13.

25 maja

Cd. Czytanie dzieł.

Chodzi o to, by wejść w relację z tekstem, tak samo jak wchodzi się w relację z człowiekiem; by wejść w dialog. Można powiedzieć, że tekst jest jakimś „ty", które do każdego mówi. Tak jak w dialogu między dwoma osobami, to, co tekst mówi jest odpowiedzią na jakieś pytanie. Ale tu musimy sami zrekonstruować to pytanie. Trzeba więc tekst czytać tak, by zobaczyć w nim owo pytanie. Każdy może zobaczyć inne pytanie. Można zrekonstruować to pytanie, kiedy sobie uzmysłowimy, że zawartość treściowa tekstu jest odpowiedzią.

Żeby zrekonstruować pytanie, na które tekst odpowiada musimy w lekturze przekroczyć pierwotny historyczny horyzont tekstu. Jest to ten horyzont, w jakim tekst powstał. Nosi on ślady swojego powstania. Jest to inaczej niż u Diltheya. Zredukowanie tekstu do czasu jego powstania to tzw. historyzm. Jest to taka świadomość historyczna, która „powiada", że coś, co kiedyś powstało ma wymiar jednorazowy, indywidualny i to trzeba pokazać. Natomiast tu chodzi o coś innego. Musimy przekroczyć ten historyczny horyzont i dotrzeć do horyzontu hermeneutycznego. Osiągnięcie tego horyzontu (pytania) oznacza, że widzimy sens tekstu, a właściwie kierunek sensu tekstu. Bo hermeneutyczny horyzont określa kierunek sensu tekstu. Osiągnięcie go jest tożsamym z założeniem, że są możliwe inne odpowiedzi na to pytanie. Nie tylko taka, jakiej udziela tekst. To jest dopiero hermeneutyczny horyzont pytania.

Pytanie, żeby było rzeczywistym pytaniem musi być pytaniem otwartym, musi dawać możliwość innych odpowiedzi. Jeżeli zrekonstruujemy to pytanie, to zakładamy, że ta odpowiedź, której tekst udziela jest tylko jedną z możliwych. Z każdym znaczącym tekstem jest tak samo.

Czyli czytając musimy myśleć o tym, co dla autora tekstu było oczywiste. W każdym dziele są rzeczy, które wydają się oczywiste, nieproblematyczne. I chodzi o to, by to otworzyć i pokazać, że nie jest takie oczywiste. Czyli to, co rzeczywiste musimy opatrzyć znakiem zapytania.

Gdy sobie zdamy sprawę, że ten tekst jest odpowiedzią na jakieś pytanie, to nasze przesądy stają się jawne. Bo skoro tekst jest odpowiedzią na to pytanie, to zdajemy sobie sprawę, że nasza odpowiedź byłaby inna; jednocześnie uprzytamniamy sobie, że wychodzimy z innych założeń niż te, które są w tekście. W ten sposób wychodzą na jaw założenia, które wcześniej były dla nas oczywiste. W tym momencie te założenia, które już są jawne, czytelnik tekstu wprowadza do gry, wypróbowuje, czyli konfrontuje je z tymi założeniami, z których wychodzi tekst. Czyli zderza swoje myślenie z inną myślą. Jest to pewne spotkanie dwóch sposobów myślenia. W takim spotkaniu bardziej możemy uprzytomnić sobie własną myśl, jej inność i włączyć ją do dialogu z tekstem.

Zatem w rzeczywistym doświadczeniu hermeneutycznym nie tyle chodzi o prawdziwość odpowiedzi, ile o sensowność pytania. I to jest właśnie myślenie. Zadanie pytania jest rzeczą bardzo ważną, bo trzeba mieć jakiś pomysł. Prawdziwość odpowiedzi zawsze jest zawieszona w takiej lekturze, bo jest jedną z możliwych.

Jeżeli pytamy to znaczy, że rozumiemy nieoczywistość tego, o co pytamy. Najgorzej, gdy wszystko wiemy z góry. Natomiast, kiedy pewne rzeczy stają się problematyczne jest lepiej, bo wówczas uruchamiamy myślenie.

Skąd się biorą przedsądy? Dlaczego przystępujemy zawsze z przedsądami, nieświadomymi założeniami do lektury tekstu? Przedsądy są zawsze związane z sytuacją, w jakiej jesteśmy. Sytuacja każdego jest przypadkowa (jesteśmy w nią wrzuceni). To, gdzie się urodziliśmy, gdzie żyjemy, w jakim czasie jest przypadkowe, bo tego nie planowaliśmy. Mamy świadomość tego, że jesteśmy w takiej sytuacji. Mamy świadomość tego, że bycie w tej sytuacji wyznacza nam pewien horyzont widzenia. Sytuacja ogranicza nasze widzenie jakichś „rzeczy". Mamy świadomość tego, że ponieważ jesteśmy wewnątrz sytuacji, to właściwie nigdy do końca nie będziemy mogli sobie rozświetlić jej, uchwycić. Jest to taka świadomość historyczna, którą nazywamy historycznością. Dilthey twierdził, że możemy przekroczyć tą sytuację, w której jesteśmy, wznieść się ponad nią i przenieść się w inną epokę. Dzisiejsza hermeneutyka tak nie uważa. Nigdy nie wyzwolimy się z sytuacji, w jakiej jesteśmy- to właśnie jest historyczność. Czyli ta sytuacja to takie miejsce, z którego coś widzimy i przez to, że jest to właśnie miejsce, to ogranicza horyzont naszego widzenia.

Pojęcie horyzontu jest znane z potocznego języka. Wąski horyzont to taki, który ogranicza nasze widzenie do tego, co jest blisko. Szeroki to taki, w którym sięgamy za to, co bliskie, dlatego, żeby to, co jest bliskie zobaczyć we właściwych proporcjach, z dystansu. Jeżeli nie ma dystansu, to widzimy w sposób wyjaskrawiony. Czyli nasze przedsądy to te uprzedzenia, które tworzą horyzont współczesnej nam sytuacji. Odpowiedzialnymi za ten horyzont są owe przedsądy. One zakreślają nam pewne pole widzenia. W spotkaniu z przekazem tradycji horyzont poszerza się, ponieważ wchodzi w łączność z horyzontem tekstu. I nasze przedsądy już jako świadome wprowadzone są do gry, ale nigdy nie traktujemy ich dogmatycznie, tylko wypróbowujemy. W dialogu z tradycją to, co zakreśla współczesność jest bezustannie współokreślanym przez przeszłość. To właśnie dzieje się w lekturze. Rozumienie tekstu jest stapianiem się dwóch horyzontów (fuzja horyzontów). Czyli w rozumieniu te dwa horyzonty (przeszłości i teraźniejszości) nie istnieją oddzielnie. W rozumieniu to, co przeszłe, stare zrasta się w całym procesie rozumienia (powstaje nowy sens). Tekst przeszłości, żeby nie był martwy musi mieć dla nas żywy sens, musi mówić nam coś, co jest dla nas ważne. Trzeba pamiętać, że sytuacja, w jakiej jesteśmy wyznacza nam to, w jaki sposób będziemy zadawać pytania przeszłości. Dlatego interpretacje tekstu się ciągle zmieniają, bo dla kolejnych pokoleń, co innego jest ważne. Zmieniają się punkty widzenia, wobec tego zadaje się inne pytania. Prawda tekstu jest zawsze współokreślana przez tego, kto go czyta. Nie jest tak, że istnieje jakaś obiektywna prawda, która jest różnie interpretowana. Dzisiaj się mówi, że to, co tekst mówi jest prawdą dla mnie, ale to oznacza, że ta prawda jest współokreślana przeze mnie.

Ten proces ma charakter kształcący o tyle, że w rozumieniu zmienia się nasza wiedza, ale i zmienia się też nasze samorozumienie, czyli zmieniamy my sami. Bo zdajemy sobie sprawę, że można coś widzieć wychodząc z zupełnie innych założeń. Dotąd patrzyliśmy na jakąś rzecz i wydawało nam się, że jest właśnie tak, po czym okazuje się, że ta nasza wiedza nie jest wiedzą. Więc gdy zmienia się nasza wiedza, zmienia się też samorozumienie. Ale zdajemy sobie sprawę z czegoś, co jest w nas samych.

Sprawa języka w hermeneutyce. Współczesna filozofia hermeneutyczna stoi na stanowisku, że język tekstu jest zastygły. Zadanie nauczyciela polega na tym, żeby ten zastygły język tekstu ożywić wprowadzając go w mowę (żeby sprowadzić go na powrót do tego, od czego wyszedł, tzn. mowy). Akcentuje się tu pierszeństwo żywego słowa, mowy, dialogu. Jest tu kwestia pojęciowości. Tzn. zawsze tekst będziemy czytać w naszych pojęciach, ale nie mogą być one dowolne, całkowicie subiektywne. Ta nasza współczesna pojęciowość musi być taka, żeby sięgała poziomu tekstu.

Podsumowanie wszystkich wykładów.

O pedagogice można mówić dwojako: jako o nauce o wychowaniu i jako o myśleniu o wychowaniu.

Jeśli mówimy, że jest nauką o wychowaniu, to trzeba się zapytać, co to jest nauka i co to jest wychowanie. O nauce można mówić w dwojaki sposób: wychodząc z założenia tradycyjnej wizji nauki albo nietradycyjnej. Do jakich nauk należy zaliczyć pedagogikę? Wszyscy pedagogowie uważają, że jest ona nauką społeczną. To oznacza, że wchodzi w związek z innymi społecznymi naukami, przede wszystkim psychologią. Związek pedagogiki z psychologią jest związkiem redukcjonistycznym. W takim związku człowiek jest sprowadzony do wymiaru psychofizycznego. Nie jest istotą myślącą, duchową; jest istotą fizyczną i psychiczną. Tu pedagogika działa tylko w wymiarze technicznym (np* skuteczność metod). Pytanie o skuteczność metod jest pytaniem, które zadaje zarówno bihewioryzm jak i psychologia humanistyczna. Różnica jest taka, że bihewioryzm szuka recept pozwalających osiągnąć określone pożądane zachowanie dziecka, natomiast psycholog humanistyczny uważa, że ma recepty na uszczęśliwianie ludzi.

Pedagogika wchodzi też w związek z socjologią rozumianą jako nakuka o społeczeństwie. Tu chodzi o kwestie uspołecznienia. Może ono być rozumiane różnie. Inaczej rozumie Durkheim a inaczej Habermas. Habermas chce w sposób techniczny wytworzyć komunikację międzyludzką. Te założenia warunków idealnej rozmowy to takie założenia, przyjęcie których ma dopiero gwarantować niezakłóconą niczym komunikację. Czyli socjolog chce nam pokazać, że jest przydatny ze swoją wiedzą, bo nauczy nas na czym polega ta niczym niezakłócona komunikacja, jeżeli będziemy te reguły stosować. Znowu jest pewna techniczność.

W pragmatyzmie człowieka pojmuje się jako istotę działającą (Dewey). To działanie u Deweya też ujmuje się w technicznych regułach związanych z koniecznością rozwiązyywania problemów. Dziecko u niego ciągle ma rozwiązywać jakieś problemy. Dewey określa całą problemową sytuację i daje pewne przepisy, jak rozwiązać problem stosując się do pewnyych reguł. Dewey myślenie sprowadza do poprawnego rozumowania. A jest to przecież co innego.

Tak więc pedagogika jako nauka o wychowaniu bez względu na to, jak je pojmuje zawsze będzie się ograniczać do wymiaru technicznego. Sama nauka jest techniką, bo praktyka naukowa przebiega według pewnych reguł wzznaczonych z góry.

Pedagogika jako namysł nad wychowaniem. Tutaj pedagogika wchodzi w związek z filozofią. Człowiek jest przede wszystkim istotą myślącą.

Obie pedagogiki mają źródła w antycznej Grecji, tyle że odwołują się do 2 różnych paradygmatów. Paradygmatem pedagogiki jako nauki o wychowaniu byli sofiści, natomiast pedagogiki jako namysłu nad wychowaniem Sokrates. W pedagogice jako myśleniu o wychowaniu zasadniczym pytaniem jest pytanie o sens. Zakłada się, że jest człowiek i świat. Chodzi zatem o rozumienie relacji człowiek - świat. Ważne jest tu pytanie, czy ten świat jest zamknięty czy otwarty, czasowy czy bezczasowy. Czyli ważnym pytaniem jest tu, jak człowiek doświadcza samego siebie w świecie. Tu jest to pytanie o sens bycia w świecie. W pedagogice myślenie o wychowaniu jest u Hessena. Są tam wyraźne związki pedagogiki z filozofią. Chociaż myśli się tam o wychowaniu w mocno problematycznyh kategoriach wartości. Ale mimo tego odniesienia do wartości, widać, że człowiek jest istotą myślącą, duchową, a nie tylko psychofizyczną. I zadaniem wychowania jest podniesienie istoty ludzkiej na ten duchowy poziom. Kiedy to jest możliwe? Możliwe jest to w dialogu z dziełami przekazanymi przez tradycję, czyli w procesie rozumienia tych dzieł.

Tak więc można powiedzieć, że filozoficzne podstawy pedagogiki z jednej strony ujawniają redukcjonizm..., a z drugiej strony dociekają przesłanek ukrywających się za jakąś filozofią wychowania. Filozofia Hessena pokazuje niedostatek kontekstu psychologicznospołecznego. Pokazuje, że trzeba to przekroczyć i uwzględnić człowieka, jako istotę duchową, ale zarazem sama jego koncepcja wychodzi z pewnych przesłane. Każda filozofia wychowania wychodzi z pewnych przesłanek. Czyli świat ducha u Hessena jest fundowany na pewnych założeniach, ale takie założenia zawsze są niekonieczne i otwarte.

To jest wÅ‚aÅ›nie zadanie filozoficznych podstaw pedagogiki, żeby pokazywać te zaÅ‚ożenia nie tylko w tych koncepcjach psychologicznych czy socjologicznych, z którymi ma zwiÄ…zek pedagogika, ale także w tych, które sÄ… samÄ… filozofiÄ… wychowania, bo tu też sÄ… pewne zaÅ‚ożenia.