SŁONECZNIK BULWIASTY, TOPINAMBUR,
(Helianthus tuberosus L.)
HISTORIA
Bulwy topinamburu spożywane były przez Indian północnoamerykańskich w okresie przedkolumbijskim.
Szybko zostały docenione przez kolonistów i zawędrowały do Europy i Azji. Rozpowszechniły się, choć uprawiane były raczej jako warzywo ogrodowe, na ograniczoną skalę, a nie na polach.
W XVIII wieku straciły na znaczeniu zastąpione przez ziemniaki.
Później bulwy wykorzystywane był głównie jako roślina pastewna, choć okresowo zyskiwały na znaczeniu.
Przykładowo podczas II wojny światowej ponownie były popularne we Francji.
W okresie przedwojennym były nierzadko uprawiane na Śląsku.
Współcześnie bulwy topinamburu traktowane są zwykle jako dość ekskluzywne i rzadko spotykane warzywo.
SŁONECZNIK BULWIASTY, TOPINAMBUR
Został rozpowszechniony na różnych kontynentach jako roślina jadalna, pastewna i ozdobna.
Gatunek jest ceniony ze względu na duży potencjał produkcyjny biomasy zielonej oraz jadalnych bulw.
Bulwy o oryginalnym smaku są wartościowym warzywem, zwłaszcza w diecie cukrzycowej.
Poszczególne części rośliny znajdują wielorakie zastosowania, a rozwój technologii pozwala na coraz lepsze wykorzystanie uzyskiwanych plonów.
Cechuje się niewielkimi wymaganiami, rośnie w bardzo różnych warunkach. Ze względu na łatwość z jaką odrasta z organów podziemnych skutecznie się rozprzestrzenia i dziczeje z upraw.
W wielu obszarach jest z tego powodu uciążliwym gatunkiem inwazyjnym.
CZĘŚĆ PODZIEMNA
Roślina poza cienkimi, włóknistymi korzeniami wytwarza sznurkowate, białawe rozłogi podziemne osiągające maksymalnie do nieco ponad 1,2 m długości.
Na ich końcach powstają podziemne bulwy pędowe.
Mają one kształt elipsoidalny lub gruszkowaty.
Jedna roślina wytwarza do kilkudziesięciu bulw o różnej wielkości – ich grubość wynosi od 3 do 6 cm a długość do ok. 7–10 cm.
wzniesiona,
prosta,
osiąga wysokość od 1 m (rzadko od 0,4 m) do 2 m (rzadko do 3 m),
przekrój ma prawie okrągły,
jest podłużnie bruzdowana, a poza tym cała szorstko, białawo owłosiona,
sztywne, zagięte i nierównej długości włoski są gęste zwłaszcza w górnej części pędu.
jest naprzeciwległe z wyjątkiem najwyższej części pędu, gdzie liście wyrastają skrętolegle,
blaszka liściowa osiąga długość 10–23 cm i szerokość 7–15 cm,
ma kształt jajowaty lub lancetowaty, na szczycie jest zaostrzona,
u nasady zwęża się lub jest ucięta, ale tuż przy ogonku zbiega klinowato wąsko oskrzydlając ogonek,
brzeg blaszki liściowej jest grubo piłkowany.
Szorstko owłosione z obu stron liście są od spodu jaśniejsze i tu też znajdują się siedzące,
połyskujące gruczołki,
poza żyłką główną wyróżniają się grubością dwa dolne nerwy boczne.
Zebrane są w koszyczki powstające w liczbie od 3 do 15 na roślinie, na szypułach o długości 1–15 cm.
Zewnętrzne kwiaty w koszyczku, to płone, żółte kwiaty języczkowe o długości 2,5-4,5 cm.
Jest ich zwykle niewiele więcej niż 10.
Wewnątrz koszyczka znajdują się drobne, płodne kwiaty rurkowe z ciemnożółtymi łatkami.
Pięć pręcików zrośniętych jest ciemnobrązowymi pylnikami w rurkę.
Kielich przekształcony w pappus w postaci 2 ościstych, szybko odpadających łusek o długości 1,9–3 mm.
Koszyczek okryty jest ciemnozielonymi lub prawie czarnymi, luźno odstającymi, mniej więcej równej długości, lancetowatymi listkami okrywy, których jest 22–35.
Średnica tarczy koszyczka, czyli bez kwiatów języczkowatych i okrywy, wynosi 1,5 do 2,5 cm.
Niełupka o długości 5–7 mm,
naga lub na brzegach owłosiona
WALORY SMAKOWE
Jadalną częścią roślin są bulwy, wewnątrz żółte lub białawe, czerwono lub niebiesko, kruche.
Mają słodki, orzechowy smak, przyrównywany do karczocha i orzechów brazylijskich.
Zawierają one inulinę, nie trawioną przez ludzi, w związku z czym są one mało pożywne o ile nie zostaną odpowiednio przetworzone.
W wyniku hydrolizy z inuliny powstaje fruktoza, dlatego jest to cenione warzywo w diecie osób chorujących na cukrzycę.
Indianie poddawali bulwy fermentacji w kopcach, podczas której inulina ulegała rozkładowi na przyswajalne przez człowieka cukry.
SPOSOBY PRZYRZĄDZANIA
Obecnie bulwy spożywane są jako warzywo zwykle po przegotowaniu, gotowaniu na parze lub upieczeniu.
Mimo że polecane bywają do spożycia także w stanie surowym, w postaci takiej powodują wzdęcia u niektórych osób.
Według części źródeł obróbka cieplna powinna trwać dłużej niż godzinę, przy czym w miarę upływu czasu bulwy stają się coraz słodsze.
Inne źródła podają, że podczas gotowania należy uważać, bo łatwo bulwy rozgotować – w takim przypadku w ciągu kilku minut zmieniają się w papkę.
Ze względu na to, że najwięcej witamin znajduje się tuż przy powierzchni bulw, nie zaleca się ich obierania.
Przed spożyciem wymagają oczyszczenia za pomocą szczoteczki i dokładnego umycia.
Zaleca się dodanie octu do wody, w której gotowane są warzywa.
Walory smakowe poprawia dodanie do potrawy startej gałki muszkatołowej.
We Włoszech i Francji bulwy używane są do przygotowywania zup.
Poza tym przyrządzane są podobnie do ziemniaków, włączając w to sporządzanie delikatnych frytek, a także chipsów.
Polecane są także w marynacie oraz zapiekane z serem.
Poza spożywaniem bulw, wykorzystywane są one do produkcji inuliny oraz fruktozy, a pieczone bulwy mogą być też stosowane jako substytut kawy.
ROŚLINA LECZNICZA
Bulwy topinamburu są wartościowym składnikiem diety diabetyków i osób po chemioterapii.
Inulina pomaga w normalizowaniu glikemii, a razem z pektynami i błonnikiem pomaga w oczyszczaniu organizmu wiążąc szkodliwe związki i przyśpieszając ich wydalanie poprzez pobudzanie ruchów jelit.
Dzięki temu też bulwy mogą pomagać też przy zaparciach.
Mają poza tym działać jako immunostymulator, osłonowo na wątrobę i zapobiegać zakażeniom dróg moczowych.
W lecznictwie ludowym topinambur wykorzystywany był także przy cukrzycy, otyłości, chorobach układu krążenia oraz reumatyzmie.
Sproszkowane bulwy topinamburu wchodzą w skład preparatu „Topinulin” (producent: Farmapol) stosowanego jako środek dietetyczny, dający uczucie sytości, kierowany głównie do diabetyków.
ROŚLINA PASTEWNA
Zarówno bulwy jak i zielone pędy stanowią wartościową paszę dla bydła, owiec i świń.
Części nadziemne mogą być podawane jako zielonka lub kiszonka.
Koszenie w lipcu, sierpniu i w listopadzie pozwala na uzyskanie 200 ton świeżej masy roślin z 1 ha uprawy.
Koszenie pędów powinno poprzedzać kwitnienie, bowiem gdy już do niego dojdzie – szybko spada wartość pokarmowa części zielonych z powodu transportu substancji odżywczych do bulw.
Zielone części roślin zawierają ok. 27% suchej masy, 1,4% białka, 0,3% tłuszczy, 0,44% wapnia, ok. 0,1% fosforu, ok. 0,4% potasu.
Przy karmieniu paszą uzyskaną z 1 ha uprawy można uzyskać 800 kg mięsa wieprzowego.
Topinambur wysadzany jest także na poletkach łowieckich w celu dokarmiania zwierzyny, a sadzony na poletkach zaporowych na skraju lasów ogranicza szkody w uprawach rolnych.
Bulwy są szczególnie chętnie zjadane przez dziki.
ROŚLINA PRZEMYSŁOWA
Alkohol wytwarzany w Badenii zwany "Rossler" lub "Topinambur"
Bulwy stanowią surowiec do produkcji alkoholi.
Z biomasy wytwarzany jest bioetanol – z 1 ha uprawy można uzyskać ponad 2,5 tys. dm3 dodatku do paliw.
Jako surowiec służący do wytwarzania alkoholu służącego jako paliwo, słonecznik bulwiasty stosowany był zwłaszcza w czasie II wojny światowej.
Można z biomasy tego gatunku uzyskiwać także butanol[17] i dimetylofuran.
Pędy nadziemne po wysuszeniu i rozdrobnieniu mogą być albo spalane bezpośrednio w piecach, albo używane jako surowiec do wyrobu brykietów i peletów.
Produkcja surowca opałowego z tego gatunku w warunkach polskich nie jest zbyt konkurencyjna – w badaniach uzyskiwano plon suchej masy łodyg wynoszący ok. 5,55 t·ha-1, co pozwoliło na uzyskanie 88,4 GJ·ha-1 energii.
W porównaniu do mającej podobne wymagania wierzby wiciowej plon energii uzyskany w skali roku jest mniejszy o 56%
ROŚLINA OZDOBNA
Silny wzrost i efektowne, żółte kwiatostany sprawiają, że rośliny uprawiane bywają w ogrodach nie tylko jako źródło bulw, ale także ze względów ozdobnych.
Nadają się na obwódki na granicach ogrodów, nie tylko ze względu na gęsty i wysoki pokrój, ale także jako osłona od wiatru.
Inne zastosowania
Sieczka z łodyg może być wykorzystywana jako podłoże do produkcji niektórych grzybów jadalnych, np. boczniaka.
Gatunek dostarcza także późnych pożytków pszczelich oraz ze względu na niewielkie wymagania siedliskowe i silny wzrost bywa wykorzystywany w nasadzeniach przeciwerozyjnych.
Stosowany jest także w rekultywacji gleb zasolonych, zanieczyszczonych substancjami ropopochodnymi i na terenach górniczych.