Wszechstronny Topinambur

autor: mgr Oleg Burdzenia

Topinambur jest rośliną wciąż jeszcze mało znaną, mimo iż jako roślina hodowlana ma długą historię - był on uprawiany przez plemiona Indian jeszcze przed przybyciem Kolumba. Swą nazwę topinambur zawdzięcza Indianom z plemienia Tupinamba zamieszkującym Amerykę Północną, którzy migrowali po kontynencie w poszukiwaniu nieśmiertelności.

Topinambur jest rośliną wciąż jeszcze mało znaną, mimo iż jako roślina hodowlana ma długą historię - był on uprawiany przez plemiona Indian jeszcze przed przybyciem Kolumba.

Swą nazwę topinambur zawdzięcza Indianom z plemienia Tupinamba zamieszkującym Amerykę Północną, którzy migrowali po kontynencie w poszukiwaniu nieśmiertelności.

Roślina ta już wtedy często ratowała życie zarówno Indian jak i "bladych twarzy"; między innymi w 1612 roku w Kanadzie, gdy tereny gęsto zamieszkałe przez europejskich osadników nawiedziła susza, bulwy dziko rosnącego topinamburu wielu pomogły uniknąć śmierci głodowej.

W 1605 roku francuski podróżnik Samuel de Champlain (notabene założyciel miasta Québec) przywiózł topinambur z Ameryki Północnej do Francji; ponieważ prawie jednocześnie (w 1613 roku) francuscy podróżnicy przywieźli do Francji Indian z plemienia Tupinamba roślina nie mająca dotychczas przyjętej nazwy została "ochrzczona" imieniem plemienia.

W 1615 roku topinambur został poświęcony nawet przez Papieża. Roślina ta stała się tak popularna, że szybko zagościła na stołach w wielu krajach Europy i Azji i przez blisko 200 lat z powodzeniem wykorzystywana była w żywieniu człowieka.

W 1617 roku John Goodyer z hrabstwa Hampshire otrzymał w prezencie mały korzeń tej rośliny od swojego przyjaciela Franqueville`a z Londynu. W ten sposób topinambur trafił do Anglii. Zdolności do wzrostu na nieprzydatnych glebach i w niskich temperaturach zadziwiły Johna Goodyera. W 1621 roku on napisał sprawozdanie i odesłał do Tomasa Johnsona, który wydrukował go na łamach "Gerard's Herball" w 1636 i nazwał topinambur po raz pierwszy Jerusalem Artichoke.

Trochę wcześniej w 1629 roku topinambur został już opisany przez angielskiego plantatora Johna Parkinsona w jego dziele "Paradisus", również wspominał on o nim w swoim dziele "Theatrum" z 1640 roku. Parkinson pisał, że delikatność tej rośliny jest godna królowej i nazwał topinambur "kanadyjskim ziemniakiem".

W XVII wieku topinambur trafił do Wschodniej Europy i Rosji, jednakże już w XVIII wieku wyparty został przez bulwy ziemniaka i wkrótce niesłusznie zapomniany.

Przez wiele następnych lat topinambur kojarzył się ludziom wyłącznie z... biedą; na przykład podczas ostatniej wojny światowej był często uprawiany i jedzony w dużych ilościach we Francji.

Po wojnie roślina ta, podobnie jak i wszystko co kojarzyło się z ciężkimi czasami, poszła w zapomnienie jako symbol nędzy i cierpienia.

A obecnie, ponad pół wieku później, topinambur, zaczął się znowu pojawiać wyłącznie na stołach najwytworniejszych restauracji. Malutkie porcje tego specjału, droższego niż łosoś a niewiele ustępującego kawiorowi, powodują ekstatyczne zachwyty wyrafinowanych i majętnych smakoszy.

Powrót tej rośliny do łask nastąpił dopiero po ostatniej wojnie światowej kiedy to uczeni rozpoczęli intensywne badania nad topinamburem, odkrywając coraz to nowe jego właściwości.

W różnych krajach roślina ta nosi odmienne nazwy, przy czym najbardziej znana na świecie jest chyba Jerusalem Artichoke . Jest kilka teorii pochodzenia tej nazwy. Wbrew pozorom nie pochodzi ona od Jerozolimy tylko od włoskiej nazwy Girasola articiocco, która oznacza kwiat obracający się za słońcem, czyli karczoch słonecznikowy.

Wedle drugiej teorii topinambur ze względu na opisane już zasługi dla ratowania populacji białych osadników i pielgrzymów został przez nich nazwany rośliną zbawienia z "Nowej Jerozolimy".

Inne nazwy brzmią następująco:

polska - bulwa, topinambur lub słonecznik bulwiasty; grusza ziemniaczana, karczoch jerozolimski;

francuska - helianthe tubereux;

niemiecka - topinambur;

hiszpańska - tupinabo;

norweska - jordskokk;

duńska - jordskok;

fińska - maa-artisokka;

rosyjska - topinambur lub ziemlanaja grusza;

łacińska - thelianthus tuberosus.

Topinambur rośnie dziko w Ameryce Północnej na wilgotnych gliniastych lub na suchych żyznych glebach, a także na brzegach rzek i wzdłuż dróg; obecnie rozprzestrzenił się na praktycznie wszystkich kontynentach ze względu na fakt, iż jego uprawa nie nastręcza żadnych trudności; nie boi się bowiem suszy, mrozu i lichej gleby.

Topinambur należy do roślin wieloletnich z rodziny astrowatych, z kwiatami podobnymi do słonecznika. W klimacie umiarkowanym owoce nie dojrzewają, natomiast na podziemnych pędach roślina wytwarza liczne, zimotrwałe, podłużne bulwy, które są najbardziej znaną częścią rośliny. Bulwy te nie mają zazwyczaj określonego kształtu, ale czasami przypominają gruszki, stąd pochodzi jedna z nazw topinamburu - grusza ziemniaczana lub podziemna.

Podziemna część rośliny szybko rozrasta się na dużej powierzchni. Podczas zbioru, który trwa od jesieni po wiosnę, zawsze część młodych bulw pozostaje w ziemi i właśnie one podtrzymują trwanie plantacji przez szereg lat.

Bardzo ciekawym jest fakt, iż bulwy topinamburu dobrze znoszą zimę pod ziemią, przy czym polepszają nawet swoje walory smakowe - jesienią mają nieco mdły a nawet gorzkawy smak; zimowanie w glebie nadaje bulwom słodyczy, co jest związane z migracją do bulw substancji cukrowych z naziemnej części rośliny.

Topinambur odkłada wysokoenergetyczne i budulcowe substancje zapasowe w specjalnych tkankach spichrzowych.

Do najważniejszych substancji zapasowych topinamburu należą:

- cukry proste (monosacharydy), jak fruktoza,

- wielocukry prostsze (oligosacharydy), jak sacharoza i maltoza,

- wielocukry właściwe (polisacharydy), jak celuloza, pektyny, inulina, również

- śluzy roślinne, a także

- białka zapasowe oraz

- tłuszcze.

Właściwości fizykochemiczne i biologiczne topinamburu stały się przedmiotem badań stosunkowo niedawno; poza substancjami zapasowymi bulwy zawierają niezwykle liczne i różnorodne związki - między innymi ustalono, iż zawartość kwasu askorbowego (witamina C) i tiaminy (witamina B1) w bulwach topinamburu jest dwukrotnie wyższa niż w ziemniakach, które w polskim pożywieniu stanowią główne choć niedoceniane źródło tych witamin. Bulwy zawierają również dużo potasu, cynku, fosforu, żelaza, którego także jest więcej niż w ziemniakach, burakach i marchwi, szczególnie duża jest zawartość krzemionki - tutaj topinambur bije wszelkie rekordy.

Ponad 200 lat temu po raz pierwszy wyodrębniono z bulw topinamburu pektyny (11% suchej masy). Są to wielocukrowce, które występują w soku, a w postaci soli wapniowo-magnezowej w ścianach komórek tej rośliny.

Ponadto topinambur zawiera białka, cukry, aminokwasy, również inne węglowodany, z których głównym jest rozpuszczalna w wodzie inulina, składająca się z prostych łańcuchów fruktofuranozy połączonych wiązaniami glikozydowymi.

Inulina w organizmie człowieka ulega hydrolizie do fruktozy, która ze względu na odmienny tor metabolizmu w porównaniu z glukozą może być bezpiecznie używana przez chorych na cukrzycę (inulina poza podobieństwem nazwy - oczywiście nie ma w rzeczywistości nic wspólnego z hormonem insuliną).

Inulina i fruktoza są gotowymi produktami do wykorzystania przez komórki organizmu, dlatego mogą służyć w leczeniu i zapobieganiu cukrzycy; wedle niektórych danych stosowanie topinamburu nie tylko powoduje normalizację glikemii ale także może mieć korzystny wpływ na rozwój retinopatii cukrzycowej.

Inulina - łącznie z pektynami i błonnikiem wiąże dużą ilość niepotrzebnych i szkodliwych związków, takich jak metale ciężkie, radionuklidy, cholesterol, kwasy tłuszczowe, związki toksyczne. Związki te trafiają do organizmu z pożywieniem lub są wytwarzane w świetle jelita; efektem zaburzeń procesów przemiany materii w organizmie może być niestrawność jelitowa, zatrucia, alergie; bardziej odległym skutkiem może być upośledzenie czynności detoksykacyjnej wątroby. Inulina pobudza kurczliwość ściany jelita, co powoduje wydalenie zbędnych, szkodliwych substancji oraz regulacje fizjologicznych czynności człowieka poprzez normalizację stolca w uporczywych zaparciach.

Podobnie jak niektóre pektyny i fruktooligosacharydy inulina jest preferowaną pożywką dla bakterii lactobacillus w świetle jelita, co powoduje ich prawidłowy wzrost i/lub odbudowę w przypadku zaburzeń wywołanych np. nieprawidłową dietą bądź długotrwałym leczeniem niektórymi antybiotykami (Gibson, Roberfroid, 1998).

Bifidobacteriae kolonizujące jelito wykorzystują inulinę do produkcji krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, takich jak octowy, propionowy i masłowy. Pierwsze dwa są zużywane przez wątrobę do produkcji energii, natomiast kwas masłowy ma własności zapobiegające powstawaniu nowotworów jelita (Spiller, 1994).

Późniejsze badania na zwierzętach potwierdzają to zapobiegawcze działanie przeciwnowotworowe inuliny (Reddy, 1997).

Inulina podnosi sprawność energetyczną komórek organizmu (każde obciążenie komórki prowadzi szybko do wyczerpania rezerw energetycznych; następstwem tego może być przesunięcie wartości pH, niedobór tlenu, śmierć komórki); komórka szybko ponownie otrzymuje do dyspozycji substrat energetyczny w postaci szybko i łatwo przyswajalnego monocukru – fruktozy.

Ze względu na fakt, iż inulina nie jest metabolizowana i jest wydalana praktycznie w całości przez nerki (jedynie w bardzo nieznacznym stopniu jest wydalana z żółcią) od dawna jest stosowana do diagnostyki wydolności nerek w tanim i prostym do przeprowadzenia teście inulinowym.

Topinambur również zapobiega infekcji dróg moczowych; inulina i część fruktozy nie strawionej w przewodzie pokarmowym wydalone zostają przez kłębuszki nerkowe do moczu gdzie działają na zasadzie przylegania do nich bakterii chorobotwórczych.

Pod względem zawartości fruktozy topinambur przewyższa... buraki cukrowe, a nawet trzcinę cukrową (ze 100 kg bulw można otrzymać 9 -10 kg fruktozy, a z buraków cukrowych 4 - 6 kg).

Topinambur posiada także działanie hepatoprotekcyjne i immunostymulujące (co coraz częściej jest podnoszone jako niezbędny element profilaktyki chorób nowotworowych).

Poniższy opis przedstawia wszechstronne zastosowania topinamburu - z takich też wskazań może być stosowany jako preparat wspomagający terapię:

DZIAŁANIE I ZASTOSOWANIE TOPINAMBURU:

- obniżające podwyższony poziom cholesterolu (normalizujące zaburzenia gospodarki lipidowej;

- obniżające podwyższony poziom glukozy (pomocniczo w cukrzycy typu II; możliwy korzystny wpływ na rozwój retinopatii cukrzycowej);

- ułatwiające procesy odchudzania (ułatwia redukcję masy ciała);

- odtruwające organizm (m.in. alkohol, metale ciężkie, radionuklidy);

- obniżające poziom kwasu moczowego;

- immunostymulujące;

- osłaniające błonę śluzową żołądka;

- regulujące stolec (przeciwdziałające zaparciom);

- zapobiegawcze w trądziku

- poprawa przemiany materii (w zaburzeniach gospodarki lipidowej);

- redukcja masy ciała;

- pomocniczo w: chorobach układu sercowo - naczyniowego (m.in. zaburzenia rytmu serca), przewlekłych chorobach infekcyjnych, stanach przewlekłego zmęczenia; zaburzeniach mikroflory jelitowej; zaburzeniach układu odpornościowego.

Nie opisano działań niepożądanych wiążących się ze stosowaniem topinamburu.

Na rynku światowym od dawna są obecne preparaty zawierające topinambur; również na polskim rynku mamy suplement diety Topinulin produkowany przez poznański Farmapol w postaci tabletek 500 mg (opakowanie 50 sztuk).

Jest to jedyny w Polsce preparat topinamburu; jest on innowacyjnym produktem, który mieści się w trendzie nowoczesnych i zdrowych suplementów diety (substancją wyjściową dla produkcji Topinulinu jest wyłącznie 100%-owy, sproszkowany topinambur uzyskiwany z ekologicznie czystych, naturalnych bulw tej rośliny); o jakości produktu mogą świadczyć zdobyte liczne nagrody m.in. Wyróżnienie "Złoty Lek 2001", "Interherba", Ziołowy Oskar 2001.

Obecność tak unikalnego zestawu biologicznie czynnych składników nadaje topinamburowi zdolność pozwalającą zachować zdrowie i odporność na sytuacje ekstremalne i stresy.

Topinambur był i nadal jest często stosowany w medycynie ludowej.

Oto przykłady przepisów zaczerpniętych z doświadczeń medycyny ludowej różnych narodów:

Stosowanie w chorobach serca, naczyń krwionośnych i w cukrzycy:

Sok z bulw topinamburu - 100 g, sok z owoców kaliny - 50 g, sok z czerwonego buraka - 50 g, sok z marchwi - 50 g Zmieszać. Przyjmować po 50 g dziennie.

Stosowanie w chorobach reumatycznych (kąpiele):

Należy wziąć 1 - 1,5 kg zielonej (nadziemnej) części rośliny, pociąć, nie za bardzo drobno, włożyć do garnka, zalać wodą i gotować 20 – 25 minut.

Następnie wywar odcedzić, dodać do wanny, rozcieńczając 1:5 wodą. Poleżeć 10 - 15 minut, następnie umyć się mydłem. Taki sam wywar można sporządzić z suszonych bulw i pędów.

Kąpiele można przyjmować codziennie lub co drugi dzień; po cyklu 20 zabiegów należy zrobić 15 - 20 dniową przerwę.

Stosowanie dla ogólnego wzmocnienia organizmu:

Dla przywrócenia sił należy pić herbatę z liści i ziół: liście czarnej porzeczki (3 - 4 szt.), jarzębiny (5 szt.), młode liście topinamburu (3 - 4 szt.), trochę mięty lub melisy; można także dodać dla smaku czarną herbatę.

Ze względu na szerokie działanie terapeutyczne topinamburu warto stosować tę roślinę w kuchni.

W wielu państwach (m.in. USA, Kanada, Brazylia, Francja, Niemcy) z bulw topinamburu jest produkowana czysta fruktoza oraz syropy fruktozowe, a najbliższa przyszłość bulw może być związana z... energetyką; okazuje się, iż ze wszystkich roślin właśnie topinambur jest najbardziej wydajnym i najtańszym surowcem do otrzymania... spirytusu etylowego (do 8 litrów z e100 kg surowca); który jest obecnie rozpatrywany jako najpoważniejsze źródło alternatywnej w stosunku do ropy naftowej i stosunkowo czystej ekologicznie energii; spirytus etylowy jest stosowany dość powszechnie jako źródło napędu samochodów w Brazylii; być może więc spalanie naszych samochodów będziemy mierzyli wkrótce nie w litrach benzyny a w kilogramach topinamburu...

Również okazało się, że z zielonej części topinamburu można otrzymać wysokiej jakości celulozę (błonnik). Łodygi topinamburu, który rósł na ziemiach zawierających toksyczne odchody nie mogą być stosowane w żywieniu, natomiast można otrzymać z nich surowce techniczne. Metoda gotowania z wykorzystaniem redukcji siarczanów, pozwala otrzymać z łodyg topinamburu celulozę przydatną do wytworzenia papieru.

Nie tylko człowiek lubi zjeść bulwę topinamburu, również jest to przysmak i dla zwierząt. Dodawanie do paszy krów bulw topinamburu zwiększa ilość i jakość mleka, a świnie szybciej przybierają na wadze; wegetatywne części rośliny również przetwarza się na paszę dla zwierząt.

Kwiaty topinamburu upatrzyły sobie owady, głównie motyle, a także niektóre ptaki (zięba).

Często topinambur jest sadzany przy ulach, w ciągu lata daje cień i do później jesieni jest wykorzystywany przez pszczoły.

Topinambur wydaje się być rośliną przyszłości ze względu na łatwość uprawy, duże zdolności adaptacyjne nawet do niekorzystnych warunków a przede wszystkim - ze względu na znaczną różnorodność możliwych zastosowań - od przemysłu spożywczego przez rolnictwo do przemysłu paliwowego i papierniczego; oczywiście my koncentrujemy się na właściwościach leczniczych tej rośliny, która przeżywa obecnie swój renesans; nie oznacza to jednak oczywiście, iż topinambur jest panaceum na wszelkie nasze problemy zdrowotne; niewątpliwie jednak zyskuje sobie trwałe miejsce jako środek wspierający terapię wielu schorzeń, a zwłaszcza jako środek profilaktyczny.