RENESANS

1.Zagadnienia ogólne

Renesans - od francuskiego renaissance(odrodzenie) - termin wprowadzony przez encyklopedystów i uczonych w XIX w.,obejmujący odnowienie, odrodzenie się ludzkóści, podnoszenie się jej na wyższy poziom, a także odnowienie starożytności, odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w.

Periodyzacja

- we Włoszech - od poł. XIV do poł XVI w;

- w Polsce - od końca XV w. przez cały XVI wiek.

- 1543 - 1584 - złoty wiek renesansu w Polsce.

- 1543 - wydanie “Krótkiej rozmowy między trzema osobami" Mikołaja Reja;

- 1584 - śmierć śp. Jana Kochanowskiego.

Najważniejsze wydarzenia historyczne:

- 1505 Kostytucja nihil novi;

- 1506 - 1548 Zygmunt Stary;

- 1520 Początek ruchu egzekucyjnego szlachty;

- 1518 Bona w Krakowie;

- 1524 - 1525 Wojna chłopska w Niemczech;

- 1525 Hołd pruski;

- 1545 - 1563 Sobór w Trydencie;

- 1548 - 1572 Zygmunt August;

- 1549 - 1564 Nasilenie reformacji w Polsce;

- 1562 Początek wojen religijnych we Francji;

- 1564 Jezuici w Polsce;

- 1569 Unia Lubelska;

- 1572 Noc św. Bartłomieja we Francji;

- 1573 Pierwsza wolna elekcja Henryka Walezy;

- 1579 - 1581 Wojna z Moskwą;

- 1587 - 1632 Zygmuint III Waza.

Przemiany społeczne i gospodarcze:

Renesans skondensował zdumiewająco wiele zjawisk, nurtów, zdarzeń, objawień artystycznych, intelektualnych, naukowych, w tym tak epokowych, jak odkrycie Mikołaja Kopernika rewolucjonizujące dotychczasowe wyobrażenia kosmologiczne.

Skupienie uwagi na sprawach doczesnych: gospodarczych, społecznych i cywilizacyjnych, a przy tym wzrost międzyludzkiej komunikacji we wszelkich dziedzinach życia wpłynęły na wzrost zainteresowania się jego świeckimi stronami i osłabienie dawnego nastawienia teocentrycznego. Szybko rosnąca przy tym potęga wielu państw (z bardzo znaczącą Polską Jagiellonów) zdecydowała o wzmocnieniu władzy świeckiej, wzmogła poczucie wartości i odrębności narodowej . Stąd taka dbałość o rozwój własnego języka, pęd do kształcenia i chęć zamanifestowania własnych możliwości we wszystkich dziedzinach życia.

Charakterystyczny dla renesansu rozwój języków narodowych oraz rozpowszechnienie druku znacznie zwiększyły intensywność rozwoju wszelkich zjawisk i procesów, niełatwych do ogarnięcia i sklasyfikowania.

Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne:

Filozofia

Nastąpiło odnowienie starożytnych kierunków filozoficznych takich jak platonizm czy arystotelizm.

Głównym prądem, umysłowym był humanizm. Stawiał on za ideał wszechstronną pełnię człowieczeństwa. Namiętna rządza piękna i wiedzy ożywiała najbardziej wzniosłe umysły humanistów. Chcieli oni mieć wszystko, wznieść się na najwyższe szczyty nauki i sztuki. Za podstawę wykształcenia uważali znajomość autorów starożytnych i filozofii. Jednym z najwybitniejszych humanistów był Erazm z Rotterdamu.

Drugim ważnym prądem epoki była reformacja. Stworzyła ona wizerunek człowieka jako istoty o całkowicie skażonej naturze, w której Bóg widzi tylko “smród i plugastwo". Renesansowa harmonia i równowaga zaczęły się chwiać wobec zagrożenia samotnością, wobec rozterek duchowych. podobnie jak cała epoka, reformacja nie wyrosła “z niczego", nagle, lecz przygotowały ją stopniowo wcześniejsze kryzysy w kościele. Za bezpośrednią przyczynę reformacji uważa się wystąpienie Marcina Lutra (1517 Wittenberga) atakujące ówczesny kościół.

2.Cechy noweli na podstawie “Sokoła".Funkcja motywu sokoła

Dalszy rozwój gatunku-sonet. Twórcy sonetu.Koncepcja miłości.

Cechy noweli na podstawie “Sokoła".

-utwór niewielkich rozmiarów

-skondensowana,wyrażnie zarysowana akcja

-akcja rozwija się w kierunku punktu kulminacyjnego,w którym decyduje się los bohatera

-pisany prozą

-niewielka liczba postaci

Funkcja motywu sokoła

Sokół jest ostatnim pozostałym dowodem świetności.Poświęcając go bohater poświęc go dla ukochanej damy bohater poświęca najcenniejszą rzecz jaką posiada.Kocha swą damę niepomny tego że się rujnuje(stracił cały majątek -została mu mała posiadłość i sokół),jest to miłość idealna w końcu spełniona.

Dalszy rozwój gatunku-sonet. Twórcy sonetu.Koncepcja miłości

-Franciszek Petrarca autor “Sonetów do Laury"

Czym jest właściwie miłość.Obowiązujący model to miłość platoniczna ,na doległość,wzdychanie do damy,miłość niekoniecznie spełniona,pełna poświęceń,problematyczna.Ogólnie rzecz biorąc miłość sentymentalna.Miłość ta jednak może się spełnić, ale to się prawie nigdy nie zdarza.

3Rozkwit nauki i sztuki w epoce renesansu.

Najbardziej widocznym znamieniem rozkwitu odrodzenia we Włoszech na przełomie XV i XVI wieku był niebywały rozwój sztuki. Nigdy w żadnym kraju nie było tylu i takiej miary artystów, co tam w tym okresie. Przeważali malarze, ale wielu bylo również rzeźbiarzy, niektórzy z nich uprawiali obie te galęźie sztuki jednocześnie. Za najważniejszą ze sztuk była uważana architektura, wszystkie inne bowiem składały się razem na powstanie wspaniałego gmachu renesansowego. A zbudowano ich mnóstwo - kościołów, pałaców, ratuszów, domów bogatych mieszczan, wśród nich największy pomnik architektóry renesansowej - bazylikę Świętego Piotra w Rzymi. Jednym z jej budowniczych był rzeźbiarz, malarz i poeta Michał Anioł Buonarotti. Na usługach renesansowych papieży pozostawał również architekt i malarz Rafael Santi. Z dala od Rzymu, we Florencji i Mediolanie działał największy geniusz odrodzenia, Leonardo da Vinci (patrz niżej).

Dzieła sztuki uzupełnione artystycznymi meblami i przedmiotami codziennego użytku, oraz wspaniałymi strojami, stanowiły tylko piękne tło dla właściwej realizacji podstawowych ideii odrodzenia, noszących miano humanizmu.

Najtrwalszym pomnikiem jest utwór poetycki, toteż na dworach poeci zajmowali miejsce uprzywilejowane. Pisali oni często utwory pochwalne na cześć swoich opiekunów, częściej dedykowali im swoje utwory, aby w ten sposób zarówno ich uczcić, jak i pozyskać ich łaskę. Dedykacje w książkach okresu odrodzenia to bogaty i różnorodny rozdział literatury.

Na początku szesnastego wieku kultura włoskiego odrodzenia rozeszła się szeroką falą na całą ówczesną Europę. Przenosili ją najpierw dyplomaci i studenci, potem propagowały wojska francuskie, które w tym właśnie czasie najeżdżały Płw. Apeniński. Z Włoch brano podnietę do zmiany życia i obyczajów, z tamtąd sprowadzano architektów do wznoszenia nowych rezydencji królewskich i magnackich.

W innych krajach Europy niwielu artystów mogło dorównać artystom włoskim; nie prześcignął ich żaden, natomiast w dziedzinie nauki i poezji niektórzy uczniowie okazali się więksi od mistrzów.

Osiągnięcia

1. Leonarda da Vinci

Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli Odrodzenia we Włoszech był Leonardo da Vinci (1452-1515). Jego zainteresowania obejmowały prawie wszystkie dziedziny wiedzy i życia. Był on świetnym malarzem i rzeźbiarzem, zaimował się również medycyną, fizyką i architekturą. Obmyślał plany maszyny do latania i łodzi podwodnej. Wyznawał humanistyuczną zasadę “Nic co ludzkie nie jest mi obce.".

Leonardo uważał, że celem sztuki malarsjkiej i rzeźbiarskiej jest wierne odtworzenie obrazu człowieka i przyrody. Dlatego wytrwale studiował anoatomię ludzi i zwierząt. Dokonywał nawet sekcji zwłok, co było zabronione przez kościół. Największą sławę zyskał jednak L. d. V. jako malarz. Do naszych czasów zachowały się tylko niektóre jego obrazy.

Obrazy:

- Dama z łasiczką

- Madonna wśród skał

- Ostatnia wieczerza

- Święta Anna Samotrzecia

- Mona Liza

Dzieła pisane:

- Traktat o malarstwie

2. Erazma z Rotterdamu (1467-1536)

Holenderski filolog, filozof i reformator religijny, jeden z czołowych humanistów Odrodzenia. Zwalczając zabobony, filozofię scholastyczną, korupcję, handel relikwiami i inne nadużycia duchowieństwa, domagał się radykalnej reformy życia religijnego i doktryny kościoła w duchu ewangelickim. Głosił zgodność życia chrześcijańskiego z naturą ludzką, wiarę w swobodę woli i wartość ludzkich zasług. Przygotował pierwsze gr. wydanie Nowego Testamentu (1516), opracował współczesną wymowę gr. wyrazów. Wywarł wielki wpływ na umysły swej epoki, także na polską kulturę.

- Pochwała głupoty 1509, wyd. pol. 1953

3. Mikołaj Kopernik

Urodził się w Toruniu jako syn kupca (1473). W wieku 18 lat rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej. Po jej ukończeniu wyjechał na dalszą naukę do Włoch. Studiował medycynę, filozofię i matematykę, interesował się także geografoią i inżynierią. Sczególnie umiłował jednak astronomię. Po powrocie do Polski zamieszkał na Warmii, a kiedy wybuchła wojna polsko-krzyżacka w 1520 r., Mikołaj Kopernik kierował przygotowaniami do obrony zamku olsztyńskiego.

Będąc duchwnym i zarazem administratorem dóbr kościelnych, pisał książki o sposobie bicia... dobrej monetym, zajmował się lecznictwem, tłumaczył dzieła literackie.

Po wieloletnich obserwacjach doszedł do wniosku, że pogląd jakoby Słońce, gwiazdy i planety obracały się dookoła Ziemi, a Ziemia stała w miejscu jest błędny. Kopernik udowodnił, że Ziemia jest tylko jedną z planet i wraz z nimi obraca się wokół Słońca. Odkrycie Kopernika miało duże znaczenie dla dalszego rozwoju wiedzy. Zostało jednak potępione przez protestantów, a później kościół jako niezgodne z jego nauką. Dzieło Kopernika “O obrotach sfer niebieskich" ukazało się drukiem w 1543 r., tuż po śmierci wielkiego uczonego. Zostało umieszczone w spisie ksiąg zakazanych przez kościół. Dopiero po wielu latach poglądy Kopernika zwyciężyły powszechnie i stały się podstawą rozwoju nowoczesnej nauki.

4. Pojęcia...:

antropocentryzm - (gr. antropos - czlowiek)

Pogląd, zgodnie z którym człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata, istotą stojącą w centrum zainteresowania nauki, sztuki, literatury. Antropocentryzm rozwinął się w starożytności, oddziaływał też na renesans, oświecenie i pozytywizm.

humanizm - (łac. homo - człowiek, humanus - ludzki)

Ruch umysłowy, zapoczątkowany we Włoszech w 14w., następnie rozprzestrzeniony na inne kraje Europy. Humanizm cechuje skupienie uwagi przede wszystkim na człowieku, jego osobie, życiu, dokonaniach, co przejawia się w rozwoju studiów nad antykiem, okresem, w którym człowiek stanowił centrum zainteresowania nauki i sztuki. Naczelnym hasłem humanistów stały się słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza(II w. p.n.e.):,,Homo sum, humani nil a me alienum puto(Człowiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce)". Humanistów interesowała klasyczna starożytność, literatura grecka i rzymska, gramatyka, retoryka, historia, a także poezja, która w 14w. stała się jednym z przedmiotów nauczanych na uniwersytetach. Humanizm to również nowa filozofia renesansu, stojąca w opozycji do średniowiecznej filozofii i scholastyki, głosząca przekonanie o autonomii człowieka i uznania jednostki za wartość najwyższą (patrz. antropocentryzm). Humaniści głosili wiarę w potęgę rozumu ludzkiego, a poznanie człowieka i praw rządzących przyrodą uznawali za podstawowe zadanie filozofii, nauki i sztuki.

mecenat - w związku z rozwojem nauki, kultury i sztuki oraz możliwością ich finansowania (pokaźne obroty pieniężne, rozwój domów bankierskich itd.) rozpowszechniła się instytucja mecenatu tj. opieki nad wybitnymi twórcami . Dzięki materialnej pomocy mecenasów, rekrutujących się z mieszczaństwa i spośród bogatych panów feudalnych, świeckich i duchowych, wiele przyszłych znakomitości zdobyło wykształcenie i warunki umożliwiające twórczą pracę. Korzyści z takiego układu, mimo nieuniknionych uzależnień, były obustronne: artyści w widoczny sposób demonstrowali ówczesną wielkość czasów i służac swym opiekunom, zapewniali im zarazem pamięc potomnych: ci zaś z kolei zyskiwali świetne dzieła Np. Medyceusze we Florencji

poeta doctus - (poeta uczony, wysoko wykształcony, często pod protektoratem mecenatu)

humanizm chrześcijański - teocentryzm, oparcie na Objawieniu, widzenie człowieka w perspektywie eschatologicznej, głoszenie godności człowieka jako dziecka Bożego, współpraca człowieka z Bogiem, tragizm ludzkiego losu przezwycięzany przez wiarę, człowiek wyjątkowy, niepowtarzalny i wolny ale nie absolutnie

...Renesans wobec dorobku antyku i średniowiecza...

Odrębność epoki od średniowiecza, które uważano za czasy upadku kultury i sztuki.

Odrodzenie idei antyku wraz z całym jego dorobkiem literackim, filozoficznym i kulturowym. Renesans to ponowne odkrycie starożytnej sztuki, architektury, antycznych kanonów piękna.

...J. Kochanowski i K. Janicki jako poeci humaniści (biografia ogólna charakterystyka twórczości, motywy sławy poetyckiej)...

Jan Kochanowski (1530-1584)

Urodził się w Sycynie (w woj. sandomierskim), w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej. W wieku 14 lat rozpoczął naukę w Akademii Krakowskiej, w latach 1551-1552 zaś, korzystając z protekcji księcia Albrechta, przebywał w Krulewcu, studiując na tamtejszym uniwersytecie. W roku 1552 wyjechał do Włoch - spędził tam 5 lat, studiując na uniwersytecie w Padwie, gdzie zdobył gruntowne wykształcenie filologiczne, ukoronowane doskonała znajomością łaciny, greki oaz literatury starożytnej. Kochanowski stał się jednym z najznakomitszych humanistów, świetnym znawcą literatury antycznej a także Dantego i Petrarki. Jego pierwsze utwory to łacińskie elegie miłosne. Stopniowo coraz bardziej przekonuje się do tworzenia w języku ojczystym. Wróciwszy około 1559 r. do Polski Kochanowski przez 10 lat przebywa na dworach magnackich (Filipa Padniewskiego, Jana Firleja i biskupa Piotra Myszkowskiego), a w końcu zostaje sekretarzem króla Zygmunta Augusta, jego pozycja znakomitego poety jest bezsprzeczna i ugruntowana. Około roku 1570 porzuca życie dworskie i przenosi się do otrzymanego w spadku po matce Czarnolasu. Tutaj zamieszkuje na stałe ze swą małżonką, Dorotą Podlodowską. Życie na wsi upływa w zgodzie z humanistycznymi ideałami szczęscia i harmoni , aż do śmierci córki Urszulki ( 1578 - 1579). Jan Kochanowski umiera nagle w Lublinie, w roku 1584. Reprezentował tzw. typ poety uczonego.

Klemens Janicki (1516-1542/3)

Syn ubogiego chłopa, poeta piszący w języku łacińskim, zawdzięczający wykształcenie możnym mecenasom: doktor filozofii uniwersytetu padewskiego i poeta ,,uwieńczony", tj. Udekorowany symbolicznym wieńcem laurowym przez papieża (autor m.in. ,,Skargi rzeczpospolitej Królestwa Polskiego).

Janicki to najwybitniejszy twórca pierwszej fazy poezji humanistycznej w Polsce, pisane przez niego (i innych poetów polsko-łacińskich) wiersze łacińskie wzorowane były na wersyfikacji starożytnej. Prezentował typowy dla humanistów indywidualizm i dumę twórczą.

Był typową postacią renesansową - wrażliwy, dokonał awansu społecznego (ojciec chłop), wzorzec wykształconego humanisty. Utwór ,,Elegia o sobie samym".

...Miejsce polszczyzny i łaciny w kulturze renesansu ...

Początkowo tworzono w języku łacińskim, co było związane z chęcią zamanifestowania własnych możliwości we wszelkich dziedzinach życia, zaistnienia na arenie twórczej, chęcią dotarcia do szerszej grupy odbiorców. Wraz z charakterystycznym dla renesansu rozwojem języków narodowych oraz rozpowszechnienie druku poeci, artyści zaczęli tworzyć w językach ojczystych.

...Szkolnictwo i książka w epoce renesansu ...

Znaczny rozwój i upowszechnienie druku oraz wzajemna konkurencja między drukarniami spowodowała, że książka docierała do szerszego grona odbiorców. Przestała być monopolem kleru czy bogatej szlachty. Powstawały biblioteki. Bogate księgozbiory posiadała Akademia Krakowska , król Zygmunt August, ale i w mniejszych dworach, szkołach a nawet domach mieszczańskich uczono się gromadzić książki.

Wzrosło także upowszechnienie oświaty, szkoły stały się bardziej liczne oraz bardziej dostępne dla wszystkich. W miastach zaznaczyły się też dążenia do zmiany programu szkół i przystosowania ich do nowych osiągnięć wiedzy o człowieku i świecie. Dalszy impuls rozwoju szkolnictwa dała reformacja , która kształcenie młodzieży uznała za jeden z najlepszych sposobów pozyskiwania sobie zwolenników. Akademia krakowska również przyczyniła się do rozwoju szkolnictwa średniego (gimnazjalnego). Założyła ona rodzaj gimnazjów, tzw. Kolonie akademickie , w których przygotowywano młodzież do studiów unwersyteckich, prowadząc zajęcia oparte na programie humanistycznym. Uniwersytet Krakowski przeżył okres swej świetności na przełomie 15 i 16 w. Wysoki poziom krakowskiej matematyki astronomii i geografii ściągał do Akademii nie tylko liczną młodzież z kraju , ale i ze śląska , z niemiec, Czech, Węgier, Slowacji. Jan Zamojski utworzył również swoją uczelnię : Akademię Zamoyską. Istotną rolę odegrał mecenat umożliwiający kształcenie się wielu osobom.

...Wkład Kallimacha , Celtisa i Grzegorza z Sanoka w rozwój kultury polskiej.

Kallimach - pseudonim włoskiego humanisty- Filip Buonaccorsi , który uciekł z ojczyzny i przyjechał do Polski do Grzegorza z Sanoka, odwdzięczył mu się pisząc jego biografię ,,Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka"(zgodną z konwencją renesansową, zawierała wzór osobowy), tworzył fraszki o bardziej niż Kochanowski refleksyjnym i subtelnym charakterze, poeta polsko-łaciński. Doradca polityczny Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta, dał wykład sposobów wzmocnienia władzy królewskiej.

Grzegorz z Sanoka - arcybiskup chłopski, humanista, mecenas sztuki, prekursor renesansowy Kallimach napisał o nim legendę w podzięce za udzielenie mu schronienia (trohę przesadzoną). Postać podobna do Jana z ludziska.

Konrad Celtis (Celtes) - Humanista niemiecki, jeden z twórców nowożytnej poezji łacińskiej, w 1488-1490 stworzył Towarzystwo Literackie, a w raz z Kallimachem Nadwiślańskie Towarzystwo Literackie.

5

Miejsce twórczości Jana z Koszyczek, Biernata z Lublina i M.Reja w kulturze

polskiej. Cechy bohatera plebejskiego na przykładzie Marchołta, Sowizdrzała

i Ezopa.

Mikołaj Rej:

uznawany za ojca literatury polskiej zaczął pisać dzieła w języku polskim,

był pierwszym świeckim autorem piszącym dla szlachty, pisywał utwoty, w których

była mowa o życiu i postępowaniu; był satyrykiem ukazywał stosunki społeczne i

polityczne

- doświadczenia życiowe u niego stoją na bardzo wysokim poziomie, są one dla

niego najważniejsze

- tworzy opisy bohaterów plebejskich

Mikołaj Biernat z Lublina - tworzył utwory o charakterze renesansowym,

bajki - ukazywał w nich współzależność pomiędzy bogatymi a biednymi,

korzystał ze zdobyczy tego gatunku (twórcą tego gatunku był Ezop)

stworzył "żywot Ezopa Fryga" - tytuł zbioru bajek.

Jan z Koszyczek

- pierwszy tłumacz prozy powieściowej

- doskonałość jego tłumaczeń polega na tym, że bardzo dokładnie odtwarza sens

tłumaczonych utworów, pisał wzorowym językiem

- przetłumaczył z łaciny "Rozmowy, które miał Salomon Mądry z Marchołtem Gnębym

a Sprośnym" - powieść błazeńska

Bohaterowie plebejscy:

1) Marchołt - opisywany w sposób: brzydki, gruby, kosmaty, jak wieprz

- prostak - wygrawa w rozmowach z mędrem biblijnym królem Salomonem, bo:

- w dialogu wspaniałej geneologii króla przeciwstawia on władzę, błazenstwo

- na każde pytanie odpowiada drwinami

- to sprytny prostak, o niepewnym pochodzeniu

2) Ezop i Sowizdrzoł - są opisywani w podobny sposób

- są szlachetni

- brzydota, która jest szlachetna i nędzna

- walka o godność plebejuszy, którzy także są ludżmi i mają swoją godność

- być człowiekiem to nie znaczy być szlachcicem

Sowizdrzał - prostak, płatający złośliwe figle możnym ówczesnego świata, błazen człowiek

przekorny i rubaszny

Ezop - niewolnik posiada wiele cech wspólnych z Marchołtem i Sowizdrzałem, ale góruje

nad nimi wyższą świadomością społeczną, on także kpi z pozornej jego zdaniem

wiedzy filozoficznej, bierze w obronę słabszych i uciśnionych, jest inteligentny i

uczciwy - stąd staje się doradcą królów

W XVI wieku bardzo wielu plebejuszy zdobywa wykształcenie.

6

Wzorce osobowe epoki renesansu. Geneza wzorca szlachcica - ziemianina. Pochwała

zalet życia wiejskiego w twórczości M.Reja i J.Kochanowskiego. Obraz ludzkiego życia

w "żywocie człowieka poczciwego" M.Reja. radości życia ziemiańskiego i krytyka innych grup społecznych w "Pieśni Panny XII". Motyw oracza - żywiciela i elementy sielanki konwecjonalnej oraz ich funkcja w utworze. Obraz życia rodzinnego w twórczości J.Kochanowskiego.

Wzorce osobowe:

W dobie renesansu literatura parenetyczna nadal pozostała modna. Nowa, optymistyczna epoka propagowała nowe wzorce osobowe, ideały godne naśladowania. Nie są to już

średniowieczne posągi rycerza, władcy i świętego.

- wzorowy ziemianin - żyje spokojnie dopatrując dobytku, rozkoszując się darami

natury w każdej porze roku, dbając o harmonię, wypełnianie obowiązków i o

rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz spokojny, szczęśliwy, nie straszna mu starość,

ani śmierć. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie

według rozumu i w bliskości z naturą.

Przykłady literackie:

- "Żywot człowieka poćciwego" M.Reja

- "Pieśń o sbótce świętojańskiej" J.Kochanowskiego

- "Żeńcy" Szymonowica

- idealny dworzanin - to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony,

dbały o wytwornw maniery i piękno mowy, a także znający sztukę i muzykę

Przykłady literacki:

- "Dworzanin polski" Łukasza Górnickiego

- ideał patrioty - obywatel spełniający swoje powinności wobec państwa, kochający

ojczyznę, stawiający jej dobro ponad prywatę, nie żałujący jej swego starania,

dóbr a w końcu swojego życia

Przykłady literackie:

- dzieła A. Frycza Modrzewskiego

- "Kazania sejmowe" Piotra Skargi

- "Odprawa posłów greckich" J. Kochanowskiego - Antenor

- poeta doctus - człowiek uczony, humanista, typ renesansowego twórcy. Taka jednostka

nie ogranicza się tylko do jednej dziedziny tworzenia, jest to człowiek wszechstronny,

oprócz talentu posiada rozległą wiedzę, wykształcenie, znajomość języków.

Ideał taki realizują renesansowi twórcy, tacy jak J. Kochanowski, Klemens Janicki,

Andzrej Frycz Modrzewski, Mikołaj Sęp Szarzyński i inni.

Wzorzec szlachcica - ziemianina:

- prezentowany przez Reja, Kochanowskiego

- "Satyra na leniwych chłopów" - w interesie szlachcica leży jak największe

obciążenie pańszczyżniane chłopów

- szlachta rycerska stała się szlachtą ziemiańską

- zanik ducha rycerskiego, konflikt pomiędzy obowiązkiem służenia ojczyżnie

a pozostaniem w domu

Szlachcic - ziemianin oraz obraz ludzkiego życia w "żywocie człowika poczciwego'

"żywot człowieka poczciwego" utwór ten składa się z 3 ksiąg - miał to być tekst

idealnej biografii typowego szlachcica ziemianina.

Księga I

dotyczy dzieciństwa i młodości szlachcica, twierdzi iż należy położyć nacisk na

kształcenie moralne, jak również znajomość tradycji i obyczjów, wg. Reja nie

trzeba uczęsczać do szkoły, natomiast należy dbać o przyjemności życia i jego

rozrywki. niezbędna są także ćwiczenia fizyczne. Młody szlachcic powinien wyjechać

na dwór, albo wstąpić do wojska. Dzięki pobytowi tam może zyskać wiele cech:

oszczędność, umiejętność gospodarowania, cierpliwość, przyzwyczajenie do surowego

i oszczędnego życia. Ukieruje to jego charakter, po tym czasie powinien powrócić do

swojego majątku ziemskiego.

Księga II

Mówi o dalszym życiu człowieka, który musi założyć rodzinę. Powinien on zawsze

dbać o swoje szlachectwo, musi się wystrzegać pychy. Rej zaleca pewną skromnść

są one ozdobą człowieka. Szlachcic powinien rozwijać cechy: przyjażń, brak

popędliwości, dawanie innym dobrodziejstw. Zalecenie bliskiego kontaktu z naturą, gdyż

to daje mu satysfakcję oraz przyjemność, rozwija w nim troskliwość, przywiązanie,

dbałość, miłość, radość.

Księga III

Mówi o straości szlachcica, jest sumą rozważań, sędziwy szlachcic oddał swój majątek

dzieciom, sam natomiast korzysta z przywilejów życia dorosłego, przekazuje młodszym

pokoleniom swoje doświadczenia.

Pochwała zalet życia wiejskiego w twórczości M.Reja i J.Kochanowskiego

Oblicze wsi renesansowej to wieś sielska - szczęśliwa, cudowna, rajska kraina. Bliskość

z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość i wdzięczność do Boga, godnie przeżyte

życie i spokojna starość. Symbolizują tę idealną wizję słowa z "Pieśni o sobótce" wizja harmonii, ładu, czasu na prace, która daje radość i rozrywkę, która tez przynosi zadowolenie. Taki obraz prezentuje “Żywot człowieka poczciwego"Reja, “Na dom w Czarnolesie" Kochanowskiego.

Pieśń Panny XII “Wsi spokojna, wsi wesoła

Któryż głos twej chwale zdoła?"

Całość przedstawia obraz nader idylliczny, pozbawiony jakichkolwiek konfliktów społecznych. Cudowna, bogata natura obdarza ludzi swoimi darami, dzięki czemu nie cierpią głodu i chłodu. Zapobiegliwe gospodynie i gospodarze dbają o dobytek, rzetelnie pracują, zapełniają spiżarnie. Po skończonej pracy z czystym sumieniem mogą się bawić, tańczyć i śpiewać, a przygrywają im “faunowie leśni". Piękne, odświętnie ubrane panny flirtują z kawalerami, którzy popisują się odwagą i zręcznością.

Przyroda jest dla mieszkańca wsi przyjazna i pożyteczna: może on bowiem upolować w lesie jakąś zwierzynę, łowić w rzece ryby, słuchać z upodobaniem śpiewu ptaków. Pasterz, który pilnuje bydła “siedzi w chłodzie" i pięknie gra na piszczałce “proste pieśni". W tym czasie gospodyni zajmuje się przyżądzaniem wieczerzy, wykorzystując produkty z własnego gospodarstwa. Młodzież zaś uczy się szacunku wobec starszych oraz pielęgnowania cnoty.

Oracz pługiem zarznie w ziemię;

Stąd i siebie, i swe plemię,

Stąd roczną czeladź i wszystek

Opatruje swój dobytek.

Jemu sady obradzają,

Jemu pszczoły miód dawają;

Nań przychodzi z owiec wełna

I zagroda jagniąt pełna.

Obraz życia rodzinnego J.Kochanowskiego

Był dobrym mężem, miał kochającą żonę. Jego stosunek najlepiej opisują “Treny", które napisał pod wpływem smierci swej ukochanej córki Urszuli.

7. Fraszka jako gatunek literacki. Różnorodność tematyczna fraszek J. Kochanowskiego. Porównanie struktury fraszki i pieśni. Galeria typów ludzkich i sytuacji we fraszkach. Fraszki jako pamiętnik liryczny. Obraz życia dworskiego w twórczości J. Kochanowskiego (przykłady):

Fraszka jako gatunek literacki ...

FRASZKA – krótki najczęściej żartobliwy lub liryczny wiersz, oparty na anegdocie lub dowcipnym koncepcie.

... Różnorodność tematyczna fraszek J. Kochanowskiego ...

• refleksyjno-filozoficzna ("Na dom w Czarnolecie" – filozoficzna; "Na most warszawski " – refleksyjna)

• satyryczna, kpina z ludzkich wad, obyczajów ("O kapelanie", "O kaznodziei")

• autobiograficzna ("Do gór i do lasów")

• miłosna ("Do Hanny", "Do dziewki")

• zawierająca własne twórczości autora ("Do fraszek" – księgi trzecie, "Ku Muzom")

• ukazywanie i zachwyt pięknem natury ("Na lipę")

• patriotyczna ("Na sokolskie mogiły")

• religijna ("Modlitwa o deszcz").

... Porównanie struktury fraszki i pieśni ...

FRASZKA

• rozmaitość tematów, stylów, kategorii;

• zróżnicowanie rozmiarów wiersza (od 5 - do 13 – zgłoskowa);

• motywowane użycie lub nieużycie przerzutni;

• zastosowanie strof lub rezygnacji z nich na rzecz tzw. wiersza stychicznego (bezzwrotkowego, ciągłego).

PIEŚŃ

• zwarta stylistycznie literacka forma;

• różnorodność tematyczna;

• organizacja wiersza pozwalająca wykonanie wokalne;

liryka śpiewana "nie lubi" przerzutni "odpowiada" jej natomiast członowanie wersowego i składniowego.

8:Nawiązania do twórczości Horacego w pieśniach J. Kochanowskiego. Filozofia życiowa J. Kochanowskiego w świetle fraszek i pieśni: problem szczęścia, rola cnoty, motyw Fortuny, odwołanie do filozofii epikurejskiej i stoickiej, rola Boga. Refleksja na temat sensu życia i słabości ludzkiej natury we fraszkach “O żywocie ludzkim". Funkcja motywu teatru i karnawału, obraz Boga. “Hymn" jako manifest renesansowego optymizmu. Topos Boga-artysty /rzemieślnika/. Nawiązania do Księgi Rodzaju. Panteizm. Harmonia świata. Renesansowa i średniowieczna wizja Boga.

A. NAWIĄZANIA DO TWÓRCZOŚCI HORACEGO W PIEŚNIACH J. KOCHANOWSKIEGO.

Horacy podejmował zawsze aktualne problemy ludzkiej kondycji w świecie, propaguje ideały moralne i polityczne. Jej trzon stanowią Carmina (pieśni), w których poeta wyznaje i propaguje filozofię Epikura wzbogacając ją. Wprowadza pesymistyczne spojrzenie na życie - tragiczne odczucie ludzkiego losu. Obok afirmacji życia (carpe diem - chwytaj dzień), nawoływań do zabawy, pojawia się myśl o śmierci, przemijaniu, nicości ludzkiego życia. W poezji Horacego również odbijają się założenia filozofii stoickiej, która najwyższe dobro upatrywała w cnocie.

To właśnie w pieśni pt. “Pieśń świętojańska o sobótce" widać wyraźny wpływ filozofii Epikura i Stoików. Z jednej strony mamy renesansową radość życia, pochwałę tańca i wesołości. Z drugiej zaś pochwałę spokoju, który człowiekowi zapewniają otaczająca go przyroda i życie w wiejskim zaciszu.

B. FILOZOFIA ŻYCIOWA J.KOCHANOWSKIEGO W ŚWIETLE FRASZEK I PIEŚNI:

• problem szczęścia

Kochanowski pojmował tzw. humanistyczny ideał szczęścia jako możliwość oddawania się ulubionym zajęciom, życzliwość wobec innych ludzi, możliwość osiągnięcia wewnętrznej harmonii. (“Pieśń świętojańska o sobótce")

• rola cnoty

O cnocie Kochanowski pisze w Pieśni XII , ma ona charakter nie tylko refleksyjny, lecz i dydaktyczny. Poeta wypowiada się na temat cnoty, która polega przede wszystkim na umiejętności odnalezienia się w otaczającym świecie. Człowiek powinien tak kierować swoim życiem, by ono przebiegało godnie, by nie było w nim miejsca na pokusy, cierpienie i zazdrość. Głównym motorem jego poczynań powinien być rozum. To on decyduje o postawie moralnej i ideowej, on nakazuje przyjmowanie wszelkich przeciwności losu w sposób umiejętny. Dlatego też człowiek musi zawsze pamiętać, że jego życie może być naśladowane przez innych, a więc musi być cnotliwe. Cnota przynosi nagrodę w postaci sławy i zbawienia po śmierci. Cnota jest nagrodą samą w sobie. Najpierwszym zaś sposobem na prowadzenie cnotliwego życia jest poświęcenie się sprawom ojczyzny, a przede wszystkim rzetelna służba społeczna dla niej. W tej pieśni widać wyraźnie wpływ filozofii stoików.

• motyw Fortuny

Pieśń IX wyraża stosunek poety do życia. Podmiot liryczny - poeta nawołuje do wesołej zabawy przy dobrym winie i muzyce, ponieważ nie wiadomo, co nas jutro czeka. Ale szybko nachodzą go refleksje odnośnie życia. Uważa, że jednak człowiek musi zachować spokój i wewnętrzną równowagę, gdyż nie wie, co go może spotkać i jaki będzie jego przyszły los. Wszystko zależy od fortuny, której nie jesteśmy w stanie ogarnąć rozumem. Życie ludzkie różnie się układa, więc musimy podchodzić do niego ze spokojem i umiarem, a także zachować w nim poczucie własnej wartości moralnej.

• odwołanie do filozofii epikurejskiej i stoickiej

“Serce roście, patrząc na te czasy..." jest wyraźnym nawiązaniem do częstego w poezji Kochanowskiego motywu przemian, jakie zachodzą w przyrodzie na wiosnę, gdy cały świat budzi się do życia. Wpływ tych przemian na człowieka stanowi dla poety punkt wyjścia do rozważań, które składają się na część drugą, refleksyjną utworu. Kochanowski dokonuje porównania dwóch postaw: stoickiej i epikurejskiej. W końcowej fazie pieśni dochodzi do pewnej syntezy tych dwóch filozofii życiowych. Wychodząc z założenia, że najważniejsze we ludzkim życiu jest czyste sumienie, Kochanowski radzi czytelnikowi, aby korzystał on z okazji do zabawy, ale rozważnie i w sposób umiarkowany. Bardzo podobną wymowę ma umieszczona w Księgach pierwszych jako dziewiąta pieśń “Chcemy sobie być radzi?..." Początkowo wydaje się, że jest to utwór wyłącznie biesiadny, opiewający rozkoszę ucztowania w iście epikurejski sposób. Jednak szybko pojawiają się refleksje o konieczności rozwagi, która powinna wynikać ze zmienności ludzkiego losu i braku możliwości kształtowania przez człowieka całej jego przyszłości.

• rola Boga

Bóg pojawia się w pieśniach Kochanowskiego w postaci “boskiej opatrzności" czy też “opiekuńczej mocy". Bóg jako stwórca wyróżnił człowieka spośród innych stworzeń, obdarzył rozumem oraz ustanowił dla niego drogę życiową i tylko Bóg zna przyszłość człowieka - takie widzenie rodzi postawę pełną ufności i zawierzenia Bogu.

C. REFLEKSJA NA TEMAT SENSU ŻYCIA I SŁABOŚCI LUDZKIEJ NATURY WE FRASZKACH “O żywocie ludzkim".

Fraszka ta ma charakter filozoficzny. Poeta snuje refleksje na temat ludzkiego życia. Zastanawia się nad jego istotą i stawia pytanie, czy warto o nie zabiegać, skoro i tak śmierć jest nieuchronna. Życie porównuje do teatru marionetek, w którym wszystko jest ulotne i przemijające. Na próżno człowiek walczy o majątek i sławę, czeka go podobny do kukiełek los.

D. FUNKCJA MOTYWU TEATRU I KARNAWAŁU, OBRAZ BOGA.

E. “Hymn" JAKO MANIFEST RENESANSOWEGO OPTYMIZMU.

Hymn “Czego chcesz od nas, Panie" należy do najwcześniejszych utworów Kochanowskiego i jest wyjątkowej wagi manifestem filozoficzno-religijnym polskiego renesansu. Jest również manifestem literackim i artystycznym poety, świadectwo możliwości tworzenia wielkiej poezji w języku narodowym. Hymn Kochanowskiego jest manifestacją wiary w poznawcze możliwości człowieka, jak i wiarą w istnienie boskiej opatrzności - podstawowego czynnika konstytuującego i utwierdzającego ład kosmosu i ład ziemskiego świata. Stwierdzenie, że świat jest harmonijny i piękny, że odbija boską doskonałość, jest zarazem stwierdzeniem, iż człowiek jest zdolny poznać harmonię tego świata, przeniknąć i zrozumieć prawa nadane przez Boga naturze.

F. TOPOS BOGA-ARTYSTY /rzemieślnika/.

Tematem pieśni “Czego chcesz od nas, Panie" jest pochwała Boga i stworzonego przez Niego świata. Bóg jawi się tu w postaci ludzkiej jako gospodarz karmiący inwentarz lub pracowity rzemieślnik, który zbudował niebo i uhaftował je gwiazdami, a nawet architekt, który położył fundament Ziemi i przykrył go kwietnym kobiercem. W postaci anielskiej ze skrzydłami, które opiekuńczo rozpościera nad ludźmi oraz bezosobowo, rozprzestrzeniający się w całej przyrodzie. Pokazanie Boga w podwójnej roli: Stwórcy oraz Opiekuna wiąże się z humanistycznym poglądem poety na świat, z poczuciem i pewnością trwałości i niezmienności świata, logicznie uporządkowanego i kierowanego przez boską mądrość, wolę i opaczność. Koncepcja Boga , jako istoty hojnej, łaskawej i opiekuńczej oraz dobrej różni się od koncepcji średniowiecznej. Nie ma tu sprzeczności pomiędzy światem doczesnym i wiecznym. Przeciwnie, piękno świata jest dowodem wielkości Boga, bo on jest budowniczym. Podziw dla Stwórcy świata splata się z pochwałą przyrody przenikniętej Wieczną Myślą, urządzonej logicznie i harmonijnie. Człowiek w tym otoczeniu niech żyje długo i będzie szczęśliwym.

G. NAWIĄZANIA DO Księgi Rodzaju.

W hymnie “Czego chcesz od nas, Panie" są widoczne wpływy biblijne (Księga Rodzaju),

jak też filozofów i pisarzy antycznych: pogląd Platona, iż natura jest odbiciem doskonałości Istoty Najwyższej, Cycerona i Owidiusza.

H. PANTEIZM.

Jest to pogląd filozoficzno-religijny, odrzucający istnienie boga osobowego, utożsamiający boga z przyrodą lub głoszący, że bóg istnieje w przyrodzie immanentnie.

I. HARMONIA ŚWIATA.(patrz punkt F)

J. RENESANSOWA I ŚREDNIOWIECZNA WIZJA BOGA.

W średniowieczu często pojawiał się w literaturze motyw śmierci. Przez bolesne odczuwanie krótkości i nietrwałości życia ludzie zbliżali się do Boga. Za zwyczaj wyobrażano go jako władcę świata. Od jego łaski zależało zbawienie człowieka. Człowiek sam z siebie nie mógł zrobić nic dobrego. Niedoskonały i śmiertelny skazany był na wieczną niepewność. Taki obraz Boga i takie widzenie roli człowieka w świecie ukształtowały się w literaturze i filozofii średniowiecznej pod wpływem św. Augustyna. Na długo zdominowały one twórczość artystyczną i kierunek myśli ludzkiej. W czasach renesansu zakwestionowano wartość filozofii “augustyńskiej". Nowożytność nie rezygnowała z chrześcijaństwa, nadawała mu tylko inny sens. Surowy Bóg, niepodzielny pan wszechświata, sędzia ludzkich grzechów, ustąpił miejsca Bogu-Ojcu, twórcy miłującemu swoje dzieło.

9. Typowe elementy kompozycji epicedium. Inne gatunki literatury żałobnej. Kompozycja cyklu “Trenów". “Treny" jako epicedium: elementy konwencji i odstępstwa od niej. Obraz Urszulki. Geneza cyklu. “Przy pogrzebie rzec" jako pierwszy zwiastun kryzysu światopoglądowego. Dramat filozofa w “Trenach": kryzys wartości w trenach IX, X i XI i ich odbudowa w XIX. Polemika z myślą stoicką w trenach IX, XI i XVI. Dialog z Bogiem w trenach XVII i XVIII. Człowiek wobec Boga w świetle wybranych fraszek, pieśni i trenów J. Kochanowskiego.

Epicedium – w greckiej liryce chóralnej pieśń żałobna śpiewana przy łożu zmarłego, będąca opłakiwaniem jego śmierci, ale zarazem pochwałą cnót i osiągnięć oraz słowami pocieszenia. Pieśni tego gatunku miały charakter elegijny, bądź narracyjny; w obu przypadkach wielką rolę odgrywały motywy mitologiczne. W sensie później przyjętym: mowa wygłaszana nad grobem lub utwór (niekoniecznie poetycki) napisany na cześć osoby zmarłej.

Inne gatunki literatury żałobnej:

Epitafium – napis nagrobkowy, zwykle wierszowany, a również utwór poetycki będący panagirykiem na cześć zmarłego, utrzymany w formie takiego napisu. Gatunek ukształtowany w starożytnej Grecji, znany też w poezji rzymskiej. Epitafium to z zasady utwór zwięzły i stylistycznie wyrazisty, w poezji antycznej pisany dystychem elegijnym.

Nenia – pieśń żałobna śpiewana w starożytnym Rzymie podczas pogrzebu przez bliskich zmarłego lub wynajęte płaczki. W znaczeniu szerszym wszelkie odmiany poezji pogrzebowej.

Tren – gatunek greckiej liryki chóralnej: pieśń żałobna o charakterze lamentacyjnym i elegijnym, będąca rozpamiętywaniem dokonań zmarłego i pochwałą jego zalet i zasług.

Kompozycja cyklu “Trenów"

W “Trenach" Kochanowski zachował wszystkie części kompozycyjne charakterystyczne dla gatunku, aczkolwiek nie w odniesieniu do pojedynczego utworu, lecz całego cyklu i nie zawsze ustalonej przez tradycję kolejności. Mimo iż poszczególne utwory mogą być odczytane jako pojedyncze wiersze liryczne cykl ma charakter zwartego poematu, którego poszczególne części spaja osoba podmiotu mówiącego oraz postać opłakiwanego dziecka. “Treny" zaczynają się mottem zaczerpniętym z “Odysei" Homera oraz dedykacją poświęconą Urszulce. W dedykacji zawiera się krótka prezentacja i charakterystyka zmarłego dziecka oraz motyw żalu i smutku ojca po śmierci córki. Podmiot liryczny cyklu występuje w potrójnej roli: ojca, poety, filozofa; jest równocześnie tym, który pociesza i napomina, jak i osobą, do której te pocieszenia są kierowane. Ostatni tren XIX, w którym osobą mówiącą jest zmarła matka poety, ma charakter consolatio. Na końcu cyklu umieścił poeta krótki czterowiersz w formie epitafium, poświęcony Hannie, córce Kochanowskiego zmarłej w jakiś czas po śmierci Urszulki.

W “Trenach" Kochanowski odwołuje się zarówno do wzorów antycznych, jak i do współczesnych mu utworów funeralnych. Nowatorstwo poety polega przede wszystkim na uczynieniu główną postacią swoich utworów małego dziecka. Zgodnie z założeniami gatunku, tren poświęcony był zazwyczaj osobie ważnej, historycznemu, bądź mitycznemu bohaterowi. Kochanowski przełamał tę konwencję. “Treny" charakteryzuje oszczęność metafor i duże zróżnicowanie wersyfikacyjne. Obok jedenasto- i trzynastozgłoskowca pojawiają się wiersze stroficzne o bardzo wyrafinowanej budowie. Poeta często stosuje alegorię, pytania retoryczne, apostrofy, wykrzykniki zdradzające emocje podmiotu lirycznego. Konstrukcja większości utworów odwołuje się do zasad klasycznej retoryki, której celem było skuteczne przekonanie odbiorcy.

Obraz Urszulki

Postać Urszuli, pojawiająca się już w dedykacji, powraca wielokrotnie w kolejnych utworach cyklu. W ukazaniu portretu córki poeta stosuje dwie techniki: realistyczną i uwznioślającą. W wielu trenach Urszula pojawia się jako żywe, ruchliwe, małe dziecko. Podmiot liryczny bardzo szczegółowo przedstawia jej typowe, codzienne zachowanie, opisuje strój dziecka, jego gesty i ruchy. Tak barwny i drobiazgowy opis życia małej dziewczynki stanowi niewątpliwie nowatorstwo w poezji renesansowej.

Tren VIII – daje pełną realistyczno - obyczajowych szczegółów charakterystykę Urszuli. Podkreślenie otwartości córki, jej umiejętność rozweselania rodziców, przywiązanie do matki i ojca.

Tren XII – zawiera listę przypisywanych córce przez ojca cech charakteru, jej posłuszeństwo, przyzwoitość, roztropność, skromność, układność, wstydliwość, pobożność, pracowitość, talent. Te wyliczenia ubarwiają obyczajowe szczegóły, małe scenki z życia codziennego Urszulki.

Hiperbolizacja rysów portretu dziecka służy uwiarygodnieniu potęgi bólu i rozpaczy, które ogarnęły ojca i doprowadziły do ogromnego kryzysu światopoglądowego. Niezwykłość bohaterki podkreśla wielkość poniesionej straty. W wielu miejscach cyklu poeta akcentuje nieprawdopodobne, jak na wiek córki, jej talenty poetyckie. Przypisując Urszuli zdolności twórcze, Kochanowski żałuje, że jej wielki talent nie zdążył się rozwinąć i nie została ona spadkobierczynią poety.

Geneza cyklu

“Treny" stanowią podsumowanie twórczości i przemyśleń Kochanowskiego. Wydane zostały w Krakowie w 1580 roku. Śmierć Urszuli były wyzwalaczem do napisania tego cyklu. Nie są one jedynie wyrazem ojcowskich uczuć po stracie córki, ale przede wszystkim poruszają problematykę religijną, filozoficzną, moralną światopoglądową. “Treny" powstały prawdopodobnie w ciągu kilku lub kilkunastu miesięcy. Wielokrotnie wznawiane cieszyły się ogromną popularnością wśród czytelników. Tren jest gatunkiem pochodzącym ze starogreckiej poezji funeralnej. Utwór wyrażał emocje i uczucia po stracie ukochanej osoby. Gatunek ten, w małym stopniu podlegający zmianom i wpływom reguł poetyckich, spokrewniony był z epicedium – pieśnią śpiewaną nad łożem zmarłego. Zarówno tren jak i epicedium posiadały jasno określoną budowę. Podstawowymi częściami utworu były laudes – pochwały zmarłego, acturae demonstratio – ukazywanie i uwypuklanie poniesionej straty, luctus – boleść i żal odczuwane po stracie ukochanej osoby, consolatio – pocieszenie oraz exhoratio – czyli napomnienie.

Dramat filozofa w “Trenach": kryzys wartości w trenach IX, X i XI i ich odbudowa w XIX. Polemika z myślą stoicką w trenach IX, XI i XVI. Dialog z Bogiem w trenach XVII i XVIII.

Daremnym marzeniom o znalezieniu ukojenia w poezji towarzyszą w “Trenach" próby szukania pociechy w filozofii, które także kończą się klęską. Kochanowski dając, we wcześniejszych utworach, głównie w pieśniach, wyraz swojego przywiązania do zasad filozofii stoickiej, w obliczu osobistej tragedii neguje wartość wszystkich bliskich sobie ideałów mądrości, cnoty, mierności. “Treny" są wielką polemiką z dawnymi autorytetami poety, świadectwem kondycji psychicznej cierpiącego człowieka, któremu normy i nakazy filozofów oraz religia nie dają odpowiedzi na pytanie o sens śmierci dziecka, zmienności losu (raz źle, a raz dobrze) i nie pomagają odzyskać wewnętrznej harmonii. Renesansowy ideał wszechstronnego myśliciela, cieszącego się pełnią życia ulega zachwianiu. Rozpacz i cierpienie podmiotu lirycznego poddają w wątpliwość istnienie moralnego i etycznego sensu świata. Kryzys światopoglądowy poety staje się najistotniejszym i najgłębszym problemem “Trenów".

Zasady filozofii stoickiej, które były Kochanowskiemu szczególnie bliskie, ukazywały człowiekowi drogę do szczęścia, uczyły jak uwolnić się od trosk i cierpienia oraz obawy przed śmiercią. Tym dramatyczniejsze jest więc zwątpienie poety w ustalone przez myślicieli wartości. Polemikę ze stoicyzmem rozpoczyna tren IX, którym podmiot liryczny ze zwątpieniem wypowiada się na temat mądrości, która powinna umożliwić człowiekowi radzenie sobie z problemami, dawać siłę duchową i trwałe szczęście oraz czynić odpornym na strach przed śmiercią. Zasada złotego środka nie uchroniła poety przed najcięższym ciosem, nie dała mu obiecywanego przez stoików szczęścia. Kulminacyjnym punktem kryzysu światopoglądowego stanie się odrzucenie wartości najwyżej cenionej przez Kochanowskiego: cnoty.

“Fraszka cnota!"(...)

Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony"

- wykrzyknie podmiot liryczny na wstępie Trenu XI. Cnota według starożytnych myślicieli była dobrem najwyższym, trwałym, dającym szczęście i chroniącym przed grozą śmierci. Tak samo pojmował ją wcześniej sam Kochanowski. Dlatego Tren XI stanowi niejako świadectwo załamania się całego systemu wartości wyznawanego przez poetę. Zwątpieniu w słuszność zasad filozofii stoickiej towarzyszy w “Trenach" negacja wiary w boski porządek świata. ład moralny, określony religijnymi dogmatami, ulega zachwianiu. Rozważając W Trenie X różne światopoglądowe możliwości istnienia życia pozagrobowego, podmiot liryczny opatruje swoje rozmyślania, pełnym wątpliwości stwierdzeniem :

" Gdzieśkolwiek jest, jeśliśjest (…)"

Przywołanie rozlicznych wariantów miejsc pobytu duszy: chrześcijańskiego nieba, wysp szczęśliwych, mitologicznej krainy zmarłych, idei reinkarnacji jest jedynie wyrazem ludzkiej niewiedzy dotyczącej sensu

życia i świata. Jednocześnie pojawia się w “Trenach" brak wiary w boską sprawiedliwość i opatrzność. "Nieznajomy bóg jakiś miesza ludzkie rzeczy" - mówi podmiot liryczny w Trenie XI. Tym samym wskazuje na zatarcie granic między dobrem i złem i podważa chrześcijańską zasadę bożej nagrody za dobro dla zrozpaczonego ojca nie ma na świecie już nic pewnego, renesansowe przekonanie o harmonii wszechświata zostaje naruszone. Cierpienie ponad ludzkie siły prowadzi poetę na granicę bluźnierstwa. Zwątpieniu w Boży ład świata towarzyszy w Trenie XI niewiara w możliwości poznawcze człowieka. Nieprzystawalność zasad filozofii i religii do tragicznej rzeczywistości ukaże Kochanowski w Trenie XVI.

" Lecz kiedy nędza albo żal przypadnie,

Ali żyć nie tak, jako mówić snadnie".

Żal i płacz przeważają nad poczuciem rozsądku. W Trenie XVI podmiot dochodzi do wniosku, iż wobec zmienności losu i nieszczęścia człowiek nie może pozostać obojętny. Warunki zewnętrzne warunkują stan naszego ducha. Kochanowski broni prawa człowieka do wyrażania swych emocji, do słabości i cierpienia:

“Człowiek nie kamień, a jako się stawi

Fortuna, takich myśli nas nabawi"

Tak samo jak los jest zmienny podobnie niestała jest ludzka świadomość i psychika. Wobec tragedii każdy jest bezbronny i każdy ma prawo do płaczu. Filozofia i religia nie dają pocieszenia, rany uleczyć może tylko czas :

" Czasie (…)

Zgój smutne serce, a ten żal surowy

Wybij mi z głowy! ".

Wewnętrzne zwątpienie i kryzys światopoglądowy Kochanowski próbuje przezwyciężyć. Takie próby pojawiają się już w Trenie XVII w którym podmiot liryczny ratunku upatruje u Boga. Tren XVIII będzie miał już formę modlitwy do Stwórcy z prośbą o litość. Podsumowaniem rozważań, a jednocześnie przezwyciężeniem kryzysu jest zamykający cykl Tren XIX - albo Sen, w którym śpiącemu podmiotowi lirycznemu zjawia się zmarła matka. To ona odbudowuje wiarę syna w istnienie życia pozagrobowego i zapewnia o bożej sprawiedliwości, która często działa w sposób niezrozumiały dla człowieka:

"Skryte są pańskie sądy".

Matka uświadamia poecie wspólnotę losu wszystkich ludzi i bezsilności jednostki wobec bożych praw, przywraca znaczenie mądrości i rozumowi. Tren XIX daje nowe pojęcie filozofii życiowej człowieka, ufności w bożą sprawiedliwość:

" Tego się synu trzymaj, a ludzkie przygody

Ludzkie noś; jeden jest Pan smutku i nagrody".

To przykazanie wskazuje zarówno na prawo człowieka do przeżywania cierpienia (jest ludzką rzeczą cierpieć i rozpaczać), jak i na konieczność znoszenia cierpienia z godnością i po ludzku, pełnię człowieczeństwa stanowią bowiem zarówno doświadczenia radosne jak i tragiczne.

Człowiek wobec Boga w świetle wybranych fraszek, pieśni i trenów J. Kochanowskiego.

Księgi pierwsze – “O żywocie ludzkim":č materia przemija (piękno, roślina, potęga, sława, pieniądze, zacność

• Bóg bawi się doskonale patrząc na ludzkie życie

• Bóg reżyserem – pociąga za sznurki marionetek (ludzi)

Księgi wtóre – “O żywocie ludzkim": č ludzie jak dzieci na podwórku (walka o rzeczy materialne)

• podmiot liryczny nie chce brać udziału w zwyczajnych, ludzkich sprawach; chce patrzeć na normalne życie z dystansu: chce być ponad przeciętnymi ludźmi (chce być od nich lepszy)

księgi pierwsze – pieśń IX: č motyw Fortuny (raz na górze raz na dole = motyw koła (kołem się toczy))

č nie należy zastanawiać się co będzie jutro

č wiedza o "jutrze" jest niedostępna

č motyw przeznaczenia z woli Boga ŕ Boga bawi ludzka zapobiegliwość, dążenie

do zapewnienia sobie "jutra"; ludzie są śmieszni

księgi pierwsze – pieśń XX:č "miło szaleć, kiedy czas po temu"

č cieszyć się chwilą

č nie interesować się jutrem ŕ przyszłość jest w rękach Boga

ŕ wiedza o przyszłości nie jest dla ludzi

księgi wtóre – pieśń IX: č opis filozofi stoickiej

č odwołanie do natury (raz źle, raz dobrze).

č nie ma niczego wiecznego (szczęścia i nieszczęścia); przeplatanka dobra i zła

č oparcie w Bogu ŕ należy mieć do niego zaufanie

č Bóg jako ojciec – jest odpowiedzialny, ale nie mówi wszystkiego

č wartości duchowe (cnota) >>> wartości materialne

księgi wtore – pieśń XIX: č trzeba wzgardzić rzeczami materialnymi

č relacje Bóg ßŕ człowiek = relacje ojciec ßŕ dziecko

10. Tradycja i nowatorstwo w "Odprawie posłów greckich".

Cechy stylu i struktura. Nawiązania do antyku

"Odprawa posłów greckich" jest to typowy przykład dramatu renesansowego. Utwór ten został napisany w podobny sposób do dramatu antycznego. Posiada trójdzielną kompozycję, która zkłada się z:

1. Prologu (Wprowadzenie do utworu- dialog Antenora z Aleksandrem)

2. Rozwinięcia

-epejsodiony (akty)

-stasimony (wypowiedzi chóru złorzonego z trojańskich panien)

- perypetia- punkt kulminacyjny, zwrotny (Decyzja o zatrzymaniu i nie wydaniu posłom greckim Heleny)

- katastrofa zastępcza- zapowiedź klęski bohatera (Wizja Kasandry)

3. Epilogu (Zakończenie utworu- satyryczne słowa Antenora)

Chór pełni rolę komentatora. Wypowiada także ogólne refleksje i prawdy ponadczasowe.

Zachowana została antyczna zasada trzech jedności:

-miejsca (cały dramat rozgrywał się w tej samej przestrzeni)

-czasu (doba)

-akcji (jednowątkowa, wyzbyta z epizodów, skoncentrowana na podstawowym wątku (konflikcie) i zmierzającej wprost ku jego rozwiązaniu)

Poprzez zachowanie trzech jedności, trzech postaci (zamiast scen zbiorowych występuje specjalnie w tym celu powołana osoba, która relacjonuje wydarzenia), zasady decorum (poszczególne gatunki powinny być pisane mową o odpowiednim nastroju) i zasady czystości estetyk (sceny powinny być podobne pod względem nastroju) świadczą o odrodzeniu dramatu antycznego w epoce renesansu.

Nowatorstwem w dramacie Kochanowskiego jest fakt, iż autor abstrachuje od bogów. Nie mają oni żadnego wpływu na to co się dzieje. To ludzie doprowadzają do klęski i oni decydują o np. państwie.

Światopogląd

Myśl przewodnia tragedii da się stwierdzić w zdaniu:

"państwo, w którym większość rządzi się nie miłością ojczyzny, tylko prywatą, musi zginąć"

Nawiązania do mitu trojańskiego

Jan Kochanowski sięgnął do mitologi wykorzystując wątek z Iliady Homera i odpowiednio go rozszerzając. W dranacie nawiązał do faktu wysłania greckich posłów do Troi w celu odebrania Heleny i polubownego rozwiązania konfliktu.

Proroctwo Kassandry

Kassandra widzi oczami duszy upadek Troi. -Oto łania jakaś płynie morzem w stronę trojańskich brzegów, a "nieszczęśliwa to ziemia i brzeg nieszczęśliwy, gdzie ta łania wpłynie", bo ona niesie z sobą "upadek, pożogę i pustki". Widzi Kassandra straszną śmierć swojego brata Hektora, którego trupa Achilles przytroczy do swojego wozu i włóczyc będzie dookoła murów. Widzi śmierć Achillesa, który polegnie od strzały Parysowej, a potem widzi drewnianego konia, któr Troi zgubę ostateczną przyniesie. Wreszcie widzi Kassandra tę noc straszną, rozświetloną pożarem rodzinnego miasta, widzi, jak wśród tej nocy ginie jej ojciec u stóp poświęconych ołtarzy. Widzi jak Grecy wycinają bądź niewolą Trojan.

III pieśń chóru

W tej wypowiedzi chóru zwraca się Kochanowski do "łodzi bukowej", na ktorej Parys przywiózł Helenę do Troi. Opowiada pokrótce cały przebieg jego małżeństwa i przepowiada, że jak swarem wszystko się zaczęło, tak też i swarem się skończy. Chór kończy się przepowiednią wojny.

Realia polskie w "Odprawie posłów greckich". Problem obronności państwa.

Tragedia kończy się satyryczną uwagą Antenora, że corocznie sejm radzi o środkach obronnych, a nigdy nie radzi o wojnie; stokroć byłoby lepiej, gdyby się wroga zaatakowało wprzód, zanim on w granice kraju wpadnie.

Wkładając w usta Antenora satyryczne uwagi o czynnych naradach, na których się mówi tylko o biernej akcji wojennej, miał Kochanowski na myśli stosunki polskie (u nas myślano o obronie dopiero w ostatniej chwili, kiedy już nieprzyjaciel był w kraju i wtedy na gwałt zbierano wojska, aby wrogowi stawić opór).

Jednym z wielu realiów polskich w dramacie jest lekkomyślność i przekupność rady trojańskiej, któr jest zadziwiająco podobna do polskiego sejmu. Inną analogią jest motyw samowoli i prywaty.

Parys, Iketaon, Priam jako postacie typowe dla XVI- wiecznej polski.

Parys

1. nie był patryjotą

-podporządkowywał dobro państwa swym interesom

-złamał prawo gościnności porywając Helenę, przez co zciąga niebezpieczeństwo na Troję

-działał na szkodę państwa

2. egoista

3. nierozważny (działa pod wpływem chwili) i przekupny

Iketaon

1. przekupny (wobec wizji korzyści staje na czele stronnictwa opowiadającego się po stronie Parysa)

2. pyszny i butny (nie przewidywał przyszłości państwa)

3. demagog (wygadany)

4. swoje interesy uważał za ważniejsze od spraw państwowych, lecz maskował to staraniem o "dobro" i "honor" państwa

król Priam

1. słaby psychicznie

2. niezdecydowany

-nie potrafił podejmować samodzielnych decyzji

-podporządkowywał się decyzją rady

3. miłość ojcowska paraliżowała go i przedkładał ją nad dobro narodu

4. był krótkowzroczny i nie przewidywał przyszłości

Antenor jako wzór patrioty.

1. był przeciwny zatrzymaniu Heleny

2. człowiek prawy i wysoko ceniący zasady ogólno przyjęte

3. patryjota- mimo, że był przyjacielem Parysa dobro państwa uznawał za ważniejsze

4. cenił strach, który dodaje bojażni

5. akceptuje decyzję rady (patryjota) przez co staje się bohaterem tragicznym

Troja jako Polska (na podstawie monologu Ulissesa).

Oburzony Ulisses, poseł grecki, piętnuje w dosadnych słowach zaślepienie i brak poczucia sprawiedliwości u tych ludzi, którym bogowie ster spraw państwowych oddali. Przewiduje zgubę tego królestwa, w którym "ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsca, ale wszystko złotem kupić trzeba"; piętnuje rozwiązłość, lenistwo i zbytek młodzieży. Słowa te odnoszą się do polskiego sejmu (prywata i przekupstwo) oraz młodzieży szlacheckiej (zniewieściałość i upadek rycerskiego ducha).

Uniwersalna mądrość I i II pieśni chóru.

["By rozumbył przy młodości"] Gdyby rozum był przy młodości, to połączenie to przedstawiłoby taką potęgę, że przed nią nie ostałoby się nic i nikt. Wszelkie skarby ziemi i morza byłyby dostępne dla tych, którzy by młodością i rozumem równocześnie rozporządzali. Mniej by wtedy na świecie trosk było i szczęście ludzkie w ogóle było by trwalsze. Tymczasem jest inaczej- jeżeli ktoś ma młodość, brak mu rozumu.

["Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie"] Poeta zwraca się do posłów i senatorów i w ogóle do wszystkich tych, którzy w swych rękach mają władzę nad rzeczpospolitą z wezwaniem, aby pamiętali, że władzę dał im Bóg i że Jego samego w urzędzie swym zastępują. Niechże więc rządzą i sądzą sprawiedliwie, bo Bógod nich kiedyś rachunku z czynności zażąda i Sędzia sprawiedliwy, nie pytając, "jeśli kto chłop, czyli się grafem poczyta", każdemu odpowiednią nagrodę albo karę wymierzy. Przypomina, iż mają pamiętać o tym, że występki przełorzonych niejedno miasto, niejedno "szerokie cesarstwo" o zgubę przyprawiły. (aluzja do polskiego sejmu i senatu)

Dyskusja na temat sensu życia między Heleną a Panią Starą. Problem Fatum.

Helena wie że narada królewska ma rozstrzygnąć, czy zostanie wydana grekom i pod wpływem grożącego jej niebezpieczeństwa bardzo pesymistycznie patrzy na życie, w którym, według niej, więcej jest zawodów i cierpień, aniżeli rozkoszy. Uważa że fortuna obdarzyć może człowieka tylko tym, co wprzód komuś innemu zabierze.

Stara pani pociesza ją, jak umie i zbija jej wywody, a w końcu radzi Helenie, ażeby się rozmyślaniom smutnym nie oddawała, bo korzyść z nich w każdym razie niewielka- raczej niech Boga prosi, by nieszczęść i zawodów jak najmniej zsyłał.

Problem wychowania młodzieży.

W pierwszej pieśni chóru ["By rozum był przy młodości"] zawarta została opinia, iż gdyby ludzie młodzi posiadali zdrowy rozsądek na świecie zaistniałoby o wiele mniej trosk i problemów. Wtedy młodzież nie marnowałaby swojego zdrowia iczasu na zaspokajanie swoich rządz, nie traciła majątku i nie przyssarzała złej sławy rodzicom i ojczyżnie.

Kwestia odpowiedzialności władcy i obywateli za państwo.

Zagładzie Troi są winni są sami jej obywatele, zaś pretekst Heleny jest tylko czynnikiem przyspieszającym upadek owego państwa.

"Odprawa posłów Greckich" jest utworem uniwersalnym, gdyż odnosi się do każdego państwa, w którym nad poczuciem solidarności górę bierze prywata, przekupstwo, brak zdrowego rozsądku, nieuczciwość i krótkowzroczność. Utwór ten krytykuje nie tylko władców, ale i całe społeczeństwo obarczając je winą za upadek państwa.

11. Nawiązania do antyku w twórczości J. Kochanowskiego /filozofia, gatunki, styl, literatura grecka i rzymska, motywy mitologiczne i biblijne/. J. Kochanowski jako tłumacz psalmów. Tradycja i nowatorstwo poezji J. Kochanowskiego /gatunki, styl, wersyfikacja, strofika/. Wiersz sylabiczny. Naśladownictwo poezji greckiej w III pieśni chóru z “Odprawy…".

Nawiązania do antyku…

Znana już W starożytności pieśń wykształciła wiele odmian, typów wyrosłych na gruncie określonych sytuacji np. sytuacja (liryczna) rozstania kształtowała pieśń pożegnalną; inne sytuacje, np. wyznania miłosnego, powitania, oddawania należnej czci komuś lub czemuś, wyrażania żalu z jakiegoś powodu, nawoływania do wspólnego działania lub podjęcia głębszej refleksji, inspirowały z kolei pieśni miłosne, powitania, pochwalne, żałobne i lamentacyjne, interwencyjne pieśni apelu, nierzadko patriotyczne czy obywatelskie, oraz pieśni filozoficzno - refleksyjne. W tym gatunku Kochanowski, pozbawiony niemal rodzimych poprzedników okazał się odkrywczy. Znalazł też wielu naśladowców przejmując podstawowe wzorce, często je przekształcał, kojarząc np. pieśń biesiadną z f.ilozoficzno - refleksyjną. Poeta zaproponował też odbiór pieśni jako dzieła przeznaczonego do czytania, nie tylko do śpiewu. Nie ulega oczywiście wątpliwości, że , tradycja pieśni śpiewanej do wtóru melodii była doskonale mu znana, i że do niej także w widoczny sposób nawiązywał. Zaznacza się to w takiej organizacji wiersza, która umożliwia wykonanie wokalne. Tak np. liryka śpiewana, w odróżnieniu od mówionej, “woli" czterowersową, równosylabiczną strofę typu:

aabb, ale “odpowiadają" jej też strofy nieregularne o zmiennej liczbie wersów zharmonizowane z refrenem melodycznym liryka śpiewana “nie lubi" tez oczywiście przerzutni gdyż co zrozumiałe, “odpowiada" jej uzgodnienie członowania wersowego i składniowego.

Możliwości podsuwane przez poetykę pieśni wykorzystał Kochanowski, konstruując wypowiedzi ujawniające jego wyrazistą, osobową odrębność. Było to zgodne Z renesansowym duchem indywidualizmu i skojarzone Z humanistycznym przekonaniem o wyjątkowości jednostki obdarzonej poetyckim talentem. Ten dar naznaczał wybrańca, stawiał ponad tłumem (motyw przejęty za Horacym) i dawał mu niemal boską moc tworzenia, powoływania słowem nowych światów poruszania natury (jak Orfeusz), wstrząsania sumieniami (jak Dawid); talent wreszcie zapewniał poecie wieczną pamięć potomnych - sławę nieśmiertelną.

Tylekroć podkreślana renesansowa radość życia, niewątpliwie widoczna w pieśniach, jest jednak radością śmiertelnych. Stąd niecierpliwość przejawiająca się w łakomym chwytaniu uciekającej chwili : “Carpe diem" – “Chwytaj dzień", używaj życia, jak najmniej ufając przyszłości - powtarzano znów za Horacym, wprowadzając motyw ślepej Fortuny - Przygody współbrzmiący z pojęciem boskiej opatrzności i odgórnie ustanowionego dla każdego człowieka przeznaczenia. Te związki antyczno - chrześcijańskie, charakterystyczne dla humanistycznej kultury, uwidoczniły się też w przywoływaniu licznych znaczących wątków i obrazów, jak choćby “szybkolotnego" Czasu przeciwstawianego “Wiecznej Myśli", stałemu trwaniu Boga; w różnych Jego wyobrażeniach nie zabrakło i obrazu Boga śmiejącego się z "teatru świata", i Boga Twórcy, Artysty, Wielkiego Budowniczego, Architekta świata.

Poczucie nietrwałości życia i ulotności jego momentów, zwłaszcza radosnych, wymagało przeciwwagi, pancerza obronnego. Ratunek znajdowano w nieporuszonej cnocie (virtus) przejętej po ideałach starożytności; dyktowała ona nie tylko stoicką cycerońska zasadę niewzruszoności, wyniosłej obojętności mędrca wobec odmian losu, ale i normy etyczne obowiązujące tzw. "męża dobrego", którego życie miało być czymś w rodzaju dzieła sztuki, pokazem mądrości, uczciwości, zalet obywatelskich i patriotycznych, piękna, wykwintu, umiaru.

J. Kochanowski jako tłumacz psalmów…

150 psalmów w parafrazie Kochanowskiego nie mogło być niespodzianką twórczĄ W sensie podjęcia tego typu pracy przekładowo - artystycznej. Ta najbardziej literacka część Starego Testamentu, “wynaleziona przez Hebrajczyków poezja" - jak mówili humaniści - ich właśnie prowokowała do sprawdzenia zarówno swej sprawności filologicznej, jak rzemiosła i sztuki poetyckiej. Oczywiście przed Kochanowskim dokonywano tłumaczeń pojedynczych psalmów i całej ich księgi. Były to jednak wersje bardzo wierne biblijnemu wzorowi, unikające pokus parafrazy, która naruszałaby przestrzeganą przez Kościół dosłowność oryginału, pierwotekstu. Ale w tej właśnie kwestii pierwotekstu humanistyczni filolodzy dostrzegli słaby punkt: chodziło mianowicie o to, że i większość tłumaczy (nie tylko polskich, także innojęzycznych) przekładała dotąd nie wprost z hebrajskiego pratekstu psalmów, lecz z ich wersji greckich lub łacińskich (z Vulgaty). Stąd powstające W językach narodowych tłumaczenia były raczej tłumaczeniami tłumaczeń. Jeżeli dodamy do tego zazwyczaj sporne interpretacje znaczeń nawet pojedynczych słów i możliwość synonimicznych wyborów, uzyskamy prawie pełen wykaz trudów przekładowych.

W “Psałterzu Dawidów" nie spotyka się żadnych bezpośrednich uzależnień poety od znanych mu prac poprzedników. nie można też dostrzec wyraźnych związków z którymś z wyznań. Widoczne w “Psałterzu…" stanowisko wyznaniowe można by - powiada Jerzy Ziomek - określić jako humanizm chrześcijański (...) Poeta szuka na styku religijności starotestamentowej, antyczno - pogańskiej i chrześcijańskiej zbieżności i podobieństw, tuszuje natomiast , wszelkie różnice". Dlatego też unika np. określania Boga mianem Jowisza, Zeusa, choć nie zawsze rezygnuje Z pięknych, antycznego pochodzenia epitetów (“różanoręka zorza", Bóg władogromy"); zbliżając z kolei wizerunek i starotestamentowego Boga psalmów do nowotestamentowego Chrystusa łagodzi różnice między groźnym, karzącym Jahwe a miłosiernym i wybaczającym jego synem, etc. Z tej to ugodowej (względem różnych wyznań) postawy , wynikła m.in. ogromna popularność przekadu Kochanowskiego zwiększona jeszcze o równą nieomal popularność napisanej W 1580 r. do tekstów poety muzyki Mikołaja Gomółki. Główny jednak powód sławy to niezwykła uroda, parafraz, które nie oddalając się od pierwotnego układu psalmów (tłumaczonych przez Kochanowskiego werset po wersecie i na ogół nie poszerzanych o jakieś dodatki) - zadziwiały wynalazczością językową i pomysłowością stylistyczną; zauważyć to można m.in. w doborze i liczbie synonimów (np. “piekło" zastępowane przez “wieczną noc", upad nieuchroniony", “upadek", "grób"), a także w różnorodności epitetów (dodawanych często ponad właściwą zawartość oryginału, skądinąd ubogiego w ten typ figur stylistycznych).W pracy przekładowej Kochanowskiego widać zmagania poety i uczonego filologa, o czym sam wprost pisał w liście do przyjaciela (Stanisława Fogelwedera), wyznając własne rozdarcie między pokusą twórczej swobody – “poezją jak gdyby tchnącą czarem" i między “koniecznością, w ręce spiżowej niosącą haki i kliny".

Tradycja i nowatorstwo w poezji J. Kochanowskiego…

Twórczość Jana Kochanowskiego rozpoczyna bardzo istotny rozdział W historii literatury polskiego odrodzenia. Jest to pisarz, który wprowadził naszą poezję do dziejów literatury ogólnoeuropejskiej, a więc wówczas - ogólnoświatowej. Z tego powodu nazwisko poety możemy stawiać tuż obok Kopernika i Modrzewskiego. Na dopisanie czwartego nazwiska przyjdzie nam czekać dwa i pół wieku, do czasów Adama Mickiewicza.

Oznaczenie rangi dzieła Kochanowskiego w kulturze ogólnoświatowej nie wystarczy dla wyjaśnienia jego roli w rozwoju polskiej poezji. Musimy bowiem zapytać, w czym jest on kontynuatorem zdobyczy uzyskanvch przez poprzedników, na czym zaś polega jego własny wkład, pomijając na razie, że wszystko, co Kochanowski napisał, przerasta o niebo szczyty kultury literackiej osiągane przez poprzedników. Jak wiemy, już przed Kochanowskim została zwycięsko rozstrzygnięta walka o literaturę narodową, przejściowo nawet w czasach renesansu spychaną na bok przez wszechwładną łacinę. Sam poeta w młodości jeszcze od niej zaczynał, jednakże jego dojrzałość artystyczna ma już charakter językowo polski.

Przekazując późniejszym pokoleniom swoją spuściznę literacką, bo o sławie pośmiertnej marzył już za życia, dbałprzede wszystkim o jasność i ścisłość w wyrażaniu swoich myśli co osiągnął w dużym stopniu dzięki umiejętności właściwego korzystania z bogactwa synonimów. Niektóre jego sformułowania odznaczają się taką prostotą i jasnością, że spełniały rolę omal przysłów, stawały się własnością wszystkich.

Zastosowana przez Kochanowskiego obrazowość przysłów i wyrażeń potocznych nadała jego twórczości charakter szczególnie ujmującej prostoty i rodzimości. Nie ograniczył się on jednak do samego przejmowania elementów tej metody artystycznej, lecz rozwijał ją w stopniu znacznie większym, niż to było w języku potocznym i w twórczości literackiej ludu. Obrazy poetyckie wzbogacił przez zastosowanie .epitetów, porównań, przenośni i innych środków

stylistycznych przejętych głównie z literatury antyku, szczególnie zaś od ulubionego poety Horacego. Na tych. wielkich wzorach kształcił Kochanowski wrodzoną umiejętność wypowiadania własnych przeżyć i uczuć; był przecież poetą lirycznym. Każdy obraz w jego poezji jest nacechowany osobistym stosunkiem poety do rzeczy i spraw, poruszanych.

Kochanowski jest twórcą prawdziwie pięknej polszczyzny. Jego poezja stała się Wzorem dla wszystkich poetów, stanowi ona skarbnicę kultury językowej, do której sięgamy i dzisiaj. Bogactwo przenośni i innych środków stylistycznych nie odbiera jego utworom prostoty. Liryczne zabarwienie obrazu zbliża każdy wiersz do czytelnika, który dzięki temu może W uczuciach poety odnaleźć swój własny stosunek do rzeczy i spraw bliskich, czy to będą uczucia przyjaźni lub miłości, czy uczucia patriotyczne, czy zachwyt dla piękna naszego kraju i zjawisk przyrody.

Kochanowski pisze zwięźle, bez zbytecznych dodatków czy ozdobników, starannie dobiera wyrazy odpowiadające znaczeniem i formą nastrojowi i poziomowi uczuciowemu utwor6w, nie ma u niego ani śladu rubaszności czy prostactwa, bardzo też mało naleciałości obcych. W każdym wyrażeniu i zwrocie znać człowieka o nowożytnej kulturze, wykształconego na wzorach klasycznych i starającego się sprostać tym wzorom, naginając do nich język ojczysty.

Wielkie zasługi położył również poeta w doskonaleniu wiersza polskiego. Chwiejnemu pod względem liczby zgłosek i dokładności rymów wierszowi nadał klasyczną formę opartą na równej liczbie zgłosek i rymie żeńskim. W “Odprawie posłów greckich" zastosował po raz pierwszy w naszej poezji tzw. wiersz biały czyli bezrymowy, w trzecim zaś Chórze tego dramatu próbował na wzór starożytny stworzyć wiersz nieregularny, oparty wyłącznie na rymie i intonacji. Łącząc ze sobą wiersze różnej długości, od ośmiu do trzynastu zgłosek, i tworząc z nich różne kombinacje, pozostawił w poezji swojej wielkie bogactwo strof, które stały się trwałym dorobkiem poezji polskiej.

Naśladownictwo poezji greckiej w III pieśni chóru z “Odprawy…"

Kochanowski stosując stylizację w obrębie formy wewnętrznej budując “Odprawę…" w postaci tragedii greckiej, dokonał osobliwego eksperymentu nad jej formą zewnętrzną językowo - wierszową. W epizodach mianowicie i w pieśni , chóru “0 białoskrzydła morska pławaczko" wprowadził wiersz biały, bezrymowy, co było i na długo miało pozostać nowością. Co osobliwsza, w pieśni tej, o której sam mówił, że “jakoby greckim chórom przygania", dał niezwykle pomysłową próbkę poetyckiej składni greckiej, u tragików ateńskich opartej nie na zasadach logiki, lecz na specyficznej budowie wiersza. Polega ona na piętrzeniu przeciwstawni, jak w długim zdaniu o wynagrodzeniu Parysa przez Wenerę za przyznanie jej jabłka piękności. W układzie przyjmowanym przez gramatykę polską zdanie to brzmiałoby. “To 1i on sławny upominek albo pamiętne, którym ze wszech bogiń piękniejsza Wenus zapłaciła sędziemu za luby wyrok, kiedy na Idzie stokorodnej śmierci podległy uznawca rozeznawał twarze nieśmiertelne?". Nasposób grecki ujęty, układ ten zaskakuje czytelnika jako zagadkowa plątanina wyrazów, które dopiero po uporządkowaniu dają sens:

“To li on sławny upominek

Albo pamiętne, którym luby

Sędziemu wyrok ze wszech Wenus

Bogiń piękniejsza zapłaciła,

Kiedy na Idzie stokorodnej

Śmierci podległy nieśmiertelne

Uznawca twarzy rozeznawał?"

12Krytyka rzeczywistości XVI - wiecznej Polski w “Krótkiej rozprawie między panem wójtem, a plebanem" M. Reja

Rej wprowadził do literatury całe niemal życie ówczesnego szlachcica, z jego codziennością, z naiwną nieraz wiedzą o świecie, krytykując zarazem jego największe wady. Z równie ostrą krytyką występował w stosunku do kleru. Jako zwolennik reformacji, miał w tym bardzo ułatwione zadanie, krytyka kościoła i żądanie w nim reform występowały bowiem wówczas wśród najważniejszych postulatów społecznych szlachty.

Negatywne cechy plebana

- chciwy - sprzedaje odpusty;

- leniwy - zaniedbuje swoje obowiązki;

- nie ma dobrego podejścia do wykonywanego zawodu;

- żądny władzy i pieniędzy;

- wykorzystuje ciemnotę ludu;

- prowadzi mało interesujące msze, nie ma wpływu na wiernych, nie cieszy się ich szacunkiem.

Negatywne cechy pana (szlachty)

- nadużywa władzy;

- wykorzystuje ciemnotę ludu;

- kłóci się między sobą, prowadz liczne spory majątkowe;

- lekceważy interesy państwa

W utworze mamy do czynienia z potępieniem wszelkich antagonizmów. Niestety w rzeczywistości było inaczej. Społeczeństwo było skłócone, a szalchta walczyła z klerem o wszelkiego rodzaju wpływy.

Związek utworu z programem ruchu egzekucyjnego

Jan Kochanowski wobec ruchu egzekucyjnego

Obraz codziennego życia Polaków w literaturze renesansowej.

“Krótka rozprawa…" MRzN

- społeczeństwo skłócone

- kler leni się, nie wypełnia swoich obowiązków

- chłopstwo - biedne, uciśnione

“O poprawie Rzeczypospolitej" AFM

- dużo biednych i żebraków

- brak opieki nad starcami

- polityczne i naukowe udzielanie się kleru

“Kazania sejmowe"

- nierzyczliwość ludzka

- niezgody i rozterki sąsiedzkie

“Żeńcy"

- ciężka praca chłopa

“Odprawa posłów greckich"

- społeczeństwo niedoskonałe, niewytrwałe, delikatne, słabe

Funkcjonowanie urzędów, sejmu, władzy królewskiej w świetle literatury renesansowej

- sądy nie wydają sprawiedliwych wyroków - (“Łaski, czyli o karze za mężobójstwo" AFM)

- duży eksport płodów rolnych, niedostatki na własnym rynku - (“O poprawie RP" - AMF)

- brak jednolitego systemu miar i wag, kontrola jakośi i cen towarów - (“O poprawie RP" - AMF)

- słaba władza królewska - (“Kazania sejmowe" Piotr Skarga)

- podniesienie rangi senatu - (“Kazania sejmowe" Piotr Skarga)

- obywatele przedkładają interesy własne nad interesy kraju - (“Odprawa posłów greckich" - JK)

13

Renesansowa proza polityczna ...

Epoka renesansu to epoka polamik waśni .Bujnie rozwija się literatura polityczna .

Do najpopularniejszych gatunków należą :list ,mowa,rozprawa,traktat.

Retoryka -pierwotnie sztuka pięknego ,logicznego mówienia oraz wyrażania uczuć .Wchodziła w skład podstawowego wykształcenia humanisty.Ukształtowała się w starożytnej Grecji,za jej ojca uchodzi Isokrates ,a rozwijają m.in. Arystoteles ,Cyceron .Kwintylian,Tacyt ,.

Styl retoryczny- wykształcony na użytek mówców (oratorów), i wywierający wpływ na sposób wypowiadania się warstw wykształconych ,a także na twórczość literacką .Cechowała go klarowność ,ozdobność ,wzniosłość ,patos ,dowcip.

...Rola kazania i mowy ...

Kazania miały odwoływać się do uczuć odbiorcy .Poprzez obrazowe sformułowania myśli wskazujących na niebezpieczeństwa .Miały agitować.

Mowy

...Tematyka dzieł A.Frycza-Modrzewskiego ...

A.F-M. zajmował się przedewszystkim sprawami dotyczącymi prawa,ale nie tylko zajmował się również problemami dotyczącymi wojny, kościoła ,szkoły ,obyczajów .Stworzył program przebudowy pańsytwa szlacheckiego w monarchię,w której silna władza królewska utrzymywałaby równowagę społeczną .Mieszczaństwo miało mieć równy ze szlachtą dostęp do urzędów i prawo posiadania ziemi.Podstawą jego programu było równouprawnienie.Opowiadał się za tolerancją religijną .Chciał podniesienia poziomu szkolnictwa.

...Historia edycji "O poprawie Rzeczypospolitej "...

Utwór ten wydano po raz pierwszy w roku 1551 w Krakwowie w drukarni Łazarza Andrysowica .Było to wydanie nie pełne ,gdyż cenzura kościelna zakazała druku księgi czwartej "O kościele" .Z inicjatywy pisarzy ariańskich pełna edycja miała miejsce w Bazylei w roku 1554.

...Problem prawa karnego ,edukacji ,,relacji między kościołem a państwem,wojny...

Dla każdego zagadnienia przeznaczona jest oddzielna księga .

1-O obyczajach-kokretne postulaty dotyczące RZ.

-zlikwidowanie żebractwa -zakładanie przytułków

-wprowadzenie opieki nad starcami i kalekami

-żąda zajęcia się wychowaniem młodzieży

-powołania urzędu miar i wag

2-O prawach-Opowiada się za równością obywateli wobec prawa ,stwierdza ,że aby stworzyć mądrą społeczność prawo dla wszystkich musi być takie samo.

3-O wojnie-rozróżnienie wojen na sprawiedliwe(obronna) i niesprawiedliwe(agresja)

-straty zawsze dużo większe niż korzyści

-władcy żyją dostatnie nie zależnie od tego czy wojna została przegrana czy wygrana ,natomiast poddani zawsze na tym tracą.

4-O kościele-kościół nie powinnien ingerować w sprawy polityczne

-powinnien uczyć moralności

-klerowi powinno odebrać się patent na nauczanie ,powinni zająć się tym ludzie do tego przygotowani

5-O szkole -apeluje o rozwój szkolnictwa

-światłość narodu będzie przynosić w przyszłości porządane skutki

-prawdziwie moralnym człowiekie może być człowiek rozumny

-sfera dydaktyczna i wychowawcza powinny być rozłożone proporcjonalnie

...Irenizm i jego przejawy w twórczość A.F-M.,i J.Kochanowskiego.Wpływy Erazma z Rotterdamu...

Irenizm -kierunek dążący do zniwelowania różnic między chrześcijanami i przywrócenia jedności drogą wzajemnych ustępstw.Erazm z R. w obliczu rozłamu w kościele propagował idee irenizmu-pokoju i zgody między wyznaniami ,jak i między narodami.

Relacje między Kościołem a państwem w epoce renesansu.ReformacjaProblem tolerancji.

Reformacja -prąd religijny ,który narodził się w związku ze wszechogarniającą władzą kościelną .Miała na celu:

-zniesienie odpłatności za odpusty

-przetłumaczenie Biblii na języki narodowe

-reformy kościoła

Doprowadza ona do rozbicia jednolitej katolickiej Europy.Rozpoczyna się ona w roku 1517 Marcina Luter'a ,kiedy w"Tezach o odpustach" wystąpił przeciwko odpłatności za odpusty grzechów.

Główne odłamy:

-Luteranizm

-Kalwinizm

-Arianizm

W Polsce wyznawcy reformacji nie byli prześladowani,panowała tolerancja.Zasady tolerancji zostały wyrażone w Konfederacji Warszawskiejw 1573.Zagwarantowano bezwarunkowy i wieczny pokój między wszystkimi różniącymi się w wierze ,zwolennikom reformacji zapewniono równouprawnienie z katolikami i opiekę państwa.

...Obraz"chorób Rzeczypospolitej" w "Kazaniach sejmowych " P.Skargi.Wykorzystanie wzorca proroctwa biblijnego.

Kazania sejmowe to traktat polityczny w formie ośmiu kazań powstałych po sejmie w 1597 roku ,wydany jako dodatek do "Kazań na niedziele i święta".Przez pryzmat tych kazań Skarga widziany był jako prorok,który karcił"uparte grzechy" rodaków i wieszczył upadek Rzeczpospolitej.

Kazanie wtóre skierowane jest do szlachty.Ukazuje Polskę jako żywy organizm ,który ulega różnym chorobom.Szlachta może im zaradzić .Skarga wymienia 6 chorób:brak miłości ojczyzny,niezgodę wewnętrzną,różnowierstwo ,osłabienie władzy królewskiej ,złe prawa i brak praworządności,oraz upadek obyczajów moralnych.Rzeczpospolita jako matka obdarzyła życiem swych obywateli,dała im złotą wolność szlachecką .Tymczasem szlachta dba tylko o siebie,nie ma względu na ojczyznę .Skarga porównuje również Rzeczpospolitą do okrętu ,z którego niektórzy pasażerowie uciekają zabierając swój dobytek,gdy należałoby podjąć trud ratowania tonącego okrętu.

Skarga groził zagładą ojczyzny ,jeśli "herezja "nie zostanie wykorzeniopna ,a wladza krółewska nie ulegnie wzmocnieniu kosztem przywilejów szlacheckich.Katastroficzna wizja przyszłości,zarysowana w K.s.,odwoływała sie do proroków ST.Gromy Skargi na tolerancję ,za którą Bóg pokarze Polaków niewolą turecką ,uznano za przeczucie rozbiorów ,samego zaś autora za natchnionego proroka

...Piotr Skarga prawda i legenda.

Walory artystyczne dzieł Skargi stawiają go w rzędzie najwybitniejszych prozaików polskiego renesansu.Legenda historyczno literacka ukształtowała w okresie rozbiorów,głównie za sprawą A. mickiewicza i J. matejki, ujrzała w nim ideał kapłana-patrioty, czerpiącego siły z miłości ojczyzny, której upadek przeczuł prorocznym duchem. W tej postaci pojawił się w literaturze(np:w poemacie W. Syrkomli Stare wrota (1856). Idealizacja Skargi przejawiła się również w pracach naukowych, dochodząc do szczytu w publikacjach poświęconych trzechsetnej rocznicy jego zgonu w 1912 (S. Tarnowski, I. chrzanowski). Później jednak wystąpiły akcenty krytyczne: zarzucano mu nietolerancje oraz współwinę za wybuch rokoszu Zabrzydowskiego (W. Sobieski, L. jankowski). Obiektywny portret Skargi-pisarza przynosiła dopiero monografia S. Windakiewicza i występ S. Kota do wydania Kazań sejmowych (BN, 1925). Badania współcześnie zajmująsię prozą Skargi w kontekście rozwoju form gatunkowych prozy staropolskiej.

14.Nowatorstwo dramatów W.Szekspira /wobec tradycji antycznej/.Teatr elżbietański.Mistrzostwo analizy psychologicznej;bohaterowie dramatu “Makbet" jako osobowości dynamiczne. “Makbet"studium zbrodni, ambicji, władzy, zemsty, odpowiedzialności.Problem fatum.Portret władcy.Obraz życia rodzinnego. Makbet i Makduf jako rycerze. Problem honoru,winy,kary sprawiedliwości.

Nowatorstwo dramatów W.Szekspira /wobec tradycji antycznej/.

Szekspir stworzył nowy typ dramatu:

-zerwał z zasadą 3 jedności(miejsca,czasu,akcji)

-zerwał z zasadą budowy wprowadzając akty i sceny

-nie występował chór

-bohaterowie sami się określali posługując się indywidualnym językiem(styl wypowiedzi)

-wprowadzał sceny zbiorowe oraz zróżnicowany nastrój

-elementy fantastyki w utworach

-bohaterami kierują również uwarunkowania psychiczne

Teatr elżbietański

Czasy rządów królowej Elżbiety.

-teatr rozrywką dla dworu i pospólstwa

-częste przedstawienia;na początku na świerzym powietrzy,potem stawiano budynki teatralne z podwyższeniem dla aktorów i widownią do okoła.

-przedstawienia po południu lub wieczorem ze sztucznym oświtleniem

-dekoracji nie było lub były skąpe;informacje o nich wnosili aktorzy(np: “tu jest las" )

-kostiumy bardzo bogate

-aktorami byli głównie mężczyżni(ale nie wyłącznie)

Mistrzostwo analizy psychologicznej;bohaterowie dramatu “Makbet" jako osobowości dynamiczne. “Makbet"studium zbrodni, ambicji, władzy, zemsty, odpowiedzialności. Problem honoru,winy,kary sprawiedliwości.

Problem został przedstawiony na przykładzie Makbeta,jego żony,i ich żądz.

Makbet posiada dwie strony swojej osobowości.;z jednej jest odważnym rycerzem, z drugiej bardzo pragnie władzy bez względu na koszta i konsekwencje.Jest bardzo ambitny;wręcz chorobliwie.Ta właśnie ambicja w połączeniu z ambicją i aspiracjami jego żony - Lady Makbet popycha ich do popełnienia zbrodni (zabicia prawowitego władcy-Dunkana). Po pierwszej zbrodni popełniają kolejne żeby się zabezpieczyć i wykluczyć z gry wszystkich ewentualnych światków.Zbrodnia nie pozostaje bez wpływu na psychikę.Makbet popade w obłęd, ma chalucynacje(podobne zmiany zachodzą w Lady Makbet, która w konsekwencji popełnia samobujstwo).Stopniowo zwiększa się świadomość bohatera związana z własną naturą i nieodwracalnością popełnionych czynów (Makbet).Świadomość ta nie daje Makbetowi spokoju, podobnie jak Lady Makbet.W konsekwencji swoich czynów Makbet zostaje zabity przez Makdufa,a Lady Makbet popełnia samobujstwo.Sprawiedliwość i dobro zarazem zatriumfowało,winni zostali ukarani.Kwestię odpowiedzialności rozwiązali bohaterowie sami.Zbrodniarze czują się odpowiedzialni-dokładnie ich sumienie,i zostają ukarani

Fatum

Przepowiednia czarownic nie ma nic wspólnego z antycznym fatum.Makbet przez cały czas dysponyje własną wolą.Wybiera szlak zbrodni co w konsekwencji doprowadza go do śmierci.

Makbet i Makduf jako rycerze.

Jako rycerzy obu można by postawić jako wzór.Są odważni szlachetni,Makbet umi podejmować szybki i trafne decyzje.Obydwaj mają opinie wiernych skłonnych do poświęceń rycerzy,gotowych oddać życie za króla i ojczyznę.Makbet jest świetnym strategiem,odniósł liczne zwycięztwa,jest jednak okrótny z natury.Obydwaj kierują się kodeksem rycerskim,są honorowi i sprawiedliwi,a zarazem twardzi.