Podkultura więzienna

• Kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy składowe są podzielane i przekazywane przez członków danego społeczeństwa”

(R. Linton, 1975)

Linton uważa, że kultura posiada trzy elementy składowe:

• zjawiska materialne, czyli rezultaty procesów wytwarzania (jawny wymiar kultury)

• jawne zachowania (jawny wymiar kultury)

• zjawiska psychiczne (ukryty wymiar kultury).

Kultura wg Szczepańskiego:

• „ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych wartości i uznawanych sposobów postępowania zobiektywizowanych i przyjętych w danej zbiorowości, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom (Szczepański, 1970).

• Pewne środowiska społeczne lub grupy ludzkie wytwarzają jakby na swój wewnętrzny użytek specyficzne dla siebie układy norm, wartości i wzorców zachowania. Układy te określa się terminem podkultury lub subkultury (Dyoniziak, 1965).

• podkultura czy subkultura to kultura określonej mniejszej części szerszej społeczności zawierająca specyficzne wartości i normy odmienne od ogólnie przyjętych (Ciosek, 2003).

J. Kwaśniewski (1976) wyróżnia dwa rodzaje podkultur:

• dewiacyjne

• niedewiacyjne

Podkultury dewiacyjne to takie, które cechują się znacznym stopniem trwałego zmniejszania respektu dla wartości i norm uznawanych za pożądane i obowiązujące w szerszym systemie społecznym, np. podkultura więzienna (Ciosek, 2003).

Wyrazem istnienia więziennej podkultury jest zjawisko drugiego życia:

• Pojęcie to do literatury polskiej wprowadził w 1959 roku S. Jedlewski.

• „Drugie życie to zbiór nie kontrolowanych, sekretnych reguł wyznaczających zachowanie się określonych grup, występujące w zakładach karnych, wojsku, szkołach, a nawet w zakładach produkcyjnych czy szpitalach” (Kępiński, 1972).

• Używa się zamiennie takich pojęć jak: grypserka, drugi nurt więzienia, subkultura więzienna czy podkultura grypsujących (Przybyliński, 2006).

W literaturze przedmiotu drugie życie określane jest na cztery sposoby:

• jako nieformalna organizacja społeczna instytucji, a zwłaszcza totalnej (Krukowski, 1984; Morawski, 1970);

• jako podkultura więzienna (Korecki, Wrona, Górski, 1975);

• jako podkultura drugiego życia (Drwal, 1981; Moczydłowski, 1988);

• jako specyficzny sposób porozumiewania się więźniów, czyli tzw. grypsera (Gordon, 1975). (Ciosek, 2003)

Podkultura drugiego życia
wg Drwala:

• „Podkultura drugiego życia to autonomiczny układ norm, wartości i ról, wytworzony przez wychowanków na podłożu kultury przestępczej. Drugie życie wyznacza całokształt stosunków między wychowankami, a podkulturowe normy postępowania są bardzo szczegółowe, sztywne i rygorystycznie przestrzegane. Spontaniczne stosunki między wychowankami oparte na więzach osobisto – emocjonalnych są niemożliwe, bowiem normy podkultury regulują, kto, z kim i jak może się kontaktować.” (R. Ł. Drwal, 1981).

Zjawisko podkultury więziennej należy traktować jako pewien system, którego głównymi elementami są:

• specyficzna hierarchia wartości i powiązany z nią system norm postępowania, którym często towarzyszy magiczny sposób myślenia

• swoisty styl bycia i zwyczaje więzienne

• hierarchia społeczna i rola więzienna

• osobliwe wytwory podkulturowe (gwara, tatuaże, piosenki, poezja) (Dobromilska, Dobromilski, 1981).

Geneza drugiego życia:

• Funkcjonowanie drugiego życia w literaturze przedmiotu tłumaczy się w dwojaki sposób, odwołując się do dwóch koncepcji: deprywacyjnej lub transmisyjnej.

Koncepcja deprywacyjna:

• historycznie pierwsza

• zapoczątkowana przez D. Clemmera (1940)

• zakłada, że drugie życie jest wynikiem dolegliwości izolacji więziennej

• Ciosek wyróżnia dwie odmiany tej koncepcji

Dwie odmiany koncepcji deprywacyjnej:

• pierwsza odmiana głosi, że za powstanie drugiego życia odpowiada bezsprzecznie sama instytucja i jej cechy, ale o charakterze tego życia decydują ostatecznie cechy tych osób, które tę instytucję wypełniają (Ciosek, 2003; Moczydłowski, 1988);

-druga odmiana zakłada, że również za drugie życie odpowiada sama instytucja, ale przede wszystkim wadliwy system wychowawczy i nieodpowiednia kadra odpowiedzialna za przebieg procesu wychowania (Ciosek, 2003; Korecki i in., 1975).

Koncepcja transmisyjna:

• zakłada, że drugie życie rodzi nie instytucja, lecz że związane z nim zjawiska zostają przeniesione przez uwięzionych przestępców z wolności, czyli życiem w więzieniu rządzi system wartości charakterystyczny dla środowiska przestępczego na wolności (Ciosek, 2003; Irvin, Cressey, 1962).

Powstanie grypsery w Polsce:

• J. Śliwowski uważa, że powstała ona (zarówno w Polsce, jaki na świecie) dopiero pod koniec lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych XX wieku (jest to zjawisko zatem stosunkowo młode, chociaż pewne fenomeny podkultury więziennej, takie jak: normy moralno – prawne, tatuaże, język, a także niektóre instytucje, były znane już w XIX wieku)

• Grypsera wywodzi się ze środowiska warszawskiego (ZK na „Gęsiówce” w Warszawie), potem rozpowszechniła się w ZK w dużych miastach tj. w Warszawie, Łodzi i Wrocławiu.

Grupy nieformalne:

• „grypsujący” (git-ludzie”, „ludzie”), najwyższa pozycja w hierarchii więziennej

• „niegrypsujący” („frajerzy”, „nieludzie”)

• „poszkodowani” („cwele”)

Grypsujący

„GRYPSUJĄCY” („git-ludzie”, „ludzie”):

• wykazują największe zdemoralizowanie, dlatego też są najtrudniejszą kategorią osadzonych z punktu widzenia oddziaływań penitencjarnych;

• nie każdy osadzony może zostać członkiem i „grypsować”

• uważają, że są predestynowani do rządzenia (inni więźniowie pozostają w relacji podrzędności)

• charakterystyczne słownictwo określające grypsujących: „urka”, „urkowie” (grypsujący najbardziej niebezpieczni czyli „grypserzy gulający – rozrabiający), „charakterniak (lata 1965-1966), „człowiek”, „git-człowiek”, „człowiek prawilny”, „człowiek w porządku” (lata 1967-1968)

• grypsera posiada własną obrzędowość, specyficzną hierarchię władzy, przywódców, ludzi pracujących na rzecz grupy, własne „organy sądowe”, nieformalny kodeks postępowania, specyficzne słownictwo

• do grypsujących nie mogą należeć: skazani mający wspólne więzi z organami ścigania, sądownictwem, prokuraturą, policją, służbą więzienną oraz przestępcy seksualni (gwałciciele, pedofile).

H. Machel grypsujących dzieli na trzy kategorie:

• wysoce zdemoralizowani: o znacznym doświadczeniu przestępczym, utożsamiają się z podkulturą więzienną, stoją na jej czele, mają duże poczucie bezpieczeństwa;

• mniej zdeprawowani: o mniejszym doświadczeniu przestępczym, godzą się z istniejącym stanem rzeczy, ale nie są tak aktywni, jak grupa powyżej;

• minimalnie zdemoralizowani przestępcy „z przypadku”: ich członkowstwo w grupie grypsujących wynika z czystej kalkulacji (tak będzie bezpieczniej), na ogół nie akceptują oni podkultury.

Procedura wstąpienia do grypsujących „amerykanka”:

• powinna trwać około 3 miesięcy

• chcący dołączyć do grypsujących musi wykazać, że jest godny zaufania (etap przejściowy tzw. amerykanka) i w tym czasie „grypser- świeżak” zostaje poddany specyficznej edukacji („przewija mu się zasady”, „podbija na bajerę”); w tym samym czasie specjalnie wyznaczeni skazani przeprowadzają wywiad na temat przyszłego grypsującego; (stosowane gierki – fragmenty Gier więziennych Kamińskiego, s. 73-75)

• czasami „świeżak” musi dokonać jakiegoś spektakularnego wyczynu (np. „połyku”, „wbitki”, „chlastu”;

• gdy „świeżak” przyswoił sobie nowe wiadomości , staje na tzw. „kontrolkę” – czyli przepytuje się go (musi „przewijać” zasady i „podbijać na bajerę” – wykazać się znajomością gwary więziennej) (fragmenty z Gier więziennych Kamińskiego, s. 113)

• następnie „ogół” decyduje o przynależności do „ludzi”

• struktura grypsujących jest hierarchiczna, posiada aparat przywódczy (chociaż coraz rzadziej przywództwo jest jednoosobowe, zawiązywane są natomiast grupki)

M. Szaszkiewicz dokonał klasyfikacji grypsujących, wyodrębniając specjalistów z danej dziedziny :

• tatuażyści: potrafią tatuować bez komplikacji zdrowotnych

• specjaliści w zakresie samoagresji

• rysownicy: specjalizują się w zdobieniu listów

• fajansiarze: wykonawcy różnych przedmiotów ozdobnych i użytkowych

• fermenciarze: najbardziej agresywni członkowie grupy

• kopytkarze: „ludzie” przeważnie najmłodsi w grupie, których specjalnością są wybryki

• pisarze: piszą listy i redagują pisma na różne okazje

• fanciarze, wielbłądy: osoby wyspecjalizowane w organizowaniu przemytu

Wśród grypsujących można jeszcze wyodrębnić specjalistów tzw. nieusługowych:

• fakirowie: posiadają zdolności do wyczynów wymagających wysokiej sprawności

• świry: potrafią symulować objawy chorób psychicznych

• apropaki, ęą: to „ludzie” posługujący się trudnymi wyrażeniami np. notabene, a propos itp.

• ziemniaki, ziomale: to osoby pochodzące z tej samej miejscowości

• herbatniki, wafle, fąfle, fumflu: to „ludzie” powiązani ze sobą najsilniejszym związkiem jaki zna etyka grypserska

• bracia: „ludzie” którzy zjednali się ze sobą np. poprzez wypicie tej samej krwi (Przybyliński, 2006)

Przykłady

• przykłady ze słownika bajery (Gry więzienne Kamińskiego, od s. 285)

Więźniowie niegrypsujący

WIĘŹNIOWIE „NIEGRYPSUJĄCY” („frajerzy”, „nieludzie”):

• nie jest to grupa skonsolidowana, a jej głównym celem jest odbywanie kary w atmosferze pokojowej

• „nieludzie” przez grypsujących są uważani za jednostki bez własnego zdania, bez honoru, zdolne do donosów i kompromisów, za grupę służebną

• nie zawsze jednak bywa tak, że więźniowie z innych grup są ustosunkowani do siebie negatywnie – są niegrypsujący, którzy cieszą się uznaniem i poszanowaniem ze strony przedstawicieli podkultury więziennej (Przybyliński, 2006)

• inne określenia „nieludzi”: „kiepszczak”, „frajer”, dawniej „łobuz”, „bąk”, „nygus”, „cham”

Więźniowie poszkodowani

WIEŹNIOWIE „POSZKODOWANI” („cwele”):

• „cwele” stanowią margines, znajdują się na samym dole penitencjarnej hierarchii skazanych

• skazany nie zgłasza swojego akcesu do grupy „cweli”, zostaje do niej przymuszony

• kodeks zabrania jakichkolwiek kontaktów z taką osobą („nie-cwel” rozmawiający z „cwelem” może zostać zdegradowany)

• inne określenia: „parówa”, „ciota”, „padalec”, „rura”, „dupka”, „kurwa”, „druciara”, „pipka”, „parias”, różne imiona żeńskie

• wśród poszkodowanych najczęściej spotyka się skazanych, którzy posiadają defekty psychiczne i fizyczne; sprawni fizycznie, ale niezaradni życiowo, słabi fizycznie bez mankamentów psychicznych, którzy kiedyś zostali zgwałceni , lub o których krąży taka opinia

• grupa ta nie jest skonsolidowana, a raz otrzymanego miana nie można się pozbyć (stygmat cwela nosi się nawet po wyjściu z zakładu)

• wg grypsujących z cwelem można zrobić wszystko

• personel więzienny często tworzy dla cwelów oddzielne cele, by zmniejszyć ryzyko ich dalszego upodlenia.

J. Malec twierdzi, że w mniemaniu więźniów „poszkodowani” powinni być systematycznie karani za to, co zrobili, a dotyczy to osób, które:

• popełniły przestępstwa, uznane wg skazanych za hańbiące

• są biernymi homoseksualistami, lub są za takich uznawane

• naraziły się grupie podkulturowej

• obciążyły kogoś w postępowaniu karnym, samym wyjaśnieniem lub zeznaniem

• pracowały w organach porządku prawnego lub z nimi współpracowały

• są życiowo słabe i nieporadne (Przybyliński, 2006)

WIĘŹNIOWIE „FEŚCI”

WIĘŹNIOWIE „FEŚCI” („fest-ludzie”):

• istnienie „festów” wiąże się z ZK w Iławie i w Nysie (grupa ta miała raczej lokalny charakter)

• grupa ta prawdopodobnie powstała pomiędzy 1966 a 1969 rokiem na terenie ZK w Iławie

• większość członków rekrutowała się z młodocianych niegrypsujących przebywających na terenie zakładu (fest-ludzie dla przeciw wagi git-ludzi)

• byli przyjaźnie nastawieni do personelu więziennego oraz chętnie podejmowali edukację i pracę

• tylko raz można było zostać festem (relegowano dożywotnio)

• do zaniku zjawiska festów przyczyniła się amnestia ogłoszona w Polsce w 1986 roku – większość festów opuściła mury więzienia

WIĘŹNIOWIE „CWANIACY”

WIĘŹNIOWIE „CWANIACY”:

• współcześnie pojawiła się nowa grupa więźniów

• członkowie rekrutują się z relegowanych z grupy grypserów

• za kolebkę tej podkultury uważa się ZK typu zamkniętego w Wierzchowie (istnieją również wzmianki o ZK w Iławie)

Przytoczyć fragmenty notatki więźnia nt „cwaniaków”(Przybyliński, s. 40-43)

System wartości i norm - nieformalny kodeks postępowania

Normy i zasady obowiązujące w grypserze, a regulujące trzy sfery stosunków (wg W. Wawszczyk, L. Wawrzyniak, Z. Różańskiego):

• Stosunek „ludzi” między sobą:

• „ludzie” są sobie równi

• „człowiek” nie może wykorzystywać drugiego „człowieka”

• „człowiekowi” nie wolno donosić administracji na drugiego „człowieka’

• nie wolno „ludziom” uprawiać praktyk homoseksualnych między sobą za łamanie norm „człowiek” zostaje wyrzucony z grupy

2. Stosunek „ludzi” do „frajerów”:

• „ludziom” nie wolno wchodzić w jakiekolwiek kontakty partnerskie z „frajerami”

• dozwolone są wszystkie formy przemocy i eksploatacji „frajerów” (bicie, gwałty, okradnie itp.)

• „frajer” zasadniczo nie może zostać „człowiekiem”

3. Stosunek „ludzi” do administracji:

• nie wolno wchodzić w układy partnerskie z pracownikami administracji

• nie wolno współpracować ani pracować dla administracji

• „ludzie” są solidarni wobec zagrożenia ze strony administracji.

Normy i zasady wyróżnione przez M. Szaszkiewicz:

• Normy służące „potępieniu potępiających” np. nie wolno dotykać klucza od cel.

• Normy chroniące solidarność grupową np. „ludzie” jedzą wspólnie przy stole, a „frajerzy” osobno.

• Normy chroniące godność „człowieka’ i grypserski honor np. nie wolno podnosić przedmiotów, które leżą obok „bardachy”.

Normy i zasady zaproponowane przez M. Cioska (Ciosek, 2003):

• Normy regulujące kontakty więźniów z funkcjonariuszami np. nakaz ostrożności, nieugiętości.

• Normy regulujące kontakty więźniów uważających się za „ ludzi” z więźniami spoza grupy, np. nakaz brutalności, agresji, dyskryminacji.

• Normy regulujące kontakty w obrębie więźniów-ludzi, np. zakaz donosicielstwa, nakaz wzajemnej pomocy w razie potrzeby.

• Normy postępowania usprawiedliwiającego lub neutralizującego poczucie dysonansu między reprezentowanymi wartościami a swoim postępowaniem wobec innych w różnych sytuacjach.

Przytoczyć fragmenty z Gier więziennych M. M. Kamińskiego, np. s. 109 – 112

Funkcje podkultury więziennej

Funkcje podkultury więziennej (wg M. Cioska):

• Potrzeba bezpieczeństwa

• Potrzeba stymulacji

• Potrzeba seksualna

• Potrzeba agresji

• Potrzeba przynależności

• Potrzeba odrębności

• Potrzeba uznania

• Potrzeba poczucia własnej wartości

• Potrzeba posiadania

• Potrzeba wiedzy i zrozumienia

Potrzeby:

• Potrzeba bezpieczeństwa: podkultura więzienna daje poczucie ochrony przez agresją współwięźniów czy naciskiem ochrony.

• Potrzeba stymulacji: podkultura więzienna stwarza niezliczoną liczbę sytuacji, co chroni przed nudą, pustką nicością.

• Potrzeba seksualna: zasada ta daje możliwość usprawiedliwienia wykorzystywania seksualnego frajerów, a tym samym służy zachowaniu poczucia własnej czystości

• Potrzeba agresji: podkultura usprawiedliwia czyny agresywne, które zwykle służą do zdobywania lub utrzymania wysokiej pozycji bądź dóbr materialnych czy duchowych.

• Potrzeba przynależności: daje możliwość zastąpienia związków utraconych oraz możliwość zagrania nowej roli; również służy utrzymaniu zasady solidarności więźniów i nakazu wzajemnej pomocy.

Potrzeby:

• Potrzeba odrębności: sprzyja utrzymaniu odrębności wśród ludzi tak samo ubranych i tak samo traktowanych.

• Potrzeba uznania: przynależność do podkultury więziennej stwarza okazję do zaspokojenia potrzeby aprobaty i uznania ze strony innych ludzi, zwłaszcza ludzi podobnych do siebie.

• Potrzeba poczucia własnej wartości: akceptacja współwięźniów, wysoka pozycja pozwalają na utrzymanie pozytywnych sądów o sobie.

• Potrzeba posiadania: poprzez przemyt więźniowie zaspakajają tę potrzebę.

• Potrzeba wiedzy i zrozumienia: podkultura więzienna dostarcza wiedzy o tym, jak przystosować się do panujących w więzieniu warunków.

10