy na mocy porozumienia NRD-RFN sami ustalili tempo i sposób reunifikacji. Po serii tzw. "konferencji 2+4", 12 września 1990 zawarto w Moskwie układ pomiędzy RFN i NRD oraz czterema państwami okupacyjnymi ostatecznie zamykający kwestię niemiecką po II wojnie światowej. Odbyły się wybory do Izby Ludowej NRD. Nowo wyłoniony parlament dokonał zmian ustrojowych upodabniających NRD do RFN, następnie zawarto unię gospodarczą, walutową i socjalną między oboma państwami. 23 sierpnia parlamenty obu państw uchwaliły ustawę o przystąpieniu NRD do RFN i oznaczyły termin ogólnoniemieckich wyborów parlamentarnych na 2 grudnia. 3 października przyjęto w Berlinie układ między NRD i RFN o ustanowieniu jedności Niemiec. Z tym dniem istnienie dwóch państw niemieckich przeszło do historii. Zjednoczone Niemcy wstąpiły do NATO (z pewnymi zastrzeżeniami wyrażonymi w układzie moskiewskim 2+4) oraz Unii Europejskiej, stolicą państwa stał się Berlin, aktem najwyższego rzędu jest Ustawa Zasadnicza RFN z 1949 roku.

USTAWA ZASADNICZA

- Preambuła, 146 artykułów, 14 rozdziałów (1-11, 4a, 8a i 10a)

• 47 nowelizacji - ostatnia (do 2003 r.) – grudzień 2000 r. - art. 12a (

- w założeniu miała charakter tymczasowy (wyrażony w preambule oraz w nazwie), aż do dokonania zjednoczenia Niemiec; po zjednoczeniu uznano, że ustawa zasadnicza straciła swój tymczasowy charakter i odtąd jest konstytucją całego narodu niemieckiego (art. 116 pt. „Narodowość niemiecka” niepokoi wielu Polaków, bowiem stanowi, że Niemcem jest również osoba, która urodziła się lub mieszkała na terytorium Rzeszy Niemieckiej według granic z 31grudnia 1937 r. oraz jej potomkowie)

- Konstytucja ma charakter sztywny, normalna zmiana wymaga specjalnego acz nieskomplikowanego trybu (wniosek o zmianę konstytucji i przyjęcie go większością 2/3 głosów przez parlament i Radę Związkową); istnieje także możliwość zmiany pośredniej konstytucji, łatwiejszej i ograniczonej do pewnych kwestii (m.in. w związku z ratyfikacją umów międzynarodowych)

- Konstytucja wprowadza bezwzględny zakaz zmiany konstytucji w zakresie tzw. zasad podstawowych: zasady państwa socjalnego, federalizmu, demokracji, podziału władz i praworządności (normy niezmienialne konstytucji)

- W skład federacji wchodzi 16 krajów (6 z byłej NRD) o ograniczonej suwerenności, własnej konstytucji, ograniczonych prawach utrzymywania stosunków międzynarodowych, własnej organizacji władz państwowych (parlament, rząd i sądownictwo krajowe) oraz możliwości brania udziału w kształtowaniu woli federacji. Instytucjonalnym wyrazem federalnej struktury RFN jest na szczeblu związkowym Rada Związkowa (Bundesrat).

- Zasada domniemania kompetencji państw związkowych (oraz ich ustawodawstwa, administracji i wymiaru sprawiedliwości) - państwa związkowe mają wszystkie kompetencje oprócz tych, które Ustawa Zasadnicza wyraźnie przyznaje federacji. W praktyce są to bardzo nieliczne kompetencje. Istnieje także grupa kompetencji ustawodawczych konkurencyjnych - kraj związkowy ma ją dopóty, dopóki federacja z niej nie skorzysta

- Pozycja ustrojowa krajów związkowych jest słabsza niż w innych federacjach (USA lub Szwajcaria); poza tym - w praktyce władze federalne wykazują tendencję do rozszerzania swoich kompetencji kosztem państw związkowych; doprowadza to często do sporów politycznych i zwiększa znaczenie Związkowego Trybunału Konstytucyjnego (opowiadającego się jak dotąd po stronie państw związkowych)

- Konstytucja zawiera katalog praw i wolności obywatelskich oraz możliwość ich zawieszenia w czasie stanu wyjątkowego lub wojennego, na straży przestrzegania praw i wolności stoją sądy powszechne i Związkowy Trybunał Konstytucyjny który rozpatruje skargi obywateli na naruszenie przez państwo ich konstytucyjnie zagwarantowanych praw

- Mandat przedstawicielski ma charakter wolny (niezwiązany)

- System partyjny w Niemczech - tzw. system dwupartyjny zmodyfikowany.

- Dwie główne siły w Niemczech (bez jednej z nich nie sposób powołać federalnego rządu) to chadecja: [CDU (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna) i jej bawarski odłam CSU (Unia Chrześcijańsko-Społeczna)] i socjaldemokracja - SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec). Od 1969 roku rolę „języczka u wagi” sprawowali liberałowie z FDP (Wolna Partia Demokratyczna), którzy pomimo małej liczebności zawsze trafiali do parlamentu i rządu. W czasie wyborów z 1998 r. ich miejsce u boku koalicjanta (SPD) zajęło nowe ugrupowanie - Sojusz 90/Zieloni. Podczas ostatnich wyborów (22 wrzesnia 2002) pomimo spadającego poparcia dla SPD i wzrastającego poparcia dla CDU-CSU (gwałtownie załamanego po aferze z finansowaniem partii z nieokreślonych, prawdopodobnie brudnych, środków, która pogrzebała karierę polityczną kanclerza Helmuta Kohla) SPD odniosło sukces nad konkurentem i przedłużyło okres swojej władzy – znowu w koalicji z Sojuszem90/Zielonymi. Ostatnią liczącą się na scenie politycznej Niemiec partią jest PDS (ostatnio 4,3 % głosów o 0,8 % gorzej niż poprzednio).

SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH

- kluczową rolę odgrywa Kanclerz (system RFN zwany jest systemem kanclerskim)

- rola prezydenta została ograniczona do funkcji reprezentacyjnych

- rola parlamentu jest stosunkowo silna, ze szczególnym uwzględnieniem Bundestagu

- doniosła rola partii politycznych doprowadziła w praktyce do przewagi rządu (składającego się z reprezentantów partii politycznych) nad parlamentem, chociaż nie jest to przewaga tak jaskrawa jak w systemie brytyjskim

- rola kanclerza wypływa także z nie wykształcenia się niemieckiej tradycji parlamentarnej, a także ze szczególnego szacunku Niemców dla administracji; wreszcie nie bez znaczenia jest tradycja silnych rządów kanclerskich Otto von Bismarcka i Konrada Adenauera, który nie zawsze uznawał za konieczne informowanie o swoich poczynaniach parlamentu czy nawet własnego rządu

PARLAMENT ZWIĄZKOWY (Bundesparlament)

- składa się z dwóch izb; reprezentacją ogólnonarodową jest Izba Związku (Bundestag), a reprezentacją krajów (landów) - Rada Związkowa (Bundesrat)

- Bundestag jest wybierany w wyborach powszechnych, bezpośrednich, wolnych, równych i tajnych

- Czynne prawo wyborcze przysługuje osobie, która ukończyła 18 lat, bierne - 21 lat.

- Konstytucja nie określa liczby posłów pozostawiając to ustawie wyborczej. Ustawowa liczba ulega zmianom. Do zjednoczenia była to liczba 496 posłów (+ 22 delegatów izby poselskiej Berlina Zachodniego, bez prawa głosu), od 1990 - minimum 656 posłów (328 z jednomandatowych okręgów wyborczych i 328 z list krajowych), od 2002 – minimum 598 (299 z jednomandatowych okręgów, 299 z list krajowych)- ale liczba ta nie jest stała - patrz niżej: „System wyborczy”.

- System wyborczy RFN to skomplikowane połączenie systemu proporcjonalnego (Hare’a-Niemeyera i systemu największej reszty) i elementów większościowego dające w efekcie tzw. system proporcjonalny z mechanizmem wyrównawczym. Ogólnie - połowa posłów jest wybierana w okręgach wyborczych w systemie większości względnej, połowa na podstawie list kandydatów ustalanych przez partie dla każdego kraju związkowego; wyborca posiada dwa głosy - jeden dla kandydata zarejestrowanego w okręgu, drugi dla listy ogólnokrajowej; mandaty otrzymują w pierwszej kolejności zwycięzcy kandydaci z okręgów jednomandatowych (większością względną), drugą połowę mandatów rozdziela się na podstawie głosów "drugich" wedle zasady proporcjonalności; całą kwestię komplikuje jeszcze klauzula zaporowa (5%) która może pozbawić partię wszystkich głosów drugich. Jeśli liczba głosów „pierwszych” przewyższa liczbę uzyskanych przez partię głosów „drugich” powstaje tzw. „mandat wiszący”, który powoduje zwiększenie liczby deputowanych w danym parlamencie. Np. w XIII kadencji (1994-98) było 672 posłów, czyli o 16 więcej. W poprzedniej kadencji (1998-2002) jest 13 „wiszących mandatów” (669 posłów), w obecnej (2002-2006) 603-598 = 5 (zmniejszono liczbę posłów do minimum 598 z minimum 656.)

BUNDESTAG (Izba Związku) <http://www.bundestag.de/>

- Kadencja Bundestagu wynosi 4 lata

- Prezydent może rozwiązać Bundestag, jeśli: nie wybierze on w trzecim głosowaniu kanclerza bezwzględną większością głosów lub jeśli nie przychyli się do wniosku kanclerza o udzielenie mu wotum zaufania.

- Bundestag działa permanentnie

- Rząd nie ma prawa ingerencji w tryb ustawodawczy, nie może np. przyspieszać trybu ustawodawczego

- Bundestagowi przewodniczy wybierany przezeń Prezydent Izby (tradycyjnie reprezentant najsilniejszej frakcji parlamentarnej - czyli organizacji posłów w Bundestagu, zrzeszającej ich na podstawie przynależności partyjnej lub w przypadku hospitantów - nie należących do żadnej partii - przynależność do którejś z frakcji nie jest obowiązkowa)

- kompetencje Bundestagu: zmiana konstytucji, kontrola nad rządem, uchwalanie budżetu i kontrola jego wykonania, udział w wyborze kanclerza i sędziów Trybunału Konstytucyjnego

- Prawo inicjatywy ustawodawczej: rząd związkowy (po udzieleniu opinii Rady Związkowej) i Rada Związkowa (po udzieleniu opinii rządu związkowego) - tzw. związana inicjatywa ustawodawcza oraz poseł do parlamentu związkowego. Wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustawy budżetowej należy do Rządu.

- Procedura ustawodawcza - trzy czytania w parlamencie, następnie przekazanie projektu Radzie Związkowej. Ustawa o charakterze federacyjnym (dotycząca w istotny sposób państw związkowych) wymaga zgody Rady, w stosunku do innych ustaw Rada Związkowa może wnieść najwyżej sprzeciw (który Bundestag może przegłosować większością taką jaka była przy głosowaniu w Bundesracie).

- W przypadku braku zgody między izbami (kiedy Bundesrat nie zgadza się na ustawę w wersji Bundestagu) istnieje możliwość skierowania projektu ustawy do Komisji Mediacyjnej. Komisja składa się z 32 członków - 16 członków Bundestagu reprezentujących najbardziej wpływowe grupy polityczne oraz 16 członków Bundesratu - po 1 z każdego landu (w przeciwieństwie do obrad Bundesratu - członkowie Komisji wywodzący się z Rady Związkowej nie są związani instrukcjami swoich krajów). Przewodniczący Komisji zmienia się co 3 miesiące - jest nim na zmianę członek Bundestagu i Bundesratu. Obrady Komisji są tajne
i zmierzają do ustalenia projektu ustawy w formie odpowiadającej obu Izbom parlamentu. Bundestag może oczywiście odrzucić poprawki Bundesratu większością bezwzględną ustawowej liczby posłów Bundesratu, ale taka większość nie jest łatwa do osiągnięcia. W praktyce, kiedy w izbach większość posiadają partie opozycyjne względem siebie (jak od kwietnia 2002 w Niemczech) Komisja Mediacyjna jest zwoływana często. W czasie VII kadencji (1972-76) zwołano ją aż 96 razy, podczas X kadencji (1983-87) - tylko 6 razy.

BUNDESRAT (Rada Związkowa) <http://www.bundesrat.de/>

- Niemcy to jedyne państwo federalne, w którym w skład federalnego organu przedstawicielskiego wchodzą delegaci rządów państw-członkó (tradycja od 1867 roku).

- Ilość delegatów uzależniona jest od ilości głosów przysługujących państwu-członkowi, a ta z kolei zależy od ilości mieszkańców kraju związkowego (od minimum 3, przez 4, jeśli kraj ma 4 mln mieszkańców, a kraje powyżej 6 mln - 5 członków). Po zjednoczeniu Bundesrat liczy 68 członków (przedtem 41+4 z Berlina Zachodniego)

- Rada nie jest organem kadencyjnym, o jej składzie decydują wyniki wyborów w krajach członkowskich i zmiany rządów krajowych (wybory w krajach członkowskich odbywają się w różnym czasie); rząd krajowy może też w każdym czasie odwołać swojego delegata

- Deputowany Bundestagu nie może zasiadać w Bundesracie, członek Bundesratu nie może być członkiem Rządu Związkowego (RFN).

- Mandat członka Bundesratu jest związany; deputowany jest ściśle związany wytycznymi swojego rządu; wszyscy delegaci jednego kraju muszą oddać swoje głosy jednolicie - inaczej państwo traci głosy w danym głosowaniu. Członka Bundesratu nie chroni immunitet parlamentarny.

- Prezydentami Bundesratu są kolejno szefowie rządów państw członkowskich (wybierani na tę funkcję przez Bundestag na jeden rok)

- Obrady są jawne, decyzje podejmuje się bezwzględną większością głosów

- Bundesrat został wykluczony z wyborów prezydenta i tworzenia lub obalania Rządu Związkowego, może natomiast postawić prezydenta w stan oskarżenia oraz uczestniczyć w wyborze członków Trybunału Konstytucyjnego.

- Może także postawić weto zawieszające - w przypadku niemożności znalezienia kompromisu z izbą niższą. Bundestag może ominąć weto zawieszające jeszcze raz przegłosowując projekt. W przypadkach, gdy ustawa należy do materii zastrzeżonej dla Bundesratu - przysługuje mu weto absolutne

PREZYDENT RFN <http://www.bundespraesident.de/> (Bundespraesident)

- władza wykonawcza należy do prezydenta i rządu

- po złych doświadczeniach republiki weimarskiej rola prezydenta ma dziś charakter "dekoracyjno-protokolarny" (reprezentowanie państwa zagranicą, mianowanie i akredytacja ambasadorów, prawo łaski, nadawanie odznaczeń. Ponadto udziela rad, przestrzega i zachęca).

- jego rola jest tak dalece ograniczona, że wybór na to stanowisko jest przez polityków uważany za cofnięcie się w karierze

- prezydenta wybiera bez dyskusji i na 5 lat Zgromadzenie Związkowe (w równych częściach przedstawiciele Parlamentu Związkowego i delegaci parlamentów państw członkowskich)

- W przypadku naruszenia konstytucji lub innych ustaw federalnych prezydenta może postawić w stan oskarżenia Bundestag lub Bundesrat. O jego losie decyduje Federalny Trybunał Konstytucyjny.

- prezydentem może być Niemiec posiadający prawo wyborcze do Parlamentu i który ukończył 40 lat. Możliwa jest jednokrotna reelekcja.

- Prezydent nie może być członkiem rządu, parlamentu związkowego ani krajowego

- Najważniejsze ze swoich kompetencji wykonuje na wniosek rządu, pozostałe (reprezentowanie Związku na zewnątrz, wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych, zawieranie umów międzynarodowych) są czysto reprezentacyjne (oprócz prawa wskazywania kandydatów na kanclerza, o czym poniżej)

- Prezydenta w wypadkach uzasadnionych zastępuje przewodniczący Bundesratu.

- Obecnie prezydentem Niemiec jest (od 2004r.) Horst Köhler (CDU), który zastąpił poprzedniego prezydenta Johannesa Rau (SPD, 1999-2004)

RZĄD <http://www.bundesregierung.de/>

· składa się z Kanclerza Związku i ministrów związkowych

· wybór kanclerza określa konstytucja:

- kandydata proponuje Prezydent

- Bundestag musi wybrać kandydata większością bezwzględną głosów (głosowanie tajne)

- jeśli kandydat prezydencki nie uzyska większości prezydent traci prawo zgłaszania kolejnegego kandydata, a przedstawia go sam parlament i głosuje nad jego kandydaturą (znowu wymagana jest większość bezwzględna)

- jeśli i tym razem kandydat nie uzyska wymaganej większości, w trzecim głosowaniu wystarcza zwykła większość (tzw. kanclerz mniejszości)

- mianowanie wybranego kanclerza należy do prezydenta; jeśli jest to kanclerz wybrany bezwzględną większością prezydent ma obowiązek mianowania go; jeśli jest to kanclerz mniejszościowy - prezydent może go mianować lub rozwiązać parlament i zarządzić nowe wybory parlamentarne

- wyjątkowym sposobem wyboru kanclerza jest wybór w drodze konstruktywnego wotum nieufności (Helmut Schmidt à Helmut Kohl, 1982 r.); parlament może udzielić wotum nieufności dotychczasowemu kanclerzowi jeśli jednocześnie wybierze nowego kanclerza bezwzględną większością głosów (wniosek - ¼ ustawowej liczby członków Bundestagu, głosowanie bezwzględną większością)

· wygaśnięcie funkcji kanclerza:

- z chwilą zebrania się nowego Bundestagu

- przez wybór nowego kanclerza w przypadku wotum nieufności lub nie udzielenia wotum zaufania

- w przypadkach zwyczajowych: śmierci, utraty osobistych atrybutów niezbędnych do sprawowania funkcji, zrzeczenia się urzędu

· członków rządu mianuje prezydent na wniosek kanclerza; w praktyce przyjmuje się, że prezydent jest związany "propozycją" kanclerza; parlament nie ma wpływu na decyzję kanclerza dotycząca składu rządu; parlament nie może też udzielić członkom rządu wotum nieufności - Zwyczajowo przyjmuje się, że czołowy polityk mniejszej partii w koalicji otrzymuje stanowisko wicekanclerza. Jest to jednak urząd pozbawiony kompetencji. Dlatego przyjmuje się, że powinien zostać „ozdobiony” najbardziej prestiżową teką ministerialną. Za taką od 1966 roku uznaje się tekę ministra spraw zagranicznych.

· klasyczna w systemie parlamentarno-gabinetowym odpowiedzialność poszczególnych członków rządu lub solidarnie całego rządu jest w RFN ograniczona do odpowiedzialności kanclerza (można go odwołać, jeśli jednocześnie wybierze się nowego kanclerza bezwzględną większością)

- może zaistnieć sytuacja, w której kanclerz straci zaufanie, ale parlament nie będzie w stanie wybrać nowego kanclerza bezwzględną większością; wówczas kanclerz może (wedle swojego uznania) zgłosić wniosek o udzielenie mu wotum zaufania (samoistnego lub wraz z głosowaniem nad aktem prawnym); wotum zaufania udziela się również bezwzględną większością głosów (min. 48 godzin od złożenia wniosku); odrzucenie wniosku o wotum zaufania może doprowadzić do wyboru nowego kanclerza (bezwzględną większością); jeśli jednak parlament odrzuci wniosek o wotum zaufania a nie będzie w stanie wybrać nowego kanclerza - istnieją dwa rozwiązania: 1. Prezydent rozwiązuje parlament i ogłasza nowe wybory, 2. Prezydent udziela poparcia kanclerzowi mniejszości; kanclerz mniejszości może być w każdej chwili odwołany i zastąpiony w drodze konstruktywnego wotum nieufności parlamentu

- Aby nie dopuścić do paraliżowania działalności kanclerza mniejszości - istnieje możliwość wprowadzenia oryginalnej instytucji - ustawodawczego stanu wyjątkowego. Zostaje ogłoszony przez prezydenta, na wniosek kanclerza i za zgodą Rady Związkowej. Polega on na tym, że każdy rządowy projekt ustawy odrzucony przez parlament może po uzyskaniu zgody Rady Związkowej być ogłoszony jako obowiązujące prawo (oprócz aktów zmieniających, uchylających lub zawieszających konstytucję). Ustawodawczy stan wyjątkowy może trwać maksymalnie 6 miesięcy
i być ogłoszony tylko raz podczas urzędowania tego samego kanclerza. Dotychczas jeszcze nie zastosowano tej instytucji.

· rządy niemieckie pomimo zjednoczenia pozostały nieliczne i wciąż liczą do 20 osób (rząd Kohla - 17, Schrödera - 15 członków)

Rządy Republiki Federalnej Niemiec

Era Konrada Adenauera 1949-63
Cztery rządy chadeckiego kanclerza Konrada Adenauera, wszystkie w koalicji z FDP.

Trzy lata Ludwiga Erharda 1963-66
Dwa rządy Ludwiga Erharda (z CDU), oba w koalicji z FDP.

Wielka koalicja 1966-69
Wspólny rząd największych partii CDU/CSU oraz SPD. Przewodził mu chadecki kanclerz Kurt Georg Kiesinger. Ministrem spraw zagranicznych był Willy Brandt (SPD).

Rządy SPD i FDP 1969-82
Dwa rządy socjaldemokratycznego kanclerza Willy'ego Brandta z liberałem Walterem Scheelem jako szefem dyplomacji (1969-74).

Trzy rządy socjaldemokraty Helmuta Schmidta z Hansem-Dietrichem Genscherem (FDP) jako ministrem spraw zagranicznych (1974-82).

Era Helmuta Kohla 1982-98
Pięć rządów CDU/CSU i FDP z Helmutem Kohlem jako kanclerzem. Do 1994 roku szefem dyplomacji był Genscher, potem zastąpił go Klaus Kinkel (również z FDP).

Gabinet SPD i Zielonych 1998-2002- 2002-2006

Rząd socjaldemokratycznego kanclerza Gerharda Schrödera z Joschką Fischerem (z Zielonych) jako ministrem spraw zagranicznych.

Wybory parlamentarne 22 wrzesnia 2002 r.

SPD zdobyła 38,5 proc. głosów (251 miejsc w Bundestagu), CDU/CSU również otrzymała poparcie 38,5 proc. wyborców (248 mandatów), partia Zielonych - 8,6 proc. (55 mandatów), a FDP - 7,4 proc. (47 mandatów). Postkomunistyczna PDS zdobyła 4 procent głosów (dwa miejsca zdobyte w wyborach bezpośrednich).

Przez następne cztery lata Niemcami będzie rządziła ta sama co dotąd koalicja wyborcza SPD - Zieloni. Kanclerz Gerhard Schroeder (SPD) pokonał kandydata na to stanowisko z ramienia CDU/CSU Edmunda Stoibera - Koalicja SPD-Zieloni ma teraz w liczącym 603 mandaty Bundestagu 306 miejsc, czyli zaledwie o cztery więcej, niż wynosi wymagana większość.
Do dnia wyborów i zaraz po nich nie było jasne kto jest zwycięzcą. Jak wynika ze szczegółowych obliczeń, o zwycięstwie SPD i partii Zielonych nad CDU/CSU zadecydowały zaledwie 8864 głosy na prawie 48,5 miliona oddanych.
8,6 % głosów zdobytych przez partię Zielonych to najlepszy wynik w historii partii (= 55 mandatów, o 8 więcej niż dostanie FDP za 7,4 % głosów).

Nowy rząd nie ulegnie większym zmianom z jednym wyjątkiem: zabraknie w nim na stanowisku ministra sprawiedliwości Herty Däubler-Gmelin, która wzburzyła opinię publiczną przyrównując prezydenta USA George’a W. Busha do Adolfa Hitlera. Pani minister podała się do dymisji na krótko przez wyborami.

Szczegółowe komentarze i opinie - (dla zainteresowanych - fakultatywnie):
Artykuł 1 <http://arch.rp.pl/a/rz/2002/09/20020923/200209230093.html?k=on&t=2002051020021105>
Artykuł 2 <http://arch.rp.pl/a/rz/2002/09/20020924/200209240084.html?k=on&t=2002051020021105>

Federalny Trybunał Konstytucyjny
Das Bundesverfassungsgericht, or BverfG

* Trybunał utworzono w 1951 roku; siedziba: Karlsruhe
* Trybunał Federalny składa się z 16 sędziów wybieranych na jednokrotną kadencję 12 letnią. * Połowę składu wybiera Bundestag, a połowę Bundesrat większością 2/3 głosów, z tym, że o ile Bundestag dokonuje wyboru bezpośrednio, w Bundesracie wybory sędziów dokonują się dwuetapowo. Najpierw izba wybiera 12 elektorów, z których min. 8 musi poprzeć kandydata, by przeszedł on do drugiej tury, w której cała izba większością 2/3 głosów potwierdza decyzję elektorów; sędziowie Trybunału nie mogą być członkami parlamentu, rządu, władz krajowych, ani innych władz związanych z tamtymi; jeśli parlament w ciągu 2 miesięcy nie obsadzi wakującego mandatu - prawo jego obsadzenia zyskuje sam Trybunał. 
Z grupy 8 sędziów wybieranych przez każdą izbę parlamentu - 3 to sędziowie z min. 3-letnim stażem w najwyższych federalnych organach sądowych. Pozostałych 5 nie musi być sędziami, ale musi mieć wykształcenie prawnicze. Sędziowie wybierani przez każdą z izb po połowie obsadzają każdy z senatów Trybunału - tzn. 4 z 8 wybranych przez Bundestag trafia do jednego senatu i 4 z 8 do drugiego. Tak samo z sędziami wybranymi przez Bundesrat.
* Wiek sędziego: 40 - 68 lat
* Rozpatruje sprawy w dwóch senatach orzekających, 8 osobowych lub w pełnym składzie; 
* Przewodniczącego powołuje parlament; Przewodniczący i wiceprzewodniczący Trybunału zasiadają każdy w innym senacie, któremu jednocześnie przewodniczy.
* Rozpatruje ok. 3000-5000 spraw rocznie (i bije rekordy opóźnień). ok. 90 % z nich to skargi konstytucyjne
* Bardzo rozbudowana administracja
* Rozpatruje sprawy w składach 8-osobowych (senatach orzekających), do których sędzia przypisany jest na całą kadencję; senaty to pozostałość początkowych kilku kadencji Trybunału, gdy połowę składu stanowili członkowie chadecji i połowę socjaldemokracji. Utworzyli dwie grupy 8-osobowe zwane czarnym i czerwonym senatem. Teraz ten wyraźny podział polityczny już nie funkcjonuje, ale podział na senaty pozostał.
* Od 1971 r. w Trybunale przeprowadza się postępowanie wstępne (3 sędziów) dotyczące zasadności wniosku; może powodować jego odrzucenie bez merytorycznego rozpatrzenia. W 1991 r. Trybunał odrzucił w ten sposób 3 z 4 tys. złożonych wniosków
* Od 1985 r. sprawa dotycząca wyroku sądu zapada po uprzednim wyczerpaniu scieżki odwoławczej
* Od 1970 r. praktyka „zdań odrębnych” wyrokujących sędziów
* Kontrola abstrakcyjna: dot. prawa federalnego - na wniosek rządu federalnego, rządu landu lub 1/3 członków Bundestagu
* Orzeczenia wykładnicze - uzależniające konstytucyjność przepisu/aktu od konkretnie ustalonej jego treści.

Kompetencje: (wymienione w art. 93 Konstytucji i w ustawie o Trybunale):
* Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między federalnymi organami państwa
* Rozstrzyganie sporów między krajami związkowymi a federacją dotyczących ich wzajemnych stosunków i podziału kompetencji oraz nadzoru federacji nad krajami związkowymi
* Abstrakcyjna i konkretna kontrola konstytucyjności prawa krajowego i federalnego z federalną konstytucją i prawa krajowego z prawem federalnym (na wniosek rządu krajowego, rządu federalnego lub 1/3 Bundestagu)
* Skargi konstytucyjne, wyborcze i komunalne
* Odpowiedzialność za złamanie konstytucji przez prezydenta, sędziów, partie polityczne 
i prywatne osoby prawne. Trybunał może orzec o utracie urzędu prezydenta, rozwiązaniu partii politycznej (2 razy - Socjalistyczna Partia Rzeszy, Komunistyczna Partia Niemiec), odwołaniu z urzędu sędziego i utracie niektórych praw podstawowych przez jednostkę
* http://www.bverfg.de/ 

3. REPUBLIKA FRANCUSKA

· Cechą charakterystyczną ustroju Francji jest jego historycznie ukształtowana forma; od chwili uchwalenia pierwszej francuskiej konstytucji (1791) obowiązywało ich we Francji 15. Stąd często nazywa się Francję "laboratorium wytwarzania form ustrojowych”.

· Nowożytną historię ustroju Francji można podzielić na 6 etapów:

- monarchia parlamentarna
- dyktatura jednostki
- rządy komitetowe
- republika prezydencka
- republika dyrektorialna
- republika parlamentarna

· Zmiany form ustrojowych w ramach republiki odnotowuje się i zaznacza za pomocą kolejnych cyfr rzymskich

- I Republika istniała w okresie rewolucji (1792-1799) i została zastąpiona rządami Napoleona Bonapartego - najpierw konsula, potem cesarza
- II Republika (tzw. Prezydencka) istniała w latach 1848-1852, ustępując miejsca II Cesarstwu
- III Republika trwała najdłużej i powstała w 1871 roku, po stłumieniu Komuny Paryskiej (jej podstawy prawne określała konstytucja z 1875 roku); okres ten zamyka klęska Francji w 1940 r.
- IV Republika powstała po wyzwoleniu w 1944 (konstytucja w 1946)
- V Republika powstała w wyniku burzliwych wydarzeń w metropoliach i w Algierii w 1958 roku; trwa do dziś.

III REPUBLIKA

· konstytucja z 1875 roku składała się z trzech odrębnych ustaw konstytucyjnych
· ustrój był wynikiem kompromisu między zwolennikami monarchii parlamentarnej i republiki
· Francja stała się pierwszą republiką parlamentarną
· Konstytucja obejmowała dwa podstawowe elementy:
a) władzę ustawodawczą, dwuczłonową złożoną z Izby Deputowanych i Senatu; obie izby pochodziły z wyborów cenzusowych; Senat na 9 lat i odnawiał się w 1/3 co 3 lata, Izba Deputowanych na 4 lata; obydwie Izby były równoprawne w zakresie działalności ustawodawczej i kontrolnej
b) władzę wykonawczą - prezydenta republiki i ministrów; kadencja prezydenta, wybieranego przez połączone izby parlamentu, wynosiła 7 lat; był "nie-odpowiedzialny", a za niego odpowiedzialność ponosili ministrowie; uprawnienia głowy państwa wzorowano na uprawnieniach monarchy; nie istniał urząd premiera - rządowi przewodniczył prezydent; urząd premiera wykształcił się w drodze zwyczaju zalegalizowanego w XX wieku.
· Praktyka ustrojowa doprowadziła do wzmocnienia i faktycznej przewagi pozycji parlamentu
· III Republika upadła w 1940 w wyniku kapitulacji Francji wobec III Rzeszy.

IV REPUBLIKA

· po wyzwoleniu Francji (1944) powstał rząd gen. Charles’a De Gaulle’a, który sprzeciwiał się parlamentarno-gabinetowej formie rządów. Twierdził, że Francja potrzebuje silnej władzy prezydenta zapewniającej stabilność rządów, a proporcjonalny system wyborczy może jedynie doprowadzić do niebezpiecznego rozdrobnienia sceny politycznej.
· W 1945 roku przeprowadzono referendum, w którym zapytano społeczeństwo, czy chce kontynuować istnienie III Republiki, czy wprowadzić kolejną zmianę ustrojową - w ramach IV Republiki; za odrzuceniem konstytucji 1875 roku głosowało 96 % Francuzów
· Łącznie z głosowaniem za odrzuceniem konstytucji III Republiki Francuzi wybrali Konstytuantę i określili ogólne zasady ustroju; przyjęto model tymczasowy, w którym nadrzędność w sprawowaniu władzy należała do jednoizbowego parlamentu (Zgromadzenie Narodowe); była to więc mutacja systemu parlamentarnego. Rząd premiera De Gaulle’a na znak dezabrobaty dla obranego ustroju złożył dymisję
· Projekt konstytucji przygotowany przez Konstytuantę wymagał przyjęcia w drodze referendum; został jednak odrzucony nieznaczną większością głosów (1946); należało ponowić wybór Konstytuanty; nowy organ przedstawicielski nie przygotował nowego projektu konstytucji, a jedynie zmodyfikował poprzedni projekt; Francuzi przyjęli go w referendum w stosunku: ok. 9 milionów głosów za, 7,8 miliona przeciw, 7,8 wstrzymujących się od głosowania.

· główne założenia ustrojowe:
- suwerenność ludu
- parlament dwuizbowy z przewagą Zgromadzenia Narodowego (jednoizbowego parlamentu) ; utrzymano nadrzędność parlamentu nad władzą wykonawczą
- wyłączność ustawodawcza parlamentu bez prawa delegacji kompetencji na rząd
- władza wykonawcza: premier i ministrowie; premier obowiązkowo zatwierdzony przez parlament; później ponowne zatwierdzenie przez parlament członków rządu zaproponowanych przez premiera
- prezydent wybierany przez połączone izby parlamentu na 7 lat, jego akty wymagały kontrasygnaty; mógł rozwiązać parlament, ale było to obwarowane niełatwymi do spełnienia warunkami
- zgodność ustaw z konstytucją bada: Komitet Konstytucyjny (prezydent + przewodniczący obu izb + 10 członków wybieranych przez obie izby parlamentu spoza własnego składu)
- lewicowe rządy i przygotowana przez nie konstytucja nie zadowalały prawicy i centrum; rychło po powstaniu IV Republiki rozpoczął się proces modyfikacji jej ustroju

V REPUBLIKA

· nie sposób wymienić wszystkich powodów upadku IV Republiki; pewne jest natomiast, że przez cały okres jej trwania Francja była areną sprzecznych interesów i dążeń; do najważniejszych elementów, które zadecydowały o upadku IV Republiki należały:

- nieumiejętność rozwiązania narastającego problemu dekolonizacji (polityka krwawego tłumienia dążeń narodowowyzwoleńczych państw kolonialnych - w przeciwieństwie do polityki pozostałych państw kolonialnych idących na ugodę z koloniami)
- uwikłanie się prawie natychmiast po zakończeniu II wojny światowej w konflikt zbrojny w Indochinach
- przewaga parlamentu i słaba pozycja egzekutywy uniemożliwiająca konstrukcję stabilnych rządów koalicyjnych (w okresie IV Republiki powołano 24 rządy - wiele odwołano w sposób niekonstytucyjny)
- bezpośrednim powodem był konflikt w Algierii; w 1958 roku doszły tam do głosu środowiska sprzeciwiające się jakoby zbyt liberalnej polityce rządu francuskiego w stosunku do kolonii; rząd podał się do dymisji; w sytuacji radykalizacji nastrojów społecznych Francja stanęła przed zagrożeniem przewrotu lub rewolucji socjalistycznej
· na tle tych wydarzeń pojawia się postać generała Charlesa De Gaulle'a, który gotowy jest wyprowadzić państwo z kryzysu; jego osoba cieszyła się autorytetem - ratował honor Francji podczas II wojny światowej (przeciwważąc zdradę marszałka Petaina i kolaborujący z hitlerowcami rząd Vichy), odgrywał już rolę męża opatrznościowego w roku 1940 i 1944, był zwolennikiem wzmocnienia władzy wykonawczej z zachowaniem jednak rządów demokratycznych
· De Gaulle zgadza się na objęcie steru władzy, ale żąda wyboru i poparcia dla jego rządu bez konieczności stawania przed Zgromadzeniem Narodowym; warunek zostaje spełniony; kończy się okres IV Republiki
· De Gaulle zażądał następnie wydania ustawy, która upoważni jego rząd (wyjątkowo tylko ten jeden raz) do przygotowania projektu konstytucji (ponieważ było to zadanie Zgromadzenia Narodowego jako konstytuanty - takie przekazanie kompetencji równało się z samorozwiązaniem parlamentu); projekt przygotowano szybko, poza parlamentem i bez jego udziału; projekt poddany pod referendum został przez Francuzów przyjęty ogromną większością głosów (80 % za, przy frekwencji ok. 85 %); pytania referendum sformułowano podchwytliwie, tak aby referendum było bardziej plebiscytem popularności De Gaulle'a niż jego konstytucji
· Konstytucje IV i V Republiki uchodzą za pisane pod wpływem De Gaulle'a. Pierwszą z nich pisano "przeciwko" generałowi, bowiem widziano w nim "pewnego" prezydenta, druga była efektem aspiracji politycznych generała i jego zapatrywań na właściwy model ustrojowy Francji

KONSTYTUCJA V REPUBLIKI

- posiada antyparlamentarne cechy (nie tylko w sposobie jej przygotowania i uchwalenia)
- nawet systematyka konstytucji stawia uregulowania dotyczące parlamentu na trzecim miejscu (po prezydencie i rządzie)
- Konstytucja V Republiki zapewnia rządowi szeroki margines interpretacji. Krytycy zarzucają jej niski poziom pod względem techniki prawodawczej, ale jak wspomniano - był to świadomy zabieg autorów.
- system organów państwowych V Republiki ukształtowany w konstytucji nazywany jest: półprezydenckim, semi-prezydenckim, parlamentarnym-zniekształconym, parlamentarno-prezydenckim lub prezydencjalnym, a nawet neo-prezydenckim. Maurice Duverger - jeden z najwybitniejszych profesorów prawa konstytucyjnego stworzył najwnikliwszą analizę ustroju. Użył dla określenia ustroju Francji nazwy „System arbitrażu prezydenckiego”.
- System francuski nazywa się także parlamentaryzmem orleanistycznym czyli wzorowanym na rozwiązaniach Karty Konstytucyjnej Ludwika XVIII z 1814 r.Polegał on na tym, iż pomimo wynikającego z Konstytucji trójpodziału władz - faktycznie mieliśmy do czynienia z wyraźną przewagą monarchy nad parlamentem (dzisiaj nie ma monarchy, a jego uprzywilejowane miejsce w systemie władz zajmuje prezydent)

• francuski porządek konstytucyjny opiera się na tzw. „bloku konstytucyjnym”, w skład którego wchodzą oprócz konstytucji:

• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 VIII 1789 r.

• Wstęp do Konstytucji IV Republiki Francuskiej z 27 X 1946

• Zasady podstawowe uznane przez ustawy Republiki

• Cele działalności państwa o randze konstytucyjnej

Koncepcja „bloku konstytucyjnego” jest wytworem orzecznictwa Rady Konstytucyjnej z lat 70. XX wieku.

Konstytucja V Republiki jest aktem sztywnym. Jej zmiana obwarowana jest szczególnie utrudnionym trybem. Zmiany dokonane w obu izbach parlamentu (równorzędnych w tym procesie) muszą zyskać potwierdzenie w referendum lub ponowne poparcie tym razem połączonych izb parlamentu większością 3/5 głosów. Druga możliwość dotyczy wyłącznie projektów prezydenckich i jego decyzji w tej sprawie. Dodatkowo konstytucja zawiera normy niezmienialne - jak ostatni artykuł konstytucji : „republikańska forma rządów nie może być przedmiotem zmiany konstytucji”.

Najnowsza zmiana konstytucji V Republiki Francuskiej z 1958 r. – 17 marca 2003 – połączone Izby parlamentu w tzw. Kongres (patrz art. 89 Konstytucji) na sesji wyjazdowej w Wersalu przyjęły zmiany konstytucji zaproponowane przez Prezydenta, przepisaną większością 3/5 głosów. Zmiana objęła artykuł 1 Konstytucji do którego dodano „zdecentralizowany” charakter państwa oraz wprowadzono przepisy dotyczące europejskiego nakazu aresztowania.

PREZYDENT REPUBLIKI <http://www.elysee.fr/>

· konstytucja przewiduje co prawda dwuczłonowość władzy wykonawczej, ale realnym jej szefem czyni prezydenta
· prezydent jest politycznie nieodpowiedzialny, urząd sprawuje 5 lat (z nieograniczoną możliwością reelekcji) i nie może być odwołany przed upływem kadencji; może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej tylko w przypadku zdrady stanu. W pierwotnym tekście konstytucji V Republiki prezydent sprawował swój urząd przez 7-letnią kadencję. W wyniku referendum z 24 września 2000 dokonano zmiany konstytucji skracającej kadencję prezydenta do 5 lat. Wybrany w II turze wyborów prezydenckich 5 maja 2002 r. Jacques Chirac będzie pierwszym prezydentem sprawującym swój urząd 5-letnią kadencję (został wybrany ponownie, ma więc za sobą kadencję 7-letnią)
· wybory prezydenckie: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, większościowe. Kandydata mogą zgłosić jedynie wyborcy kwalifikowani (członkowie izb parlamentu, rad generalnych, zamorskich zgromadzeń terytorialnych, merowie municypalni, radcy Rady Paryża). Kandydat musi zyskać poparcie minimum 500 wyborców kwalifikowanych z 30 departamentów, przy czym głosy wyborców „zamorskich” stanowić mogą maksymalnie 1/10 wszystkich. W pierwszej turze wyborów prezydenckich należy zebrać większość bezwzględną głosów (to się jeszcze nikomu nie udało), w drugiej, do której przechodzi tylko dwóch najlepszych kandydatów - większość względną (balotaż !).
· powołuje i odwołuje rząd, nie ma obowiązku przeprowadzenia konsultacji politycznych w tej sprawie
· jest faktycznym szefem egzekutywy, przewodniczy posiedzeniom Rady Ministrów i podpisuje dekrety z mocą ustawy (ordonanse)
· obsadza szereg stanowisk państwowych, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, sprawuje naczelne dowództwo wojskowe, od jego wyłącznej decyzji zależy użycie broni atomowej
· wiele aktów prezydenta nie wymaga kontrasygnaty - są to tzw. uprawnienia osobiste (dyskrecjonalne) prezydenta:
- nominacja premiera i raz na trzy lata członka Rady Konstytucyjnej (badającej zgodność ustaw z konstytucją) oraz jej przewodniczącego, prezydent zwołuje także posiedzenia Rady.
- Z mocy prawa przewodniczy Najwyższej Radzie Sądownictwa, której członków mianuje
- zarządza referendum (czyli może doprowadzić do przyjęcia ustawy z pominięciem legislatywy)
- może rozwiązać Zgromadzenie Narodowe
- kieruje orędzia do parlamentu i społeczeństwa (odczytuje je w Zgromadzeniu Narodowym premier, w Senacie - minister sprawiedliwości)
pozostałe akty prezydenta wymagają kontrasygnaty członków rządu

· Art. 16 konstytucji nadaje prezydentowi szczególne uprawnienia osobiste
- zastosowanie art. 16 wymaga konsultacji z premierem, przewodniczącymi izb parlamentu i Rady Konstytucyjnej, ale nie są to konsultacje wiążące dla prezydenta
- zgodnie z art. 16 prezydent może uzyskać władzę w zasadzie dyktatorską w państwie - prezydent może stosować wszystkie środki, które jego zdaniem są konieczne ze względu na zaistniałe okoliczności; ograniczenia działań prezydenta dokonywanych na podstawie art. 16 są bardzo ogólne i łatwe do ominięcia; przesłanki - bezpośrednie zagrożenie Republiki (niepodległość, integracja terytorialna, wykonywanie umowy międzynarodowej oraz fakt przerwania regularnego funkcjonowania konstytucyjnych władz publicznych (De Gaulle wykorzystał art. 16 w 1961 roku z powodu puczu generałów w Algierii, pucz upadł na drugi dzień, a art. 16 był stosowany przez około pół roku - konstytucja nie określa jasno granic czasowych stosowania tego wyjątkowego rozwiązania)
· stanowiska prezydenta nie można łączyć z żadnym innym stanowiskiem państwowym, ani z mandatem przedstawicielskim
· w sytuacjach uzasadnionych prezydenta zastępuje przewodniczący Senatu, nie ma instytucji wiceprezydenta

RZĄD REPUBLIKI <http://www.premier-ministre.gouv.fr/>

- konstytucja wprowadza termin "premier" odmienny od nazwy "przewodniczący rady ministrów" obecnej w konstytucji 1946 roku
- zamiast nazw gabinet lub egzekutywa używa się nazwy "rząd" (nawiązującej do stosowanej w okresie rządu "Vichy")
- premier ani minister nie może być członkiem parlamentu (zupełna nowość w praktyce francuskiej)
- rząd składa się z premiera oraz ministrów stanu, ministrów (delegowanych lub resortowych) i sekretarzy stanu - powoływanych przez prezydenta na wniosek premiera. „Rada Ministrów” (tej nazwy również używa Konstytucja) - stanowi węższe grono. Nie wchodzą w jej skład sekretarze stanu.

- rząd jest formalnie odpowiedzialny przed parlamentem, faktycznie tylko przed Zgromadzeniem Narodowym; chociaż nie istnieje zapis o odpowiedzialności rządu przed prezydentem - brak poparcia dlań prezydenta - w praktyce uniemożliwiał jego prawidłowe funkcjonowanie
- specjalna rola przypada premierowi, który może na podstawie jednorazowego, szczególnego upoważnienia zastępować prezydenta w zakresie jego obowiązków na forum rządu
- uprawnienia premiera dzieli się na wykonawcze i prawodawcze, rząd określa politykę narodu i kieruje nią (parlament może tylko ją zatwierdzić lub odrzucić, bez prawa inicjatywy własnej)
- organem wykonawczym jest premier, a nie rząd; uprawnienia prawodawcze parlamentu (w tradycji francuskiej zawsze szerokie i chętnie wykorzystywane) zostały ograniczone na rzecz rządu, w zakresie wyznaczonym wyraźnie przez konstytucję; ponadto rządowi przysługuje (w materiach dlań zastrzeżonych) prawo zmiany i uchylania ustaw parlamentu dekretami z mocą ustawy, chyba, że parlament wkroczył w zakres spraw normowanych przez rząd - wówczas rządowi nie wolno zmienić takiej ustawy parlamentu; istnieje możliwość upoważnienia rządu przez parlament do wydawania aktów prawnych równych ustawie w zakresie spraw zastrzeżonych do wyłącznej kompetencji parlamentu; ordonanse (dekrety z mocą ustawy) rządu wymagają podpisu prezydenta, który może go odmówić (taką praktykę stosował F. Mitterand w czasie konfliktu z rządem) zmuszając rząd do kierowania projektu ustawy na normalną ścieżkę legislacyjną

PARLAMENT

· dwuizbowy:

- Zgromadzenie Narodowe <http://www.assemblee-nat.fr/> (izba niższa), ma charakter przedstawicielski, wybierane na 5 lat w wyborach równych, tajnych, większościowych, bezpośrednich i powszechnych. Liczba deputowanych: 577, czynne prawo wyborcze 18 lat, bierne - 23 lata

- Senat <http://www.senat.fr/> (izba wyższa), nie ma charakteru przedstawicielskiego, wybierany w wyborach wielostopniowych i nie powszechnych. Liczba deputowanych uzależniona od liczby mieszkańców (obecnie 331 senatorów). Kadencja senatora - 9 lat, skład izby odnawiany co 3 lata w 1/3. (ostatnie wybory – 16 września 2004)

- rola parlamentu jest wyraźnie ograniczona: nie decyduje o obsadzie stanowiska prezydenta ani premiera, nawet jego kompetencje ustawodawcze zostały uszczuplone. Tryb sesyjny.
· sesja trwa około pół roku. Parlament zbiera się dwa razy do roku na około 80 dni
- sesja jesienna - od 2 października służy uchwaleniu budżetu
- sesja wiosenna - od 2 kwietnia służy przedstawieniu programu legislacyjnego rządu
- premier lub większość Zgromadzenia Narodowego może doprowadzić do zwołania parlamentu na sesję nadzwyczajną, z ustalonym porządkiem obrad
· przewodniczący Senatu zastępuje prezydenta w przypadku czasowej niemożności sprawowania przezeń urzędu lub opróżnienia stanowiska
· prawo inicjatywy ustawodawczej - rząd i członkowie parlamentu

· kompetencje: ustawodawcze: (ograniczone):
a) przez wyliczenie materii ustawodawczej zastrzeżonej dla parlamentu,
b) możliwość ominięcia parlamentu przez zarządzenie referendum przez prezydenta
c) możliwość połączenia głosowania nad projektem rządowym z wotum zaufania dla rządu
- jeśli w ciągu 24 godzin od złożenia wniosku parlament nie zgłosi wotum nieufności - projekt ustawy połączony z wnioskiem o wotum zaufania - przechodzi bez głosowania i kontroli rządu
· nie uchwalenie budżetu w ciągu 70 dni umożliwia rządowi przyjęcie go w formie ordonansu (chyba że obie izby go odrzucą)
· w razie uchwalenia wotum nieufności dla rządu, premier składa rezygnację na ręce prezydenta, który może jej nie przyjąć i rozwiązać Zgromadzenie Narodowe
· parlament wydaje trzy rodzaje ustaw: konstytucyjne (ustrój i funkcjonowanie państwa), organiczne (efekt zapowiedzi konstytucyjnych i rozwinięcie zasad konstytucji - podlegające obowiązkowej kontroli Rady Konstytucyjnej przed wejściem w życie) i zwykłe
· praca nad ustawą zwykłą rozpoczyna się w odpowiedniej komisji (stałej lub nadzwyczajnej) w Zgromadzeniu Narodowym i Senacie. Następnie projekt (w terminie z góry ustalonym i nieprzekraczalnym nawet jeśli komisja nie zdążyła zająć się wszystkimi planowanymi elementami projektu) trafia do Zgromadzenia Narodowego. Tam odbywa się „pierwsze czytanie”. Wówczas ustawa wędruje do Senatu, gdzie odbywa się również „pierwsze czytanie”. Jeśli przynosi ono ustawę w treści niezmienionej – ustawa trafia do prezydenta w celu promulgacji. Ale jeśli Senat wprowadzi poprawki – ustawa trafia do Zgromadzenia Narodowego, gdzie odbywa się „drugie czytanie”. Jeśli ZN nie zmieni wersji senackiej ustawy–trafia ona do promulgacji przez Prezydenta. Jeśli jednak coś zmieni – w Senacie odbywa się „drugie czytanie”. Jeśli w ten sposób nie uda się uchwalić ustawy w brzmienu identycznym do wersji przekazanej mu przez izbę niższą, premier może powołać komisję mieszaną obu izb w celu zredagowania tekstu ustawy, która podzieliła izby. Komisję można powołać po dwóch czytaniach w obu izbach (w przypadku ustawy pilnej - już po jednym). Obie izby powinny przyjąć tekst uzgodnionej w komisji mieszanej ustawy. Nie ma możności wprowadzenia żadnych dodatkowych zmian, bez uprzedniej zgody rządu. Gdyby nie udało się uzyskać akceptacji dla uzgodnionej w komisji wersji ustawy rząd ma jeszcze jedną możliwość - domagać się od Zgromadzenia Narodowego (izby niższej parlamentu) przyjęcia bez udziału Senatu uchwały rozstrzygającej sprawę po myśli egzekutywy. Rząd ma więc ogromną rolę w procesie ustawodawczym mogąc wiążąco wpływać na zgłaszanie i uchwalanie poprawek. Ponadto - jeśli projekt ustawy lub proponowane doń poprawki wiążą się ze zmniejszeniem dochodów państwa czy zwiększeniem publicznych wydatków może dojść z inicjatywy rządu do odrzucenia takiego projektu czy poprawek.

RADA KONSTYTUCYJNA

Rada Konstytucyjna - Le Conseil Constitutionnel

* Powołana na mocy Konstytucji V Republiki z 1958 r.
* Składa się z 9 członków - powoływanych przez prezydenta (3), przewodniczącego Senatu (3) i przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego (3) na 9 lat. Członkowie są powoływani, a nie wybierani.Nie określono wymogów dotyczących kandydata na członka Rady (w praktyce dominują profesorowie prawa). Co 3 lata 1/3 składu Rady jest wymieniana. 
* Przewodniczącego Rady powołuje spośród jej członków prezydent Republiki (na wniosek rządu); przewodniczący ma głos rozstrzygający w przypadku równej liczby głosów w głosowaniu
* W skład rady mogą wejść dożywotnio byli prezydenci Republiki (dobrowolnie - dotąd nie skorzystali)
* Kworum - 7 osób. Działa zawsze na posiedzeniu plenarnym (łącznie)
* Rozpatruje ok. 20 spraw rocznie
* Bardzo mały aparat administracyjny (łącznie ok. 10 osób obsługuje całą radę)
* Jednoznacznie odrzuca się praktykę „zdań odrębnych” sędziów wyrokujących
* Nie ma kontroli konkretnej, ani następczej (z 1 wyjątkiem wkazanym niżej)

Kompetencje:
* Kontrola konstytucyjności ustaw, regulaminów izb i umów międzynarodowych
* Kontrola ma charakter obligatoryjny (ustawy organiczne, regulaminy izb - na wniosek premiera) lub fakultatywny (na wniosek prezydenta, premiera, przewodniczących izb, 
od 1974 r. 60 deputowanych lub 60 senatorów - ustawy zwykłe i umowy międzynarodowe)
* Kontrola ma charakter uprzedni (między uchwaleniem a podpisaniem przez prezydenta) z jednym wyjątkiem - kiedy chodzi o ustawę nowelizującą - wówczas istnieje możliwość oceny ustawy nowelizowanej (oczywiście w zakresie ograniczonym).
* Kontrola ma charakter wyłącznie abstrakcyjny
* Doktryna francuska zdecydowanie (i jak dotąd skutecznie) sprzeciwia się kontroli następczej.
* Kontrola kompetencyjności - Rada bada czy ustawy uchwalone przez parlament nie wkraczają w zakres kompetencji rządu
Pozostałe kompetencje:
* Udzielanie opinii przed skorzystaniem przez prezydenta z art. 16 Konstytucji V Republiki z 1958 r.
* Czuwanie nad prawidłowością wyborów prezydenckich i parlamentarnych oraz przebiegiem referendum; ogłaszanie wyników, rozpatrywanie protestów wyborczych
* Brak skargi konstytucyjnej (w 1990 odbyła się zakończona fiaskiem debata parlamentarna o wprowadzeniu skargi konstytucyjnej); wprowadzenie kontroli następczej uznano za "źródło olbrzymiego, nieprzewidywalnego bałaganu".
* Czas rozpatrywania ok. 1 miesiąc; na wniosek rządu - 8 dni 
* http://www.conseil-constitutionnel.fr/ 

(Tradycja Rady Stanu wywodzi się jeszcze z okresu Rewolucji Francuskiej. Jest to najwyższy organ sądownictwa administracyjnego. Podlega premierowi, który jest z mocy prawa jej przewodniczącym. Faktycznie jej pracami kieruje wiceprzewodniczący wyznaczany dekretem Rady Ministrów. Wydaje decyzje dot. zgodności z konstytucją i legalności wszystkich aktów administracji. Może je anulować. Czasami odgrywa rolę odwoławczego lub kasacyjnego sądu administracyjnego. Sprawuje także funkcję opiniodawczą wobec rządu.)

Najważniejsze modyfikacje ustroju Francji i jej sytuacji politycznej od 1958 roku

· Nowelizacja konstytucji z 1962 roku wprowadza powszechne i bezpośrednie wybory prezydenckie

· 1969 - ustąpienie gen. De Gaulle'a ze stanowiska prezydenta (żaden z jego następców nie miał odwagi kontynuować silnych rządów prezydenckich generała)

· 1974 - śmierć prezydenta Pompidou (bliskiego współpracownika generała De Gaulle'a) kończy okres przewagi tzw. gaullistów w sprawowaniu władzy. Prezydentem zostaje republikanin Valéry Giscard d'Estaing [Waleri Żiskar-de-Stę] , umiarkowany kontynuator polityki gaullistów

· 1981 - socjalista François Mitterand (aktywny przeciwnik ustroju V Republiki w 1958 roku) zostaje prezydentem Francji, wybory parlamentarne wygrywa lewica, prezydent powołuje lewicowy rząd;

· 1986-1988 - trudny okres cohabitation - współistnienia (termin użyty w 1983 roku przez prezydenta Giscard d’Estainga) - prezydent republiki, socjalista Mitterand wykazuje odmienną orientację polityczną niż większość Zgromadzenia Narodowego i prawicowy rząd Jacquesa Chiraca. Zamiast rozwiązać parlament lub podać się do dymisji prezydent decyduje się na współpracę z opozycyjnym względem siebie rządem, co w praktyce oznaczało ograniczenie swoich praw i podzielenie się kompetencjami z premierem. Koabitacja powtarza się w czasie drugiej kadencji Mitteranda (od 1993r.)

· Następcą Mitteranda zostaje Jacques Chirac. W 1997 wybory wygrywają socjaliści, premierem zostaje Lionel Jospin [Żospę]. Kolejny okres koabitacji (cohabitation - [koabitasją]) (sytuacji, gdy prezydent i większość parlamentarna z premierem reprezentują przeciwne opcje polityczne)

· 21 kwietnia 2002 r. - w pierwszej turze wyborów prezydenckich żaden z kandydatów nie uzyskuje koniecznej, bezwględnej większości. Niespodzianką dla Francuzów jest fakt, że wśród dwóch kandydatów, którzy przechodzą do drugiej tury, obok Jacquesa Chirac’a (19,9%) znalazł się nie Lionel Jospin (16,2 %), ale Jean-Marie Le Pen (16,9 %) - przywódca Frontu Narodowego. Przez kraj przechodzi fala protestów. Kandydaci dotychczas konkurujący z Chirakiem wzywają do jego poparcia - przeciwko Le Penowi. W II turze (5 maja) Chirac odniósł druzgocące zwycięstwo nad LePenem 81,96 % do 18,04 %
Socjalista Lionel Jospin (premier) podaje się do dymisji (6 maja 2002). Nowym premierem Francji zostaje reprezentant centroprawicy Jean-Pierre Raffarin.

· 9 i 16 czerwca 2002 r. - odbyły się (w II turach) wybory do Zgromadzenia Narodowego (niższej izby parlamentu). Padło kilka rekordów - między innymi rekordowa liczba kandydatów: o 577 miejsc w ZN walczyło 8446 kandydatów.
W pierwszej turze centroprawica, czyli szeroko pojmowany "obóz prezydencki", potwierdziła swą przewagę, zdobywając ponad 43,5 procent głosów w skali kraju. Lewica zanotowała ok. 37% procentowe poparcie. Front Narodowy (12,5 procent) zapewnił sobie w wielu okręgach rolę arbitra drugiej tury, ale znacznie stracił w porównaniu z rezultatem Jeana-Marie Le Pena z drugiej tury wyborów prezydenckich (prawie 18 procent).
Druga tura wyborów przynosi absolutne zwycięstwo obozu prezydenckiego (koalicja Unia dla Większości Prezydenckiej składająca się ze Zgromadzenia na rzecz Republiki i Partii Demokratycznej zdobyła 33,7 % czyli 357 na 577 mandatów). Socjaliści zdobyli 24,1 % głosów co dało im 140 mandatów. Front Narodowy pomimo ponad 11% poparcia nie uzyskał ani jednego miejsca w Zgromadzeniu Narodowym. Padł kolejny rekord - tym razem najmniejszej frekwencji wyborczej, która sięgnęła jedynie 60 %. Wyniki wyborów zapewniły władzę obozowi centroprawicowemu, z którego wywodzi się zarówno prezydent republiki jak i większość parlamentarna. Prezydent zgodnie ze zwyczajem przyjął po wyborach dymisję premiera Jean Marie Raffarin’a, ale zaraz potem powierzył mu ponownie misję przewodniczenia rządowi.

· (!!) 12 grudnia 2002 r. specjalna komisja złożona z konstytucjonalistów, sędziów i profesorów prawa ogłosiła projekt poprawki do francuskiej konstytucji, który gwarantuje prezydentowi całkowitą ochronę przed odpowiedzialnością prawną - przynajmniej na czas sprawowania najwyższego urzędu. W przypadku Jacques'a Chiraca oznaczałoby to całkowitą nietykalność. Jego druga kadencja kończy się w 2007 roku. Do tego czasu przestępstwa, w których udział można by mu zarzucić, ulegną przedawnieniu. Zgodnie z projektem poprawki prezydent nie mógłby być przesłuchiwany przez organa wymiaru sprawiedliwości Francji ani żadnego innego kraju, nie można byłoby również prowadzić dochodzenia w jakiejkolwiek sprawie sprzed początku jego kadencji. Określony w ten sposób immunitet miałby znacznie szerszy zakres niż obecnie. Po wprowadzeniu poprawek prezydent mógłby zostać wezwany przed Trybunał Stanu wyłącznie w wypadku "poważnego uchybienia swym obowiązkom, sprzecznego z zasadami sprawowania funkcji". Nie byłby jednak i wówczas sądzony, ale tylko odsunięty od władzy w wyniku procedury przypominającej amerykański impeachment. Jak dotąd (III 2003) projekt nie trafi pod obrady francuskiego parlamentu.

· 17 marca 2003 zmiany Konstytucji V Republiki (patrz wyżej)

PARTIE POLITYCZNE:

System dwublokowy:

a) pluralistyczna lewica (komuniści, socjaliści, radykałowie i zieloni): Partia Socjalistyczna (Parti Socialiste - PS) oraz związany z nią Ruch Lewicowych Radykałów (Mouvement des Radicaux de Gauche - MRG), Francuska Partia Komunistyczna (Parti Communiste Français - PCF), les Verts i Génération Écologie (zieloni), Parti Radical de Gauche (socjalistyczna partia radykalna)

b) demokratyczna prawica: Zjednoczenie Ruchu Ludowego (Union pour un Mouvement Populaire, UMP): powstało po wyborach w 2002 roku i zastąpiło „Zgromadzenie na Rzecz Większości Prezydenckiej” ; w skład UMP weszły:

- Unia na rzecz Demokracji Francuskiej (Union pour la Democratie Française – UDF, centryści),
- Zgromadzenie na Rzecz Republiki (Rassemblement pour la République - RPR, konserwatyści)
- Liberalna Demokracja (DL, konserwatywni liberałowie)

c) inni
– Front Narodowy (Front National - FN) Jean-Marie Le Pena.
- Polowanie-Łowienie-Natura-Tradycja (Chasse, Peche, Nature, Traditions)

4. STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI PÓŁNOCNEJ

· Historia Stanów Zjednoczonych jest krótka w porównaniu do krajów europejskich, jednocześnie Stany mogą poszczycić się najstarszymi współcześnie demokratycznymi rozwiązaniami ustrojowymi - najstarszą i niezmienioną co do zasad konstytucją (1787), ustrojem republikańskim i
trwałym systemem dwupartyjnym
· Stabilności systemu amerykańskiego doszukuje się w typowego dla Stanów połączenia wierności tradycji ustrojowej z jej stałą modyfikacją
· U podłoża państwowości USA legło utworzenie w ciągu 125 lat 13 kolonii (od Wirginii w 1603 r. do Georgii w r. 1733); brytyjska polityka wobec kolonii, która od połowy XVIII wieku polegała na ciągłym ograniczaniu ich rozwoju ekonomicznego i społecznego, obciążaniu podatkami i cłami, doprowadziła do Amerykańskiej Rewolucji zakończonej zwycięstwem i uchwaleniem Deklaracji Niepodległości (4 lipca 1776). W tzw. Akcie Konfederacji utworzono wspólną, międzystanową władzę centralną; po raz pierwszy użyto w nich nazwy: Stany Zjednoczone Ameryki (akt z 1776 roku wszedł w życie w 1781 r.). Akt Konfederacji nie uchronił rządów od zachwiań i słabości. Zrozumiano konieczność rewizji Aktu. Początkowy zamiar jego poprawienia zakończył się uchwaleniem zupełnie nowego aktu prawnego - konstytucji. Swój sukces i trwałość zawdzięcza konstytucja amerykańska wysokiemu poziomowi intelektualnemu jej twórców, a także przyjętemu kompromisowi między poszczególnymi stanami.
· Pierwotny tekst Konstytucji składał się ze wstępu i siedmiu artykułów: I-III władza ustawodawcza, IV i częściowo VI - stosunki między władzą federalną i stanową (art. IV również stosunki między stanami), VII - tryb wejścia w życie konstytucji.

· Artykuł V reguluje tryb zmiany konstytucji:
- wniosek 2/3 składu izb Kongresu lub wniosek 2/3 legislatur stanowych za pośrednictwem specjalnie zwołanej konwencji konstytucyjnej
- zmiana konstytucji wymaga akceptacji minimum 3/4 stanów; zmiana nie zostaje bezpośrednio włączona do tekstu konstytucji, lecz stanowi jej uzupełnienie jako tzw. poprawka (do dzisiaj przyjęto ich 17, w tym pierwsze 10 dotyczących praw obywatelskich ratyfikowano w grudniu 1791)
· 2 podstawowe amerykańskie zasady ustrojowe to:

à zasada federalizmu (podział kompetencji między władze federalne i stanowe)
à zasada podziału władz i ich wzajemnego równoważenia się
- aparat państwowy realizuje trzy odrębne funkcje: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą
- każdej z nich powinna odpowiadać aktywność innego organu państwowego - winna istnieć zasada niepołączalności funkcji i stanowisk
- powinien istnieć system hamulców i równoważenia się poszczególnych organów państwa (checks and balances)
· Konstytucja normuje ustrój w taki sposób, że prezydent, członkowie Kongresu i sędziowie nie są zawiśli jedni od drugich ani od wspólnego elektoratu (są wybierani w odmienny sposób, przez inne podmioty), poza tym inne są ich kadencje (sędziów mianuje się dożywotnio).
· Każda władza centralna posiada określone uprawnienia w wykonywaniu funkcji przez inną władzę. Przykłady można mnożyć, np. Prezydent wykonuje prawo, ale konieczne do tego fundusze może uchwalić tylko Kongres. On też określa skład liczbowy Sądu Najwyższego, może nawet zaproponować poprawkę do konstytucji, która uchyli całe dotychczasowe orzecznictwo. Sąd Najwyższy ma prawo do badania konstytucyjności aktów parlamentu. Kongres zatwierdza nominacje prezydenckie.

W historii ustroju USA można wyróżnić pięć okresów:

1. 1776-1803 okres najkrótszy, ale najistotniejszy - tworzenia najważniejszych instytucji ustrojowych.

2. Wiek XIX. Upływa pod znakiem dominacji Kongresu zazdrośnie (i skutecznie) strzegącego swojej nadrzędnej pozycji w rywalizacji z pierwszymi "silnymi prezydentami" (Jackson, A. Johnson). Podstawy swojej dzisiejszej pozycji zdobywa Sąd Najwyższy, głównie dzięki wiążącego pozostałe organy prawa wykładni Konstytucji.

3. Przełom XIX/XX ww. - do lat 50 XX wieku. Okres wzmacniania się pozycji prezydenta, dzięki kolejnym "silnym" prezydentom (obaj Rooseveltowie i Woodrow Wilson)

4. Ten okres kończy umowna rezygnacja Richarda Nixona. Nazywany przez krytyków okresem prezydentury "imperialnej". Prezydenci opierają się głównie na poparciu społeczeństwa. Do historii przechodzą czasy poparcia prezydenta przez parlamentarną większość jego partii.

5. Okres najnowszy upływa pod znakiem odzyskiwania przez Kongres równorzędnej roli względem prezydenta

ŹRÓDŁA PRAWA

· system źródeł prawa rozwijał się pod przemożnym wpływem angielskiego common law. Amerykańskie prawo stanowione statute law tworzy system luźny i płynny. System źródeł prawa jest bardziej skomplikowany i rozbudowany niż podaje konstytucja. Na poziomie federalnym można wyróżnić:

1. Prawo precedensowe (w niespotykanych poza USA ogromnych rozmiarach); podstawową instytucją jest tu precedens, czyli rezultat rozstrzygnięcia w konkretnej sprawie w sytuacji braku podstaw w prawie pisanym bądź gdy podstawa jest niedostatecznie określona. Podjęte w ten sposób rozstrzygnięcie pozwala na sformułowanie ogólnej normy stanowiącej podstawę rozstrzygania w przyszłości takich samych bądź istotnie podobnych spraw. Precedensy nie są jednak "wieczne". Zmiany życia społecznego i gospodarczego powodują odstępowanie od niektórych precedensów i zastępowanie ich nowymi (w o wiele większym zakresie niż w Wielkiej Brytanii)

2. Ustawodawstwo (i delegacja ustawowa); Konstytucja w art. 1 stanowi, że cała władza ustawodawcza należy do Kongresu Stanów Zjednoczonych. W praktyce Kongres często korzystał z możliwości delegacji uprawnień ustawodawczych na władzę wykonawczą, często w drodze bardzo ogólnych upoważnień

3. Prawodawstwo prezydenta :
- rozporządzenia wykonawcze (executive orders)
- proklamacje
- muszą być zgodne z ustawami Kongresu, wynikać z kompetencji prezydenta i nie mogą naruszać konstytucyjnie chronionych praw i wolności obywateli

4. Traktaty, porozumienia administracyjne i zwyczajowe prawo międzynarodowe

- właściwe dla stosunków międzynarodowych
- zgodnie z klauzulą supremacji (art. 4 Konstytucji), traktaty działające bezpośrednio (self-executing) stanowią obok ustaw najwyższe prawo krajowe - są włączone do prawa wewnętrznego i mają taką samą moc prawną jak ustawy Kongresu. Traktat może więc uchylić wcześniejszą, sprzeczną z nim ustawę (lex posterior derogat legi priori)
- Prezydent może zawrzeć umowę międzynarodową jako traktat i wówczas musi przedstawić ją Senatowi (ratyfikacja wymaga 2/3 głosów senatorów), albo jako porozumienie administracyjne - bez tego wymogu (90% zawieranych umów). Decyzja dotycząca procedury przyjęcia umowy międzynarodowej należy wyłącznie do prezydenta.
- Zwyczajowe prawo międzynarodowe (prawo narodów) jest obecnie inkorporowane do prawa wewnętrznego i będące prawem federalnym.

SYSTEM FEDERALNY

Podział kompetencji między federację i stany

- władze federalne dysponują tylko takimi uprawnieniami, które są im wyraźnie przyznane przez konstytucję oraz tymi, które są konieczne dla realizacji uprawnień delegowanych
- zgodnie z X poprawką do konstytucji - wszelkie uprawnienia nie zastrzeżone przez konstytucję dla rządu USA ani nie zakazane przez nią stanom wprost - należą do stanów lub narodu (co stanowi również dodatkowe określenie kompetencji federalnych - uprawnienia zakazane stanom przynależą władzom federalnym)
- delegacja konkretnego uprawnienia rządowi nie odbiera automatycznie (poza pewnymi wyjątkami) stanom możliwości wykonywania tego samego uprawnienia
- oprócz sfer rozdzielnych kompetencji Unii i stanów, istnieje obszar regulacji prawnych, do wprowadzania których uprawnienia posiadają oba wskazane podmioty (np. nakładanie i ściąganie podatków, porządek publiczny, ochrona zdrowia itd.)

Status stanów i ich wzajemne relacje

· niezależnie od wielkości (powierzchni i liczby mieszkańców) stany mają równy konstytucyjny i ustawowy status. Żaden nie dysponuje pozycją uprzywilejowaną. Władze federalne mają obowiązek respektowania terytorialnej integralności stanów, ochrony każdego obywatela przed inwazją i wewnętrznymi zamieszkami, zagwarantowania republikańskiej formę rządów i równej reprezentacji w Senacie
· w zakresie relacji międzystanowych, artykuł IV konstytucji precyzuje trzy zasady:

1. Klauzula pełnej wiary i uznania nakazuje w pełni i na zasadzie wzajemności uznawać przez każdy stan akty urzędowe, dokumenty i orzeczenia sądowe innego stanu

2. Zasada przywilejów i swobód. Obywatele stanu korzystają w innym stanie z pełni przywilejów i swobód miejscowych, tak jak miejscowi obywatele. Praktycznie pewne uprawnienia stanowych i poza-stanowych obywateli są przez stany różnicowane. Są to tzw. uprawnienia kwalifikowane (czynne prawo wyborcze, prawo wykonywania zawodu adwokata itp.)

3. Konstytucyjna reguła ekstradycji - nakaz ekstradycji przestępcy zbiegłego do innego stanu; w ten sposób nie dopuszcza się do sytuacji, gdy zbiegły do innego stanu przestępca unikałby odpowiedzialności za popełniony czyn

System dwupartyjny

• wykazuje różnice względem klasycznego systemu zwanego zwanego "sztywnym" (niegdyś w Wielkiej Brytanii)
  - opiera się na partiach: (a) Demokratycznej (pochodzącej od tzw. Antyfederalistów Jeffersona - zwolenników szerokich uprawnień stanów kosztem władzy centralnej i prezydenta) i (b) Republikańskiej (odłam Antyfederalistów, powstała w 1854 roku). Republikanie rządzili nieprzerwanie ponad 70 lat od wojny secesyjnej. Po tym okresie nastąpił wielki kryzys, który zakończył panowanie Republikanów lecz także okres długotrwałej dominacji jednej z partii.
  - Obecnie mamy do czynienia z ponownym zdobywaniem popularności przez tzw. partie trzecie - często sezonowe zjawiska, pojawiające się sporadycznie od czasów Wojny Secesyjnej. Nie mają jednak żadnego większego wpływu i nie są w stanie zagrozić systemowi dwupartyjnemu (np. w 1990 do Izby Reprezentantów po raz pierwszy od dziesięcioleci wszedł socjalista (jeden)
  - Partia Republikańska i Demokratyczna należą do tzw. partii wyborczych. Ich głównym zadaniem jest organizacja wyborów, dobór i wysunięcie kandydatów, a w efekcie zdobycie jak największego poparcia. Partie amerykańskie tradycyjnie nie formułowały programów opartych na ideologii, czy konkretnym programie. Głównym ich celem jest zwycięstwo w wyborach i pod tym kątem tworzony jest za każdym razem program wyborczy (często różnice programowe między obiema partiami są minimalne). Zjawisko zwiększania się znaczenia programu notujemy od lat 60-70 XX wieku. Wtedy nastąpiła znaczna zmiana w światopoglądowych charakterystykach partii. Tradycyjnie liberalna partia Republikańska zaczęła dążyć w kierunku idei konserwatywnych. Dokładnie odwrotnie Partia Demokratyczna, która podążać zaczęła w stronę liberalizmu. Początkowa klęska konserwatywnych Republikanów przerodziła się w latach 80 w zwycięstwo republikańskich kandydatów na urząd prezydenta Ronalda Reagana i Georga Busha otwarcie głoszących hasła konserwatywne. Popr5zedni prezydent - William (Bill) Clinton pochodził z obozu demokratów (2 kadencje), obecny prezydent George Walker Bush jest prezydentem republikańskim, wkrótce rozpocznie II kadencję w wyniku zwycięskich wyborów:

Wybory prezydenckie: 2 listopada 2004	% głosów	Liczba głosów elektorskich
George W. Bush - Republican Party	51.0	286
John F. Kerry- Democratic Party	48.0	252
Ralph Nader	0.3	-
Michael Badnarik - Libertarian Party	0.3	-

- Z pojęcia tego wynika m.in. fakt, że członkostwo w tych partiach ma zupełnie inny charakter niż w partiach europejskich. Nie ma tutaj składek członkowskich, przyjęcia do partii czy legitymacji członkowskiej. Członek zostaje zrównany z wyborcą. O realnym członkostwie w partii decyduje fakt oddawania w wyborach głosu na wszystkich (na każdym szczeblu) kandydatów danej partii.
- Partia rządząca to w Stanach nie partia, która posiada większość w Kongresie, ale partia, która zwyciężyła wybory prezydenckie.

PREZYDENT <http://www.whitehouse.gov/>

W Stanach Zjednoczonych obowiązuje większościowy system wyborczy. Obowiązują okręgi jednomandatowe. Głosowanie odbywa się w roku parzystym, w pierwszy wtorek, po pierwszym poniedziałku listopada.

Obsadzanie urzędu

· bierne prawo wyborcze:
- obywatel amerykański
- który ukończył 35 rok życia
- zamieszkuje na terenie USA minimum 14 lat
- nie jest obywatelem naturalizowanym (tzn. jest obywatelem USA od urodzenia).
- dysponuje pełnią praw publicznych
· kandydata może zgłosić: partia polityczna, grupa wyborców, sam kandydat (Ross Perot 1992)- kadencja prezydenta trwa 4 lata. Istnieje możliwość jej powtórzenia, ale tylko 1 raz (XXII poprawka do konstytucji USA z 1947 r.)
- kampania prezydencka składa się z kilku elementów:

1. nominacji kandydatów przez partie polityczne
- z zasady w wyniku prawyborów; mianowanie odbywa się na konwencjach krajowych obu partii; głosuje się tyle razy ile potrzeba dla uzyskania przez kandydata więcej niż połowy głosów uczestników konwencji.
- wybrany kandydat może sobie dobrać kandydata na wiceprezydenta

2. wyborów powszechnych (listopad)
- wybiera się elektorów prezydenta (z każdego stanu tyle, ile stan ma łącznie miejsc w Senacie i Izbie Reprezentantów); każda partia ma listę elektorów, na których głosują obywatele. Elektorzy oddają później swoje głosy na kandydatów (po 1 na prezydenta i na wiceprezydenta - XII poprawka do Konstytucji z 1804 r. nakazała wyraźnie zaznaczać na kogo oddaje się głos; wcześniej oddawano po prostu po 1 głosie na każdego z dwóch kandydatów i ten , który ogółem zebrał najwięcej głosów elektorskich zostawał prezydentem, a drugi - wiceprezydentem).
- kandydat partii, która uzyskała w danym stanie większość głosów (wybrano jej elektorów) otrzymuje wszystkie pozostałe głosy miejscowych elektorów - stąd decydujące znaczenie wyborów powszechnych prezydenta

3. wyboru prezydenta przez kolegium elektorów (grudzień)
- w zasadzie formalność, bowiem często już po wyborach powszechnych dokładnie wiadomo kto będzie prezydentem; oczywiście elektorzy mogą się „pomylić” i zagłosować na nie „swoich” kandydatów. Jedynie raz w historii USA zdarzyło się, żeby kandydat otrzymał 100 % głosów elektorów - był to Jerzy Waszyngton (George Washington).

4. głosy przesyła się do Kongresu, gdzie są zliczane, po czym ogłasza się oficjalne wyniki wyborów prezydenckich (styczeń).

5. Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej liczby głosów w kolegium elektorskim (więcej niż połowa) - prezydenta wybiera Izba Reprezentantów, a wiceprezydenta - Senat. Izba Reprezentantów wybiera prezydenta spośród 3 kandydatów (liczba 3 od 1804 r. - XII poprawka). Zdarzało się, że Izba Reprezentantów miała problemy z wyborem prezydenta (w 1800 r. Thomas Jefferson dostał dokładnie tyle samo głosów ile drugi kandydat republikański - Aaron Burr. Izba głosowała 37 razy zanim wybrano prezydenta. Został nim Jefferson. Na tej podstawie uchwalono XII poprawkę dot. m.in. wskazywania przez elektora głosu na prezydenta i na wiceprezydenta). W 1824 r. Izba Reprezentantów wybierała spomiędzy trzech kandydatów - J. Adamsa, Andrew Jacksona i Crawforda. Adams otrzymał najmniej głosów elektorskich z wszystkich trzech kandydatów (84 zamiast wymaganych 116). A jednak głosowanie w Izbie Reprezentantów jemu przyznało fotel prezydencki.

6. Wiceprezydent - jak mawiają złośliwi Amerykanie posiada dwa obowiązki konstytucyjne: okazjonalnie przewodniczy Senatowi i czeka aż urząd prezydenta zostanie opróżniony. W tym drugim przypadku - prezydentem do momentu wyboru nowego zostaje wiceprezydent. Od XII poprawki do Konstytucji (1804r.) wiceprezydent nie jest konkurentem prezydenta w wyborach - startują w tandemie. W XX poprawce (1933 r.) ustalono zasady sukcesji po zmarłym w trakcie kadencji prezydencie. Zostaje nim osoba wybrana wiceprezydentem. W XXV poprawce (przyjętej po śmierci prez. Kennedy’ego) stwierdzono, że wiceprezydent obejmuje stanowisko prezydenta, który zmarł, zrzekł się urzędu lub został z niego zdjęty. W razie wakatu na stanowisku wiceprezydenta (rezygnacja, śmierć, objęcie fotela prezydenta) -wiceprezydenta wyznacza urzędujący prezydent. Ciekawostką są konsekwencje XXV poprawki, do których doszło w 1973 r. Otóż wiceprezydent Sapiro Agnew zrezygnował ze stanowiska. Prezydent Richard Nixon powołał na to stanowisko Geralda Forda. Kiedy Nixon był zmuszony podać się do dymisji po aferze Watergate - Ford został prezydentem. Był to dotąd jedyny prezydent USA, który nie pochodził z wyborów.

Charakterystyka ustrojowa urzędu

- system amerykański z uwagi na szczególną rolę prezydenta nazywany jest "prezydenckim", w odróżnieniu od typowo europejskiego systemu parlamentarnego, gdzie pozycję dominującą ma parlament
- pochodzący z wyborów powszechnych, politycznie nieodpowiedzialny przed Kongresem (wyjątek - impeachment) prezydent nie może być przezeń odwołany
- konstytucja bardzo ogólnie, żeby nie powiedzieć - ogólnikowo - określa urząd prezydenta i jego kompetencje; 200 letni rozwój prezydentury jest historią jej wzmacniania i rozszerzania
- prezydent jest organem władzy wykonawczej, głową państwa, szefem rządu, głównodowodzącym sił zbrojnych i milicji poszczególnych stanów, za radą i zgodą Senatu zawiera umowy międzynarodowe (ta zasada stała się dziś wyjątkiem - prezydencka konsultacja Senatu należy do rzadkości); może żądać pisemnej opinii od urzędników dotyczącej ich działalności; "od czasu do czasu" może wygłosić orędzie o stanie państwa - tyle konstytucja - reszta kompetencji pochodzi z ustawodawstwa Kongresu, orzecznictwa i dorobku praktyki ustrojowej;
- z chwilą wyboru na urząd prezydenta - staje się on liderem swojej partii; umiejętne rozdzielanie urzędów między partyjnych kolegów zapewnia mu względną lojalność aparatu urzędniczego; prezydent liczy na poparcie jego aktów w legislatywie, członkowie jego partii na atrakcyjne urzędy, promowanie programu ich partii i jego forsowania w parlamencie; bez dobrych kontaktów z własną partią - nawet pozostającą w mniejszości - sprawowanie funkcji prezydenta jest prawie niemożliwe
- prezydent ma pełne prawo wpływu na opinię publiczną; w ten sposób bardzo często rozwiązuje problem braku poparcia Kongresu dla jego kroków; urządzane od lat 20 XX wieku konferencje prasowe, a obecnie wystąpienia telewizyjne - wpływają na opinię publiczną, której nacisk na parlament pomaga prezydentowi przeforsować swoją politykę
- prezydent jest jednoosobowo odpowiedzialny za funkcjonowanie władzy wykonawczej, jest więc wyłącznym szefem administracji
- część kierowników administracji prezydent mianuje za zgodą Senatu (chociaż Senat jak dotąd parę razy wyraził sprzeciw) - jak szefów CIA i FBI, ambasadorów, sekretarzy (odpowiednik europejskiego ministra); pozostałych na podstawie upoważnienia Kongresu
- do najważniejszych należy obsadzanie stanowisk sekretarzy - kierowników resortów (departamentów); jest ich 13, kierują wyspecjalizowanymi agendami władzy wykonawczej (na wzór ministerstw) i tworzą nieformalny gabinet. Są odpowiedzialni przed prezydentem, przy ich powoływaniu ingerencja Senatu należy do rzadkich wyjątków

W listopadzie 2002 roku Senat USA uchwalił ustawę o utworzeniu Departamentu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, mającego zapobiegać powtórzeniu się ataku terrorystycznego na miarę tego z 11 września ub.r. Nowe superministerstwo, zatrudniające aż 170 tys. pracowników i dysponujące budżetem w wysokości 40 mld dolarów, połączy 22 agencje federalne. Taki zabieg ma umożliwić sprawniejsze zbieranie i analizowanie informacji o działaniach terrorystów, chociaż FBI i CIA zachowają autonomię. Utworzenie departamentu jest wielkim zwycięstwem prezydenta George'a W. Busha, który proponował takie rozwiązanie od kilku miesięcy. Na czele nowego urzędu będzie stał Tom Ridge, obecnie szef Biura Bezpieczeństwa Wewnętrznego (PAP, Reuters, Rzeczpospolita)

- powoływanie funkcjonariuszy federalnych o kompetencjach wkraczających w uprawnienia stanowe jest ograniczone tzw. grzecznością senatorską - prezydent konsultuje się z senatorem reprezentującym dany stan;
- odwoływanie przez prezydenta funkcjonariuszy administracji nie jest ograniczone zgodą Senatu, więc każdy urzędnik nie zgadzający się z polityką prezydenta musi zrezygnować lub zostaje odwołany
- przy realizacji swojej funkcji wykonawczo-administracyjnej prezydent dysponuje rozbudowanym, wyspecjalizowanym aparatem - ponad 3 mln. pracowników w kilku organach (np. Rada Bezpieczeństwa Narodowego, Rada Ekonomiczna, Urząd Wykonawczy Prezydenta itd.). Najważniejszym jest Biuro Białego Domu - osobisty sztab prezydenta, około 20 osób, z którymi szef państwa konsultuje się praktycznie codziennie (patrz np. serial „The West Wing” po polsku: „Prezydencki poker” (?) z Martinem Sheen’em w roli prezydenta USA - kiedyś w TVN)
- prezydent nie ma prawa inicjatywy ustawodawczej, a jednak blisko 80 % projektów aktów pochodzi od niego (w formie generalnego projektu przedstawianego w orędziach lub projektu sformułowanego zgłaszanego za pośrednictwem członka partii prezydenckiej zasiadającego w Kongresie)

· Weta prezydenta:

- regularne - odmowa podpisania aktu uchwalonego przez Kongres; Kongres może weto uchylić większością 2/3 głosów, co jednak zdarza się w ułamku procenta spraw, więc weto jest praktycznie końcem projektu (z założenia weto zawieszające, w praktyce absolutne)
- kieszonkowe - w przypadku gdy projekt wpływa do prezydenta w ciągu ostatnich 10 dni sesji kongresu (= tyle ile ma prezydent na podpisanie ustawy), a prezydent nie zajmuje w tym czasie stanowiska - ustawa przepada (mówi się, że prezydent wkłada projekt do kieszeni)

W praktyce często prezydent tylko grozi użyciem weta, co wystarczy Kongresowi do zmiany niektórych uregulowań ustaw; w ten sposób prezydent skutecznie sprawuje swoją politykę

· w stosunkach międzynarodowych, do prezydenta należy wyłączna władza, której Kongres najczęściej musi się podporządkować (mianowanie przedstawicieli dyplomatycznych, zawieranie za zgodą Senatu umów międzynarodowych), tylko prezydent i jego przedstawiciele mogą występować jako pełnomocnicy USA w kontaktach zagranicznych
· szczególną rolę w stosunkach międzynarodowych ma prezydent jako głównodowodzący amerykańskich sił zbrojnych (Kongres ma tylko prawo wypowiedzenia wojny i przydzielenia nań funduszy); realna władza prezydenta jest w tej mierze ogromna, np :
- w 1962 roku prez. Kennedy był na progu kofliktu z ZSRR (konflikt kubański)
- 1945 - decyzja prez. Trumana o pierwszym w historii użyciu broni atomowej (Japonia)

Kwestia ogromnych kompetencji wojskowych prezydenta polega na zwyczajowych wyjątkach od wymaganej decyzji Kongresu o wypowiedzeniu wojny, czy wysłaniu amerykańskich żołnierzy poza granice kraju. Prezydent decyduje w tych sprawach sam, o ile uzna, że zagrożone jest życie i mienie Amerykanów lub interesy i bezpieczeństwo Stanów Zjednoczonych. Dotychczas prezydenci przeszło 150 razy wysyłali żołnierzy amerykańskich poza teren kraju bez konsultowania Kongresu.

KONGRES

· Bierne prawo wyborcze

- Senat <http://www.senate.gov/> (każdy stan po 2 miejsca) à ukończone 30 lat; od minimum 9 lat obywatelstwo amerykańskie; zamieszkiwanie w stanie, z którego się kandyduje

- Izba Reprezentantów <http://www.house.gov/> à ukończone 25 lat, od minimum 7 lat obywatelstwo amerykańskie, zamieszkiwanie w stanie, z którego się kandyduje

· wybory do Izb Kongresu odbywają się co dwa lata w pierwszy wtorek listopada (ostatnio - 5 listopada 2002 r.) ; w tym samym czasie wybiera się pełen skład Izby Reprezentantów i 1/3 składu Senatu (kadencja senatora - 6 lat); wybory do Izby Reprezentantów odbywają się w okręgach na które podzielony jest każdy stan, a do Senatu - w ramach całego stanu (w taki też sposób prowadzi się kampanie wyborcze - senacką w skali kraju, do Izby Reprezentantów w okręgu); kandydaci w 47 na 50 stanów uzyskują nominacje partyjne, w prawyborach

- każdy stan wybiera 2 senatorów
- każdy stan wybiera liczbę członków Izby Reprezentantów proporcjonalną do liczby mieszkańców stanu (co 10 lat przeprowadza się spis ludności i na tej podstawie dokonuje się nowego podziału liczby mandatów między stany.

Organizacja

· dwuizbowy; każda izba jest inna - ma inny elektorat, inne konwenanse na podstawie których działa, różne kadencje, regulaminy i częściowo inne kompetencje

· Izba Reprezentantów :

- 435 członków
- kadencja 2 lata (108 kadencja, ostatnie wybory – 2004)
- deputowani reprezentują naród - grupy wyborców

· Senat

- 100 członków,
- kadencja 6 lat
- senatorzy reprezentują stany (z każdego po 2)
· prestiż senatora jest wyższy niż członka Izby (w praktyce), członkowie Izby są bardziej wyspecjalizowani, senatorowie - bardziej generalni

Izba Reprezentantów i Senat Wybory z 2 listopada 2004	Miejsca w Izbie Reprezentantów	Miejsca w Senacie
Republican Party	231	55
Democratic Party	200	44
Niezrzeszeni	1	1
Pozostali	3	0

· rola i uprawnienia obu Izb są ze sobą związane; przewodniczący obu Izb muszą ze sobą współdziałać i koordynować swoje działania; jest to najłatwiejsze, gdy w obu izbach ta sama partia posiada większość
· największą rolę w Kongresie sprawują komisję, nazywane "małymi legislaturami"; działania na forum całego Kongresu należą do marginalnych, z powodu liczebności deputowanych i ogromnej ilości projektów ustaw i wniosków kontrolnych wpływających do Kongresu
· komisje: stałe, specjalne, wspólne i uzgadniające (do uzgodnień między-izbowych). Ciekawostką jest fakt, że Konstytucja nie przewiduje istnienia komisji.
· przewodniczącym Izby Reprezentantów jest spiker (speaker), jednocześnie przywódca większości partyjnej (w Senacie przewodniczy Wiceprezydent, a w jego zastępstwie - wybierany senator o największym autorytecie jako tymczasowy zastępca wiceprezydenta; funkcja najistotniejsza przypada jednak faktycznemu liderowi większości partyjnej w senacie, bowiem Wiceprezydent nie ma w Senacie żadnych uprawnień - nie będąc senatorem nie ma nawet prawa głosu - z jednym wyjątkiem - zrównoważenia głosów za i przeciw)
· Pozycja spikera jest ustalona konstytucyjnie - przewodniczy Izbie, podejmuje decyzje w sprawie porządku obrad, przekazuje projekty właściwym komisjom, powołuje członków wszystkich komisji oprócz komisji stałych; istotne znaczenie mają jednak - prestiż spikera, umiejętność perswazji, poparcie partii większościowej, doświadczenie legislacyjne
· Na forum Kongresu nie występuje (albo w nikłym zakresie) dyscyplina partyjna - stąd duże znaczenie liderów większości i mniejszości oraz whipów (zastępców szefów frakcji) - faktycznych strażników zwartości frakcji partyjnej, jej posłuchu dla kierownictwa i poparcia dla wspólnych inicjatyw.
· Charakterystyczną cechą amerykańskiego systemu parlamentarnego jest ogromna rola przewodniczących komisji parlamentarnych, nazywanych udzielnymi książętami (mogą dowolnie kształtować porządek prac komisji)
· Niezwykle ważką rolę pełnią też w systemie amerykańskim tzw. grupy interesów (nacisków) - których liczbę (w odniesieniu do faktycznie wpływowych i reprezentatywnych) szacuje się dziś na około 150.

· kompetencje Kongresu:

a) ustrojodawcza (uprawnienia w procesie zmiany Konstytucji)
b) ustawodawcza - 5 stadiów:
- wykonanie prawa inicjatywy ustawodawczej (tylko członek Kongresu; podatki i budżet tylko na forum Izby Reprezentantów)
- prace w komisjach
- przyjęcie projektu w głosowaniu, na posiedzeniach plenarnych, w obu izbach
- uzgodnienie projektu przez izby
- podpisanie przez prezydenta
c) kreacyjna (wybór w pewnych wyjątkowych sytuacjach niektórych urzędników)
d) sądownicza i śledcza (procedura odpowiedzialności konstytucyjnej Impeachment - w stosunku do wyższych urzędników federalnych, w tym prezydenta)
- przesłanki: zdrada, przestępstwo pospolite, inne ciężkie przewinienie (np. bliskie kontakty z Moniką Lewinsky - tzw. "Monicagate")
- oskarżenie wysuwa Izba Reprezentantów, sądzi Senat. Jeśli oskarżonym jest Prezydent - Senatowi przewodniczy Prezes Sądu Najwyższego. Wyrok skazujący zapada większością min. 2/3 obecnych senatorów). Senat może orzec wydalenie z urzędu i utratę zdolności do pełnienia funkcji publicznych. Od wyroku nie ma odwołania. Wyrok nie zamyka zwykłej drogi sądowej i późniejszego skazania przed sądem powszechnym. Pierwszym prezydentem poddanym procedurze impeachment był Andrew Johnson (następca zamordowanego Abrahama Lincolna) w 1865 r. Do skazującego wyroku Senatu zabrakło 1 głosu. Richard Nixon, któremu groziła procedura impeachment w związku z aferą Watergate podał się do dymisji przed jej zakończeniem, William Clinton został postawiony przez Izbę Reprezentantów w stan oskarżenia przed Senatem, w sprawie dwóch zarzutów: krzywoprzysięstwa przed Wielką Ławą Przysięgłych oraz utrudniania działania wymiaru sprawiedliwości. Senat uniewinnił Clintona (styczeń 1999).
e) kontrolna (stwierdzanie czy administracja wykonuje prawo zgodnie z intencją wyrażoną przez Kongres) przejawiająca się w wielu formach, jak np:
- komisyjne przesłuchania i postępowania wyjaśniające
- weto legislacyjne - umożliwiające Kongresowi wstrzymać określone działania administracji
- przydzielanie funduszy na działalność agencji rządowych (np. koordynacja współpracowników z UFO przez agencję "Men-in-Black")

SĄDY

· na poziomie federalnym 3 stopniowy system:
- sądy okręgowe - apelacyjne - Sąd Najwyższy (8 sędziów + prezes)
- sędziowie mianowani na czas nieokreślony (w praktyce dożywotnio), niezawiśli, możliwość usunięcia z urzędu tylko w drodze impeachment (przez Kongres)
- SN jako ostateczna instytucja odwoławcza ma daleką dowolność w wybieraniu sobie spraw odwoławczych, które chce rozstrzygnąć
- Funkcje Sądu Najwyższego: kreacyjna (tworzy prawo w drodze precedensów); interpretacyjna (wykładnia aktów prawnych); ustrojodawcza (dostosowywanie najstarszej na świecie konstytucji do funkcjonowania w teraźniejszym świecie - nadawanie poszczególnym artykułom aktualnej treści, czyli de facto nadawanie nowej treści).
- Rola sądów w USA, jako kraju prawa precedensowego - jest nieporównywalnie większa niż w Europie, gdzie sądy rozstrzygają sprawy cywilne i karne na podstawie obowiązującego prawa; poza tym sądy powszechne sprawują w USA kontrolę konstytucyjności aktów prawnych (kontrola niesamoistna) - ostateczna decyzja i w tej kwestii należy do Sądu Najwyższego; SN może praktycznie obalić akt prawny uchwalony przez obie izby Kongresu, stąd często nazywa się go "trzecią izbą Kongresu" (liczebność członków i ich wybór należy do prezydenta za zgodą Senatu)

5. SZWAJCARIA

Historia

- podstawowe instytucje ustroju państwowego Szwajcarii sięgają korzeniami XIII wieku, kiedy 3 górskie kantony: Schwyz, Uri i Unterwalden zawarły (1291 r.) związek wieczysty w celu obrony przed Habsburgami swoich przywilejów i wolności uzyskanych od cesarstwa; związek stał się zalążkiem Konfederacji Szwajcarskiej;
- W XIV w. Konfederacja powiększa się do 8 kantonów (przystąpienie Lucerny, Zurychu, Berna oraz podbój Glarus i Zug); w XV wieku Szwajcaria podbija Argowię i Turgowię - ostatnią większą posiadłość Habsburgów w Szwajcarii
- Po przystąpieniu Bazylei, Szafuzy i Appenzell, w XVI wieku Szwajcaria liczy już 13 kantonów
- Na mocy pokoju westfalskiego po wojnie 30-letniej (w której Szwajcaria nie wzięła udziału) Szwajcaria uzyskuje potwierdzenie swojej niepodległości i suwerenności
- Pod wpływem rewolucji francuskiej, w 1798 r. (12 kwietnia) w Aarau zostaje uchwalona pierwsza konstytucja Szwajcarii, państwo otrzymuje nazwę Republiki Helweckiej; Konstytucja zakładała unitarną (!) strukturę państwa, gdzie kantony są jedynie elementami podziału administracyjnego pozbawionymi jakiejkolwiek autonomii. Władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament składający się z Wielkiej Rady i Senatu, a wykonawczą - Dyrektoriat.
- w 1803 roku Napoleon narzuca Szwajcarii swoją konstytucję (zwyczajowo w przypadku napoleońskich konstytucji opracowaną przy udziale miejscowych ugrupowań politycznych), tzw. Akt Mediacyjny (Mediationsakte), który zerwał z dotychczasową ideą unitarności i przywracał suwerenność kantonów; liczba kantonów wzrasta do 19 ( po przekształceniu 6 dawnych krajów związkowych i podległych). Najwyższym organem federacji stało się ponownie Zgromadzenie przedstawicieli kantonów (Tagsatzung). Po klęsce Napoleona pod Lipskiem (1813) - upada konstytucja. Zostaje zastąpiona już po Kongresie Wiedeńskim (1815) nową - tzw. Paktem o federacji (Bundesvertrag) zawartym przez 22 kantony. Kongres Wiedeński przywrócił Szwajcarii status neutralności. Mocarstwa Św. Przymierza ustalają, że neutralność Szwajcarii będzie miałą odtąd charakter wieczysty i podstawowy. Liczba kantonów uległa ostatniemu powiększeniu o 3 (m.in. Genewę) i dziś składa się z 26 kantonów.
- W 1848 roku uchwalona zostaje w drodze referendum nowa konstytucja, kładąca podwaliny pod dzisiejsze państwo federalne; obok kantonów i ich władz powstał pełny organizm państwa związkowego z władzą ustawodawczą (parlament federalny), wykonawczą (Rada Federalna) i sądowniczą (Trybunał Federalny)
- Wkrótce po przyjęciu konstytucji 1848 roku zaczęły pojawiać się silne tendencje centralistyczne. W tym duchu przygotowano rewizję konstytucji, która została jednak odrzucona. Efektem kompromisu między centralistami i zwolennikami autonomii kantonów był projekt nowej konstytucji, przyjęty w drodze referendum w kwietniu 1874 roku (wszedł w życie 29 maja). W 1891 roku do konstytucji zostaje wprowadzona instytucja inicjatywy ludowej.
- 18 kwietnia 1999 naród i kantony szwajcarskie przyjmują nową Konstytucję Federalną Republiki Szwajcarskiej. Konstytucja ta nie wprowadza istotnych różnic w ustroju Szwajcarii (w porówaniu z poprzednią ustawą zasadniczą) - jest głównie ujednoliconą wersją starej konstytucji i ponad 150 poprawek, które do niej wprowadzono w ciągu przeszło 1,5 wieku obowiązywania. (wejście w życie nowej konstytucji – 1 stycznia 2000)

Suwerenność Związku (Konfederacji) i Kantonów

- ludy 23 suwerennych kantonów szwajcarskich tworzą razem Konfederację Szwajcarską
- suwerenność kantonów, jako tworów starszych od Konfederacji, jest podkreślana, chociaż w praktyce ograniczona suwerennością Konfederacji
- każdy kanton ma swoją odrębną konstytucję podkreślającą jego suwerenność; odrębności dotyczą także języka i wyznania mieszkańców, centralnym problemem konstytucyjnym jest więc kwestia możliwie precyzyjnego rozgraniczenia zakresu kompetencji Związku i kantonów
- szerokie i wyłączne kompetencje każdego kantonu dotyczą: spraw wewnętrznych i administracji, utrzymania porządku i ładu, oświaty, kultury, opieki społecznej, przemysłu, handlu i rolnictwa
- każdy z 23 kantonów stanowi odrębny, mały organizm państwowy; podobnie 6 tzw. pół-kantonów (na które podzielone są kantony Unterwalden, Appenzell i Bazylea) stanowi mikro-organizmy państwowe. Ich zjednoczenie lub zniesienie jest możliwe tylko w drodze zmiany konstytucji Związku.
- W Szwajcarii obowiązują trzy języki urzędowe (niemiecki, włoski i francuski) a w kantonie Gryzonii - czwarty - retoromański, którym posługuje się ok. 1% ludności Szwajcarii (aby większość miejsca nie zajmowały napisy w pięciu językach - Szwajcaria jest jedynym państwem, na którego znaczkach pocztowych widnieją napisy po łacinie. Dla tych, którzy nie czytali Asterixa à Szwajcaria po łacinie = Helvetia)

Struktura Władz Związkowych

· Władza ustawodawcza: Zgromadzenie Federalne <http://www.parliament.ch/> (dwuizbowe):
- Rada Narodowa (200 przedstawicieli z wyborów bezpośrednich i proporcjonalnych, w okręgach wielomandatowych)
- Rada Kantonów (46 przedstawicieli kantonów, wybory uzależnione od kantonu – 21 okręgów wielomandatowych i 5 jednomandatowych)

Każda z izb ma te same kompetencje (Szwajcaria jest klasycznym przykładem dwuizbowości symetrycznej) - obradują w zasadzie oddzielnie (wyjątkiem są wspólne obrady w najważniejszych sprawach państwa - wybór władz wykonawczych, głównodowodzącego armią, sędziów Trybunału Federalnego, stosowanie prawa łaski, rozstrzyganie sporów kompetencyjnych itp.), zbierają się cztery razy w roku na 3-tygodniowe sesje; do przyjęcia ustawy potrzebna jest absolutna większość głosów przy minimum połowie obecnych deputowanych. Dla uchwalenia ustawy konieczne jest jednakowe stanowisko obu izb. Postępowanie ustawodawcze można zainicjować w dowolnej z izb.
- Kadencja Rady Narodowej wynosi 4 lata; kadencja Rady Kantonów również 4 lata
- Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje deputowanym i obu izbom
- Kompetencje izb: ustawodawcze, kontrolne, ratyfikacja umów międzynarodowych, decydowanie w sprawie wojny i pokoju
- Zgromadzenie Federalne w określonych sytuacjach obraduje jako Zjednoczone Zgromadzenie Federalne pod przewodnictwem przewodniczącego Rady Narodowej. Przypadki te to: wybory rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między najważniejszymi organami Federacji oraz podejmowanie decyzji w sprawie ułaskawień
- Parlament szwajcarski zdecydowanie dominuje w systemie organów państwowych. Ustrój Szwajcarii nazywa się jednak niesłusznie „rządami zgromadzenia” (cechy charakterystyczne rządów zgromadzenia to: możliwość odwołania rządu przez parlament oraz obowiązkowe łączenie przez. członków rządu ich funkcji z mandatem parlamentarnym, czego nie ma w Szwajcarii)

Władza wykonawcza:

- Rada Federalna (Związkowa) - 7 członków (tzw. „radców federalnych”, wybieranych na 4 lata przez połączone izby parlamentu, przy czym żaden kanton nie może mieć więcej niż jednego kandydata; każdy z członków Rady Związkowej stoi na czele 1 departamentu (odpowiednik ministerstwa, ale o bardzo rozległym polu działania). Radę Związkową uważa się za najstabilniejszy rząd świata. Jego skład partyjny nie uległ zmianie od 1959 roku – aż do 2003 !. Członkowie Rady urzędują średnio po 10 lat (!). Rządu nie można odwołać podczas 4-letniej kadencji. Szwajcaria nie zna instytucji wotum nieufności.

- Wybór członków Rady Federalnej oparty jest na tzw. „formule magicznej”. Od 1959 r. formuła stanowiła, że w skład Rady Federalnej wchodzą cztery największe partie Szwajcarii: (Partia Liberalno-Demokratyczna (FDP), Chrześcijańsko- Demokratyczna Partia Ludowa (CVP), Partia Socjaldemokratyczna Szwajcarii (SPS) i Szwajcarska Partia Ludowa (SVP). Są są tu reprezentowane w ten sposób, że pierwsze trzy otrzymują po dwa miejsca, a czwarta - 1 miejsce w Radzie. W 2003 w wyniku zwycięstwa wyborczego najmniejszej dotąd partii – SVP doszło do modyfikacji (po raz pierwszy od 44 lat !) formuły magicznej. Odtąd SVP ma swoich 2 przedstawicieli w Radzie (dotąd 1), a partia chadecka (CVP) straciła 1 miejsce i obecnie ma tylko 1.

- W Szwajcarii nie ma wyodrębnionego stanowiska głowy państwa; tytuł Prezydenta Konfederacji Szwajcarskiej (prezydent federalny Szwajcarii) nosi przewodniczący Rady Federalnej, co nie czyni go jednak głową państwa. Jest to po prostu członek Rady przewodniczący jej obradom (jak premier). Prezydent jest wybierany przez Zgromadzenie Federalne na 1 rok, z grona Rady (Obecnie - 2004 r. - Joseph Deiss z CVP). Po roku dochodzi do rotacji. Żaden z członków Rady nie może być wybrany na to stanowisko ponownie. Prezydent nie ma żadnych kompetencji wynikających z posiadanego tytułu. Jest tylko "pierwszym wśród równych" i to krótko - tylko przez 1 rok. Prezydent sprawuje funkcje reprezentacyjne (np. uczestniczy w ważnych uroczystościach, przyjmuje listy uwierzytelniające od przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych). Jako prezydent nie przestaje kierować swoim resortem. Rada wybiera także na 1 rok wiceprezydenta. Jest to funkcja czysto symboliczna. Zwyczajowo przyjmuje się, że wiceprezydent zastępuje prezydenta po upływie jego kadencji.

- Rada podejmuje swoje decyzje kolegialnie, czyli na wspólnych posiedzeniach radców federalnych. Poprzednia konstytucja mówiła o obowiązkowej dla ważności decyzji Rady obecności 4 z 7 członków rady

- Zgromadzenie Związkowe powołuje także Kancelarię Federalną na czele której stoi kanclerz federalny Szwajcarii. Jego rola jest poważnie okrojona i ograniczona do czynności kancelaryjnych i opiniodawczych. Pomimo zbieżności nazw nijak nie można porównać go do kanclerza Niemiec.

Władza sądownicza

- tradycyjnie jest domeną kantonów
- Sąd Federalny został ustanowiony przez konstytucję 1848 roku, ale miał wówczas bardzo okrojone w kompetencjach (1. spory między kantonami, skargi osób prywatnych na Federację i sprawy wywłaszczeń na rzecz budowy kolei żelaznej); późniejsze zmiany ustrojowe nadały mu szersze kompetencje
- Składa się z 30 sędziów (+ 30 sędziów zastępczych) powoływanych przez Zgromadzenie Federalne na 6 lat; kompetencje: orzekanie w najpoważniejszych sprawach karnych (zdrada stanu, gwałt i bunt przeciwko władzom federalnym), cywilnych (gdy stroną jest konfederacja lub kanton); jurysdykcja w sprawach prawa publicznego i administracyjnego (rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między władzami związkowymi i kantonalnymi, skargi na urzędników administracji, spory Federacja ó kanton/y lub kanton ó kanton), w sprawach skarg konstytucyjnych (na naruszenie praw konstytucyjnych, na naruszenie autonomii gmin i innych gwarancji kantonów na korzyść korporacji prawa publicznego, na naruszenie umów międzynarodowych lub umów kantonów)
- W ramach Sądu Związkowego powołany jest Sąd przysięgłych do rozpatrywania spraw o najcięższe zbrodnie. 12 przysięgłych federalnych, wybieranych przez ludność wypowiada się jedynie co do faktów, prawo stosuje sąd.
- Siedzibą Sądu jest od 1874 r. Lozanna

Władze kantonalne

· ich szczegółowa organizacja należy do kantonów i jest określona w konstytucjach kantonalnych
· można wyróżnić pewne cechy charakterystyczne
- we wszystkich kantonach możemy zauważyć klasyczny trójpodział władz

· władza ustawodawcza jest wykonywana w większości kantonów (19 na 23) w systemie tzw. demokracji mieszanej (częściowo przez przedstawicieli wybieranych przez ludność, a częściowo bezpośrednio przez ludność w drodze instytucji takich jak referendum i inicjatywa ludowa)
- we wszystkich kantonach przyjęto organ ustawodawczy jednoizbowy (Kantonsrat, Landsrat lub Grand Conseil). Ich kadencja i skład jest różna w każdym kantonie - od 100 do 200 członków, kadencja od 2 - 4 lat)
- w 5 kantonach (m.in. Glarus, Untenwalden, Appenzell - ok. 3 % ludności) zachował się jeszcze system demokracji bezpośredniej w postaci tzw. Landesgemeinde - zgromadzenia obywateli kantonu, zbierających się w uroczystej formie na otwartym miejscu (łąka lub plac publiczny), w niedzielę przed południem, w kwietniu lub maju. Przewodniczy szef rządu kantonalnego - Landsmann. Z powodów technicznych stopniowo odchodzi się od indywidualnego zgłaszania i omawiania wniosków przez 3-10 tysięcy ludzi (np. w Appenzell obywatele mogą tylko głosować przed podniesienie ręki, ale już nie debatować; w pozostałych 2 kantonach obywatele mają prawo dyskutować nad projektem). Oprócz kwestii ustawodawczych i rozstrzygania o najważniejszych dla kantonu kwestiach, Landesgemeinde ma prawo wyboru osób na najważniejsze stanowiska w kantonie: starostę, rząd i sędziów

· władza wykonawcza

każdy kanton ma swój własny rząd kantonalny (w części francuskiej nosi nazwę Conseil d’Etat - "Rada Kantonalna", w niemieckiej - Regierungsrat „Rada Rządowa"); rządy każdego kantonu są obecnie wyłaniane w wyborach bezpośrednich przez ludność kantonu; kadencja rad i liczebność jest różna (od 3-11 członków, od 1-5 lat); każdy z członków kieruje 1 departamentem; na czele rady stoi przewodniczący (wybierany raz, bez możliwości reelekcji)

władza sądownicza

wykazuje spore zróżnicowanie w zależności od kantonu
- zasadniczo: sędziów mianuje ludność lub parlament kantonu, wyjątkowo sąd wyższego stopnia; wszyscy sędziowie są wybierani na określoną kadencję i mogą być ponownie wybrani; 10 kantonów stosuje instytucję sądów przysięgłych w sprawach najcięższych przestępstw; w pozostałych kantonach ta instytucja nie jest w ogóle znana
· szczególne znaczenie w ustroju politycznym Szwajcarii pełni Gmina (Gemeinde), która ukształtowała się w odległej przeszłości jako naturalna wspólnota obywateli. Z powodów historycznych autonomia gminy w kantonach niemieckich jest o wiele większa niż we francuskich. Łącznie jest w Szwajcarii 3095 gmin o różnej wielkości i "udziale" w powierzchni kantonów (np. w kantonie Berna są 492 gminy, a w Bazylei - 3); Istotnym uprawnieniem gminy jest wydawanie świadectwa pochodzenia. Obywatelstwo w Szwajcarii jest bowiem potrójne - związkowe, kantonalne i gminne, z którego gminne ma podstawowe znaczenie. Bez posiadania obywatelstwa gminnego nie można mieć obywatelstwa kantonalnego ani związkowego, a co za tym idzie - związanych z nimi praw obywatelskich. Kompetencje gminy są szerokie i porównywalne do wewnętrznych kompetencji kantonu (od policji, po oświatę i kulturę). Organem mniejszych liczebnie gmin są zgromadzenia ogólne obywateli, większych - władza prawodawcza (Wielka Rada) i wykonawcza (Rada Gminna); gminy mają swój majątek, który jest poważnym źródłem ich dochodów.
- w Szwajcarii wyróżniamy trzy rodzaje gmin: gminy ogólne (zwane też politycznymi) jest ich najwięcej, gminy obywatelskie (do których tradycyjnie należą wyłącznie obywatele i ich potomkowie - są pozostałością pierwszych gmin szwajcarskich, są korporacjami osób posiadających obywatelstwo w tradycyjnym tego słowa znaczeniu) oraz gminy specjalne (gminy kościelne, gminy szkolne i gminy ubogich - są to terytorialne korporacje osób wykonujących określone zadania).
- Najważniejsze uprawnienia gmin:

a) konstytucyjne prawo do istnienia (w którego skład wchodzi także swoboda łączenia się z innymi gminami lub zachowania niezależności, która nie może być odebrana przez kantony)

b) określona w ramach ustawodawstwa kantonalnego swoboda wyboru odpowiedniej politycznej struktury i administracji

c) prawo nakładania podatków w celu realizacji własnych potrzeb

d) swoboda działania w sprawach, które nie należą do kompetencji kantonów lub Federacji

REFERENDUM

instytucja bardzo charakterystyczna dla ustroju Szwajcarii, przeprowadzana na wszystkich szczeblach organizacji państwa (związek, kanton, gmina)
- referenda mają charakter wiążący
- referendum konstytucyjne jest obowiązkowe i ma podwójny charakter - zmiana konstytucji wymaga podwójnego, większego niż 50 % poparcia wszystkich kantonów i całej ludności Szwajcarii
- referendum ustawodawcze przeprowadza się we wszystkich kantonach oprócz tych z instytucją Landesgemeinde (w tych kantonach przeprowadza się głosowanie na Zgromadzeniu Ludowym i wyniki głosowania uznawane są za głos kantonu w sprawie referendum); w niektórych kantonach referendum ustawodawcze ma charakter obligatoryjny, w innych fakultatywny; referendum w sprawie ustaw Zgromadzenia Związkowego jest fakultatywne (inicjatywa - min. 50 000 obywateli Szwajcarii, max. 90 dni od ogłoszenia ustawy lub na żądanie min. 8 rządów kantonalnych), chyba, że dotyczy ustaw uznanych za pilne i nie mające podstaw w konstytucji a mających obowiązywać min. 1 rok. Wówczas - ustawa nie wchodzi w życie do momentu przeprowadzenia referendum, a w przypadku wyniku negatywnego - w ogóle nie wchodzi w życie. Wynik referendum jest wiążący jeśli głosowało za danym rozwiązaniem większość mieszkańców każdego z kantonów i co za tym idzie - osiągnięto większość w skali konfederacji. Referenda przedstawione kantonom oraz narodowi muszą uzyskać większość głosów kantonów i większość głosów narodu

· Inne referenda w Szwajcarii:
- obligatoryjne w sprawie uchwał parlamentu nie opierających się na konstytucji
- obligatoryjne w sprawie przystępowania państwa do wspólnot ponadnarodowych i organizacji zbiorowego bezpieczeństwa
- fakultatywne w sprawie umów międzynarodowych
- fakultatywne w sprawie uchwał "pilnych" (wchodzących w życie natychmiast, bez 3-miesięcznego vacatio legis) mających oparcie w konstytucji
- fakultatywne w sprawie inicjatywy ludowej dotyczącej zmiany konstytucji
- fakultatywne dot. pytania o zmianę konstytucji w sytuacji braku zgodności obu izb parlamentu.

INICJATYWA LUDOWA

- również typowa dla Szwajcarii forma bezpośredniego wykonywania zwierzchnictwa przez obywateli
·- dotyczy opracowania, zmiany lub uchylenia konkretnych ustaw;
- jest zgłaszana przez określoną liczbę obywateli (w zależności od kantonu); zmiana konstytucji federalnej wymaga min. 100.000 wnioskodawców.
- może być konstytucyjna (związkowa lub kantonalna) lub ustawowa (tylko kantonalna)
- może być w każdej chwili wycofana
- rząd może zgłosić zawsze "kontrprojekt" względem projektu referendalnego. Wówczas obywatele wybierają w referendum między dwoma projektami
- inicjatywa ludowa dot. zmiany konstytucji wymaga bezwględnie przeprowadzenia w tej sprawie referendum

PARTIE POLITYCZNE

· system wielopartyjny:
· główne partie:
- Szwajcarska Partia Ludowa (SVP)
- Partia Socjaldemokratyczna Szwajcarii (SPS)-
- Partia Liberalno-Demokratyczna - FDP)
- Chrześcijańsko- Demokratyczna Partia Ludowa (CVP)
- Partia Zielonych (GPS)
- Partia Liberalna Szwajcarii (LPS)
- Protestancka Partia Ludowa (EVP) - chrześcijańscy demokraci
- Szwajcarscy Demokraci (SD) - narodowcy
- Partia Pracy (PdA) – komuniści

• Ponadto swoje reprezentacje w parlamencie mają z zasady przedstawiciele mniejszych ugrupowań.

Ostatnie wybory parlamentarne: 19 października 2003
Wyniki (największe partie):

Skrót nazwy partii	Procent uzyskanych głosów	Liczba mandatów w Radzie Narodowej (200)	Liczba mandatów w Radzie Kantonów (46)
SVP	26,6	55	7
SPS	23,4	52	6
FDP	17,3	36	12
CVP	14,4	28	14
GPS	7,4	13	-

Grüne Partei der Schweiz (Green Party of Switzerland, ecologist) GPS 7.4 13 -

6. REPUBLIKA WŁOCH

Historia najnowsza

w lipcu 1943 roku w drodze zamachu stanu zostaje obalony przywódca faszytowski Benito Mussolini; na czele rządu staje Pietro Badoglio
· wrzesień 1943 zawieszenie broni między rządem Badogliego i Aliantami; powstaje rząd koalicyjny
· czerwiec 1944 dekret rządu zapowiadający po wyzwoleniu wybór konstytuanty i referendum w sprawie przyszłego ustroju Włoch - (utrzymanie monarchii czy wprowadzenia republiki)
· kwiecień 1945 wyzwolenie całych Włoch; król Wiktor Emanuel abdykuje na rzecz swojego syna, Umberta; nowy premier - Bonomi
· czerwiec 1946 - w referendum Włosi opowiadają się za republiką (54 % za, 46 % przeciw); Konstytuanta rozpoczyna prace
· 11 grudnia 1947 - uchwalenie Konstytucji; weszła w życie 1 stycznia 1948 (w rozdziale XIII części III Konstytucji Dom Sabaudzki - prawowici następcy tronu i ich małżonki - zostali pozbawienie praw wyborczych, własnościowych i dynastycznych;
(!!) w lipcu roku 2002 po kilku nieudanych próbach parlament włoski znowelizował wspomniany przepis konstytucyjny umożliwiając powrót z 50-letniego wygnania następców włoskiego tronu).

System partyjny

klasyczny przykład zachodnioeuropejskiego systemu wielopartyjnego - duże rozbicie polityczne wyrażające się w dużej liczbie działających partii, z których żadna nie ma pozycji wyraźnie dominującej i nie jest zdolna do zdobycia w wyborach absolutnej większości mandatów, nie jest więc w stanie utworzyć silnego, jednopartyjnego rządu; konsekwencją są rządy koalicyjne o bardzo małej trwałości - stąd liczne upadki gabinetów (ok. 50 do 1995 r.), przesilenia rządowe, poszukiwanie sojuszników

We Włoszech najpopularniejszymi partiami po II wojnie światowej były przez blisko 50 lat: chrześcijańska demokracja, socjaliści i komuniści. Republikę włoską nazywano „demokracją zablokowaną” (demokrazia bloccata) - czyli uniemożliwiającą inne rozstawienie sceny politycznej. W latach 90. XX wieku tradycyjna konstrukcja sceny politycznej we Włoszech runęła. Wszystko z powodu serii afer korupcyjnych związanych z finansowaniem czołowych włoskich partii politycznych („Czyste Ręce” pod przewodnictwem prokuratora Di Pietro, serie aresztowań, wniosków o uchylenie immunitetu, a nawet samobójstw czołowych działaczy głównych partii). Od 1994 r. scenę polityczną Włoch tworzyły trzy niejednolite bloki, obecnie (od 2001 r.) mamy do czynienia z dwoma blokami i kilkoma partiami znajdującymi się poza blokami (poza tym we Włoszech jest jeszcze kilkanaście partii bez większego znaczenia politycznego) w procentach podano poparcie w wyborach parlamentarnych z roku 2001:

1. Lewica - „Drzewo Oliwne” (L’Ulivo) (w wyborach 2001 r. - 35,5 % głosów)

Na czele Democratici di Sinistra (DS) - partia komunistyczna (symbol - drzewo z małym sierpem i młotem) jedna z największych partii włoskich; Południowotyrolska Partia Ludowa (Sudtiroler Volkspartei - SVP); Federacja Zielonych (Federazione dei Verdi - FV) - zieloni; Włoscy Socjaldemokraci (Socialisti Democratici Italiani - SDI) - socjaliści; Partia Komunistów Włoskich (Partito dei Comunisti Italiani - PdCI) - komuniści;
oraz partie w 1996 r. tworzące kiedyś trzeci blok centrowy, obecnie wchodzący w skład „Drzewa Oliwnego”: Włoska Partia Ludowa (Partito Popolare Italiano - PPI) - chadecja - jedna z partii powstałych po upadku włoskiej Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej; Demokraci (D) - liberałowie, Odrodzenie Włoskie (Rinnovamento Italiano -RI) - liberalno-konserwatywna - jej założyciel L. Dini został premierem rządu fachowców po upadku pierwszego rządu Berlusconiego; Unia Demokratów dla Europy (Unione Democratici per l’Europa -UDEUR) - konserwatyści

2. Prawica - „Casa delle Liberta” - „Dom Wolności” (w wyborach 2001 r. - 49,6 % głosów):

Sojusz Narodowy (Alleanza Nazionale - AN), Liga Północna (Lega Nord - LN) - największa partia północnych Włoch, Forza Italia (FI) - Silvio Berlusconiego - magnata medialnego i przemysłowca, obecnie premiera (po raz drugi), Forza Italia to okrzyk, jakim kibice zagrzewają swoich piłkarzy („naprzód Włochy!”), Chrześcijańsko-Demokratyczne Centrum (Centro Cristiano Democratico CCD-CDU) - chadecy; Nowa Włoska Partia Socjalistyczna (Nuovo Partito Socialista Italiano -Nuovo PSI) - socjaliści

Poza blokami:

a) Partia Odrodzenia Komunistycznego „Rifondazione Comunista” (RC) - ortodoksyjna partia marksistowsko-leninowska (w wyborach 2001 5 % głosów),

b) Partia Radykalna (Partito Radicale -PR) (jest rzeczywiście radykalna - szczególnie jej szef Marco Panella, który swoim zachowaniem i wypowiedziami skutecznie odstrasza wyborców) (w wyborach 2001 - 2,2 % głosów)

· Charakterystyczną cechą systemu politycznego Włoch jest instytucjonalizacja partii - wspomina o nich konstytucja i ustawy zwykłe, a także regulaminy izb parlamentu; zakres regulacji prawnej partii politycznych wykracza we Włoszech poza granice analogicznie spotykane w pozostałych systemach prawnych Europy

Konstytucja

• Uchwalona 11 grudnia 1947 r., weszła w życie 1 stycznia 1948 r.
  - charakterystyczną cechą systematyki konstytucji włoskiej jest wysunięcie na plan pierwszy postanowień odnoszących się do sytuacji prawnej jednostki w państwie.
  - Najnowsza, istotna zmiana konstytucji dokonana została w 2003 roku (łącznie było ich przeszło 10); 20 lutego 2003 uchwalono poprawkę art. 51 zmierzającą do wyrównania szans udziału kobiet w polityce i sprawowaniu urzędów państwowych. Wyżej omówiono już poprawkę z 2002, która przyjęta po wielu nieudanych próbach zniosła przymusową emigrację członków włoskiej rodziny królewskiej (dom Sabaudzki – Savoy). Największa pod względem zakresu zmiana miała miejsce w 2001 r. i dotyczyła głównie rozdziału V Konstytucji (Regiony-Prowincje-Gminy);

• Trwają prace nad kolejnymi zmianami konstytucji – m.in. dotyczącymi przekazania części kompetencji prawodawczych do regionów, reformy II Izby Parlamentu, organizacji Trybunału Konstytucyjnego oraz stosunków egzekutywy i legislatywy (m.in. kontrowersyjna propozycja dotycząca znacznego ograniczenia, wręcz zniesienia, odpowiedzialności premiera).
  - jest to pierwsza w XX wieku konstytucja włoska uchwalona przez przedstawicieli narodu (a nie oktrojowana), pełna i sztywna (Poprzednia konstytucja - tzw. Karta konstytucyjna z 4 marca 1848 r. zwana jest Statutem Albertyńskim od imienia króla Karola Alberta, który ją nadał Państwu Sardyńskiemu. Królestwo Italii powstało w 1861 r.)
  - Zmiana konstytucji włoskiej (z 1947 r.) odbywa się w dość skomplikowanym trybie. Aby dokonać zmiany - odpowiednią ustawę w jednakowym brzmieniu, większością bezwzględną muszą przyjąć obie izby parlamentu i to dwa razy. Między jednym, a drugim głosowaniem w izbie muszą minąć co najmniej 3 miesiące. Następnie na wniosek min. 1/5 deputowanych, 500 tys. obywateli lub 5 regionów przeprowadza się referendum zatwierdzające zmiany (chyba, że w drugim głosowaniu za ustawą opowie się min. 2/3 członków każdej z izb - wtedy nie przeprowadza się referendum)

System wyborczy

· Parlament dwuizbowy, wyłaniany jest w drodze wyborów powszechnych i w przeciwieństwie do Francji czy RFN - druga izba parlamentu (Senat) także pochodzi z wyborów powszechnych

· Prawa wyborcze:
- do Izby Deputowanych: czynne - obywatel włoski, po ukończeniu 18 lat; bierne - 25 lat
- do Senatu - odpowiednio - 25 i 40 lat

· system wyborczy ewoluował :
- do 1953 roku - proporcjonalny
- od „Oszukańczej ustawy wyborczej” (legge truffa) - większościowy z premią większościową (partie, które zawarły porozumienie wyborcze i wspólnie uzyskały ponad 50 % głosów - otrzymywały 65% głosów)
- od 1956 roku, po nowej reformie systemu wyborczego - powrót do systemu proporcjonalnego (Senat - system mieszany), ale z modyfikacjami: a) listy kandydatów zgłaszają tylko partie polityczne, b) spisy wyborców są sporządzane z urzędu, co roku, w październiku, c) poparcia udziela się partii politycznej, a nie kandydatowi, chociaż wyborca może zmienić kolejność kandydatów na popieranej liście i sam ją ustalić, d) okręgi wyborcze - wielomandatowe - 630 deputowanych, e) liczbę mandatów w okręgu ustala się proporcjonalnie do liczby ludności f) nie wykorzystane w okręgach mandaty sumuje się i rozdziela w skali kraju pomiędzy partie, które zdobyły więcej niż 300 tys. głosów.
- od 1993 r. kolejna zmiana systemu wyborczego: w wyborach do Izby Deputowanych 475 członków jest wybieranych w okręgach jednomandatowych wg systemu większościowego, a pozostałych 155 - według systemu proporcjonalnego. Istnieje ponadto próg wyborczy: 4 %. Każdy wyborca ma dwa głosy, które oddaje z użyciem dwóch innych kart do głosowania. W okręgach jednomandatowych mandaty otrzymują kandydaci, którzy zebrali najwięcej głosów, w pozostałych - według skomplikowanego systemu proporcjonalnego (zwykły iloraz i największa reszta). W wyborach do Senatu jest podobnie - 232 miejsca w Senacie zostają rozdzielone w wyborach większościowych w jednomandatowych okręgach wyborczych, a pozostałe 83 - według systemu proporcjonalnego. Mandaty rozdziela się już w okręgach, a nie na poziomie kraju. Kandydatów niezależnych (nie zgłaszanych przez partię polityczną) można zglosić wyłącznie w wyborach senackich.

· konstytucja Włoch przewiduje obowiązkowy udział w wyborach (ale brak sankcji za niespełnienie obowiązku - oprócz umieszczenia przez gminę w spisie wyborców adnotacji o niewzięciu przez wyborcę udziału w wyborach).
Ciekawostką jest fakt, że zasada tajności wyborów we Włoszech została w ordynacji wyborczej sformułowana w sposób umożliwiający przewodniczącemu obwodowej komisji wyborczej zakazanie wrzucenia do urny karty do głosowania, którą wyborca wypełnił nie skorzystawszy uprzednio z kabiny (lub innego miejsca odosobnionego, jeśli w lokalu nie ma kabiny)

· konstytucja przewiduje inicjatywę ludową (sformułowaną lub nie sformułowaną, min. 50.000 wnioskodawców) i referendum (z wyłączeniem referendum w stosunku do budżetu, ustaw amnestyjnych, podatkowych i ratyfikacji umów międzynarodowych). Referendum po raz pierwszy zastosowano dopiero w 1974 przy okazji kontrowersji wokół ustawy rozwodowej.

System organów państwowych

- system parlamentarno-gabinetowy

Parlament <http://www.parlamento.it/>

· dwuizbowy: Izba Deputowanych (630 członków) i Senat (326 członków wśród nich: 232 wybieranych w okręgach jednomandatowych, 83 w wyborach proporcjonalnych i 11 senatorów powoływanych przez prezydenta spośród najbardziej zasłużonych dla ojczyzny - dożywotnio). W skład Senatu z mocy prawa wchodzą byli prezydenci republiki o ile nie zrezygnują z tego uprawnienia.

· na połączonych posiedzeniach :
- wybiera Prezydenta Republiki
- stawia prezydenta i członków Parlamentu w stan oskarżenia przed Trybunałem Konstytucyjnym
- powołuje 1/3 składu Najwyższej Rady Sądownictwa i 1/3 członków Trybunału Konstytucyjnego

· kadencja 5 lat (z możliwością ustawowego przedłużenia w wypadku wojny)

· działa w trybie sesyjnym, chociaż oprócz przypadku pierwszego posiedzenia parlamentu nowej kadencji Konstytucja Włoska nie wspomina o zwoływaniu sesji. Z mocy prawa izby zbierają się w pierwszy (nieświąteczny) dzień lutego i października i same ustalają jak długo potrwa sesja (co oznacza, że w praktyce obradują prawie permanentnie). Znane są możliwości zwoływania izb parlamentu na sesje nadzwyczajne.

- mandat deputowanego - wolny (niezwiązany)

- obie izby mają takie same kompetencje

· podjęcie ustaw wymaga większości obecnych i większości głosów; ustawy konstytucyjne wymagają większości kwalifikowanej

· każda z izb uchwala swój regulamin

· ważnym organem parlamentu są komisje oraz prezydium

· możliwe jest tworzenie frakcji parlamentarnych na zasadach politycznych (minimum 20 deputowanych lub 10 senatorów); deputowani nie zrzeszeni należą do rzadkich wyjątków

· członkowie korzystają z immunitetu materialnego (brak odpowiedzialności za czynności związane z wykonywaniem mandatu) i formalnego (niemożność postawienia w stan oskarżenia bez zgody izby)

· funkcje parlamentu włoskiego są typowe:

- ustawodawcza (z możnością udzielenia rządowi upoważnienia do wydania dekretu z mocą ustawy; dekret musi być niezwłocznie przedstawiony izbom w celu "przetworzenia w ustawę"; po 60 dniach nie przetworzony dekret traci moc prawną). Kompetencje ustawodawcze mają obie izby. Projekt musi zyskać jednakowe brzmienie w obu izbach.

- współdziałania w tworzeniu polityki państwa

- kontrola rządu (np. wotum nieufności - minimum 1/10 deputowanych zgłasza, głosowanie najszybciej po trzech dniach od wniosku; komisje śledcze)

- funkcja kreacyjna

Prezydent Republiki <http://www.quirinale.it/>

· wybierany przez połączone izby parlamentu wraz z delegatami każdego regionu (po 3, a z Valle d’Aosta - 1); w wyborach tajnych większością 2/3 głosów; po trzeciej, nierozstrzygniętej turze wyborów - wystarcza większość względna

· warunki kandydowania na prezydenta:
- ukończone 50 lat
- pełnia praw politycznych i cywilnych
· kadencja 7 lat

· - w razie przeszkód w sprawowaniu urzędu prezydenta zastępuje przewodniczący Senatu

· Prezydent nie może łączyć swojej funkcji z piastowaniem żadnego innego urzędu (treść tego przepisu traktowana jest rozszerzająco)

· Prezydent jest nieodpowiedzialny w zakresie wykonywania swoich obowiązków; wszystkie jego akty wymagają kontrasygnaty właściwego ministra (w pewnych sytuacjach premiera)

· Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną - za zdradę stanu lub pogwałcenie konstytucji. Sądzi go Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozszerzonym o 16 obywateli mających bierne prawo wyborcze do Senatu (patrz omówienie włoskiego Trybunału Konstytucyjnego)

Kompetencje Prezydenta:

- zarządzanie wyborów do izb i zwoływanie ich pierwszego posiedzenia
- kierowanie orędzi do izb
- udzielenia zezwolenia na skierowanie projektu rządowego pod obrady izb (możliwość sprzeciwu)
- weto w stosunku do ustaw przyjętych przez parlament (w praktyce rzadko wykorzystywane)
- promulgacja i ogłaszanie ustaw, dekretów z mocą ustawy i rozporządzeń
- prawo rozwiązania parlamentu - obu izb lub jednej
- powoływanie premiera (z dużym marginesem swobody)
- na wniosek premiera - powoływanie i odwoływanie ministrów
- przyjmowanie dymisji rządu lub jeśli prezydent nie zechce jej przyjąć - rozwiązanie parlamentu
- obsadzanie określonych ustawowo stanowisk funkcjonariuszy państwowych
- prawo łaski, udział w wyborze 1/3 członków Trybunału Konstytucyjnego, wykonywanie prawa legacji (przyjmowanie i mianowanie przedstawicieli dyplomatycznych), ratyfikacja umów międzynarodowych, nadawanie odznaczeń, ogłaszanie stanu wojny uchwalonego przez parlament itp.

Rząd <http://www.palazzochigi.it/>

- rząd składa się z premiera i ministrów, którzy wspólnie tworzą Radę Ministrów; liczebność rządu nie jest oznaczona w konstytucji, podobnie jak funkcja wicepremiera - występująca w praktyce ustrojowej; do rządu zaliczają się, ale nie są członkami Rady Ministrów podsekretarze stanu
- nie ma zakazu ani nakazu łączenia mandatu parlamentarzysty z członkostwem w rządzie, członkiem rządu musi natomiast być obywatel włoski korzystający z pełni praw cywilnych i politycznych
- premier jest Prezesem Rady Ministrów i posiada z tego tytułu określone kompetencje (nie jest więc tylko primus inter pares - pierwszym wśród równych, ale faktycznym szefem rządu); kieruje ogólną polityką rządu i koordynuje działalność ministrów; ponosi odpowiedzialność za ogólną politykę rządu
- premier ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za przestępstwa popełnione przy wykonywaniu swoich czynności; w stan oskarżenia stawiają go (podobnie jak ministrów) połączone izby parlamentu, a osądza Trybunał Konstytucyjny
- ministrowie pełnią podwójną rolę - wchodzą w skład Rady Ministrów i kierują podległymi im działami administracji państwowej, zwanymi resortami;
- możliwe jest powołanie ministrów bez teki, czyli nie kierujących żadnym resortem; konstytucja nie reguluje tej kwestii, powołanie ministrów bez teki i ustalenie ich liczby w rządzie należy do premiera; dokładnie tak samo jest w przypadku wicepremierów (czy będą, ilu ich będzie, kto będzie wicepremierem - ustala premier)
- cechą charakterystyczną włoskiego rządu jest możliwość łączenia przez jednego ministra przewodzenia kilku resortom (np. przed rokiem premier Silvio Berlusconi po dymisji ministra spraw zagranicznych przejął czasowo przewodnictwo tego resortu)
- rząd ma prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, na podstawie wyraźnego upoważnienia parlamentu
- rząd jest kontrolowany przez parlament i ponosi przed nim odpowiedzialność; poszczególni ministrowie ponoszą także odpowiedzialność konstytucyjną
- rząd w ciągu 10 dni od swojego powołania przedstawia parlamentowi program działania; w razie nie uzyskania poparcia parlamentu - rząd upada (co zdarzało się niezwykle rzadko); najczęściej rządy włoskie upadają w wyniku rozpadu koalicji rządzącej (to z kolei zdarzało się bardzo często)

Trybunał Konstytucyjny - La Corte Constituzionale

* składa się z 15 sędziów wybieranych na 9 lat: po 1/3 przez prezydenta, obie izby parlamentu (głosowanie większością 2/3 w 3 pierwszych turach i 3/5 w pozostałych) i wyższe sądownictwo administracyjne i powszechne (3 Sąd Kasacyjny, 1 Rada Stanu, 1 Izba Obrachunkowa) spośród: sędziów wyższych sądów administracyjnych i powszechnych, profesorów zwyczajnych prawa i adwokatów z min. 20-letnią praktyką. 
* wiek sędziego: min. 45 lat
* kadencja dotyczy każdego z sędziów, a nie całego Trybunału, obowiązuje zakaz reelekcji sędziego
* przewodniczący Trybunału jest wybierany na 3 lata (z możliwością reelekcji) przez sędziów Trybunału; jego kadencja jako przewodniczącego (lub kolejne kadencje) trwają maksymalnie do końca kadencji sędziego (nie dłużej niż 9 lat)
* immunitet sędziego porównywalny pod względem zakresu z immunitetem posła
* Trybunał rozpatruje ok. 2000 spraw rocznie
* rozbudowana administracja; każdy sędzia może zatrudnić 2 sekretarzy (stały personel) i 2 asystentów badawczych (na 3 lata)
* odrzuca się praktykę „zdań odbrębnych”, ale omija ten zakaz praktyką wystąpień i wywiadów medialnych sędziów tłumaczących swoje decyzje i poglądy
* kontrola abstrakcyjna dotyczy prawa regionalnego na wniosek rządu (kontrola uprzednia), kontrola prawa federalnego na wniosek władz regionu (kontrola następcza)

Kompetencje Trybunału - rozstrzyganie w sprawach :
* dotyczących zgodności z konstytucją ustaw i aktów z mocą ustawy państwa i regionów (dekrety prezydenta i rządu)
* sporów kompetencyjnych między władzami państwa, między regionami i między państwem a regionami
* odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta Republiki (po zmianie konstytucji - tylko prezydenta, a nie jak wcześniej prezydenta, premiera i ministra)
* orzeczenie Trybunału jest ostateczne i nieodwołalne; w przypadku stwierdzenia niekonstytucyjności aktu - traci on moc prawną nazajutrz po ogłoszeniu decyzji przez Trybunał
* w przypadku oskarżenia prezydenta (tylko prezydenta po zmianie konstytucji), w obradach bierze udział 16 dodatkowych sędziów specjalnie na ten cel wybranych w drodze losowania z listy 45 osób sporządzanej co 10 lat przez parlament
* http://www.cortecostituzionale.it 

Pomimo podkreślanej autonomii 5 regionów Włoch - Republika Włoska jest państwem unitarnym.

Prezydent Włoch: Carlo Ciampi (od 1999)
Premier: Silvio Berlusconi (od 2001)

Nowości

Premier Silvio Berlusconi zaproponował (grudzień 2002) wprowadzenie do konstytucji Włoch poważnych zmian. Mają dotyczyć znacznego wzmocnienia instytucji prezydenta upodabniając system ustrojowy Włoch do systemu półprezydenckiego obowiązującego we Francji. Drugim pomysłem jest federalizacja państwa (projekt przeszedł już przez pierwsze czytanie w Senacie) dająca regionom daleko idącą autonomię i kompetencje ustawodawcze w zakresie ochrony zdrowia, oświaty i policji. Pomysły premiera wzbudziły oburzenie partii opozycyjnych i prezydenta Ciampiego. Obserwatorzy uważają, że może dojść do kompromisu, ale jego efektem może być najwyżej modyfikacja systemu organów państwowych wzorowana na niemieckim systemie kanclerskim.

Mafia

· to organizacja nie lubiąca sławy i rozgłosu, więc w dobrze rozumianym własnym interesie nie będziemy się nią w ogóle zajmować. Szczególnie zainteresowanych odsyłam do radosnej twórczości w stylu cyklu Mario Puzo poświęconego „Ojcu Chrzestnemu” czy serialowi „Rodzina Soprano” (zdaje się, że obecnie już tylko w płatnej telewizji i na wideo)

Opracowano na podstawie:

1.Gdulewicz Ewa, System Konstytucyjny Francji, Wydawnictwo Sejmowe, 2000
2. Gościnny & Uderzo, Asterix u Helwetów, Warszawa 1994
3. Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej, tłumaczenie i wstęp Z. Czeszejko-Sochacki, Warszawa 2000
4. Kręcisz Wojciech, Status prawny posła do Izby Gmin w Wielkiej Brytanii, Wydawnictwo Sejmowe 2000
5. Ludwikowska Anna M., System prawa Stanów Zjednoczonych, Toruń 1999.
6. Pułło Andrzej, System Konstytucyjny Stanów Zjednoczonych, Wydawnictwo Sejmowe, 1997
7. Rousseau Dominique, Sądownictwo Konstytucyjne w Europie, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999
8. Sarnecki Paweł, Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Kraków 2003
9. Ustroje państw współczesnych, praca zbiorowa pod red. W.Skrzydło, UMCS 2000
10. Witkowski Zbigniew, System Konstytucyjny Włoch, Wydawnictwo Sejmowe 2000
11. International Constitutional Law (ICL), http://www.oefre.unibe.ch/law/icl/home.html
12. Strony internetowe organów naczelnych w/w państw.
13. Dziennik „Rzeczpospolita”
14. Portal Elections.org http://www.electionworld.org/